ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ ايتقانداي، «اشارشىلىقتى كەيىنگىلەردىڭ بىلەتىنى - وسىمدىكتى بيولوگيادان، جانۋارلاردى زوولوگيادان وقىپ وسكەن قالا بالاسىنىڭ بىلىمىندەي عانا». اقيقاتىندا، قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قىرعىنعا ۇشىراتقان ۇلتتىق گەنوتسيد اركىمنىڭ كوكىرەگىن تورلاسا يگى ەدى. سوندا عانا «قازاقتىڭ قۇنىكەرى كىم؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، تاريحىمىزدى بەزبەندەۋگە مۇمكىندىك تۋارى انىق. جۋىردا «امانات» ينتەللەكتۋالدى كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا ۇلت زيالىلارى وسى زۇلمات وقيعاعا ساياسي باعا بەرۋ كەرەك دەگەن ويلارىن ورتاعا سالدى. وتىرىستا نەگىزگى باياندامانى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي جاسادى.

ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ ايتقانداي، «اشارشىلىقتى كەيىنگىلەردىڭ بىلەتىنى - وسىمدىكتى بيولوگيادان، جانۋارلاردى زوولوگيادان وقىپ وسكەن قالا بالاسىنىڭ بىلىمىندەي عانا». اقيقاتىندا، قازاق حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قىرعىنعا ۇشىراتقان ۇلتتىق گەنوتسيد اركىمنىڭ كوكىرەگىن تورلاسا يگى ەدى. سوندا عانا «قازاقتىڭ قۇنىكەرى كىم؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ، تاريحىمىزدى بەزبەندەۋگە مۇمكىندىك تۋارى انىق. جۋىردا «امانات» ينتەللەكتۋالدى كلۋبىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا ۇلت زيالىلارى وسى زۇلمات وقيعاعا ساياسي باعا بەرۋ كەرەك دەگەن ويلارىن ورتاعا سالدى. وتىرىستا نەگىزگى باياندامانى جازۋشى سماعۇل ەلۋباي جاسادى.

سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى:
- وسى تاقىرىپقا نازار اۋدارعاندارى ءۇشىن «امانات» كلۋبىنىڭ باسشىلارىنا، «نۇر وتان» پارتياسىنداعى ەرلان قارين باستاعان ازامات جىگىتتەرگە العىس ايتامىن. 1988 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «ناۋبەت اتتى ماقالا جاريالانعان بولاتىن. قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان زوبالاڭ تۋرالى اڭگىمە سودان بەرى ۇنەمى كوتەرىلىپ كەلەدى.
جۋىردا جازۋشىلار وداعىندا وسى ماسەلەگە ارنالعان ۇلكەن كونفەرەنتسيا ءوتتى. اشارشىلىق تاقىرىبىندا تۇڭعىش دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تالاس وماروۆ بايانداما جاسادى. سالىق زيمانوۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ باستاعان اكادەميك-عالىمدار قولتىقتارى سوگىلىپ، كەرەمەت ويلى اڭگىمەلەر ايتتى. وسى باسقوسۋىمىز قۇرعاق ءسوز كۇيىندە قالماسىن دەپ، ۇلت قايراتكەرلەرى بىرلەسىپ اشىق حات جازىپ، پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە جونەلتتىك. ەندى ۇلتتىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن، وسى ماسەلەنى اياعىنا دەيىن جەتكىزگىمىز كەلەدى. سۇراۋسىز كەتكەن، جوقتاۋسىز قالعان، سۇيەكتەرى ساحارادا شاشىلىپ قالعان 4 ميلليونعا تارتا حالىقتىڭ قۇنىن سۇرايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ بىلەمىن. 4 ملن. قازاقتىڭ قۇنىن كىمنەن سۇراۋ كەرەك، قالاي سۇراۋ كەرەك؟ وسىنىڭ ءبارىن اشىق حاتتا شامامىز كەلگەنشە قاعازعا ءتۇسىرىپ، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە جونەلتتىك.
اشارشىلىق كەڭەستىك كەزەڭدە جازىلىپ كەلگەندەي «سول جىلى ەگىننىڭ شىقپاي قالۋىنان»، نە بولماسا «كوشپەلىلەردىڭ سوتسياليزمگە دايىن بولماۋىنان» ورىن العان سىرعىتپا سىلتاۋلاردىڭ ناتيجەسى ەمەس. بۇل - بولشەۆيكتەردىڭ «تاپ شايقاسى» دەگەن ۇردا-جىق يدەولوگيانى ۇرانعا اينالدىرىپ، شارۋاعا جاساعان قياناتىنىڭ كورىنىسى. ءىس جۇزىندە بۇل تۇتاس حالىقتىڭ الدىنداعى قىلمىسپەن تەڭ.
قانشا حالىقتىڭ قىرعىنعا ۇشىراعانىن مىنا ءبىر دايەكتەردەن ايقىن كورۋگە بولادى. 1897 جىلى رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا العاشقى ساناق جۇرگىزىلگەن-ءدى. سونىڭ دەرەگىنە جۇگىنسەك، وزبەكتەر - 726 مىڭ، تۇركىمەندەر - 280 مىڭ، «قارا قىرعىزدار» دەپ اتالعان قىرعىزداردىڭ سانى 201 مىڭ ادامدى قۇراپتى. ال قىرعىز-قايساقتار، ياعني، قازاقتاردىڭ سانى سول كەزدىڭ وزىندە 4 ملن. 84 مىڭ ادام بولعان. بۇكىل تۇركى حالىقتارىن قوسقاندا قازاقتاردىڭ جارتىسىنا عانا جەتكەن.
ال ەندى 1926 جىلعى ساناققا كوز سالساق، بۇكىل كەڭەس وداعىندا شاشىلىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ سانى - 3 ملن. 968 مىڭ، وزبەكتەر 3 ملن. 968 مىڭ دەلىنگەن. سوندا وتىز جىلدىڭ ىشىندە قازاق ءوسۋدىڭ ورنىنا، كەمىپ كەتكەن. وتىز جىلدىڭ ىشىندە 700 مىڭ وزبەك 4 ميلليونعا كوبەيىپتى. بىزبەن ءدىنى ءبىر، مەنتاليتەتى ءبىر 200 مىڭ قىرعىزدىڭ ءوزى 4 ەسەدەن ارتىق ءوسىم بەرىپ، 884 مىڭعا جەتكەن. ولاي بولسا، 4 ميلليوننان استام قازاق نەگە ءوسىم بەرمەۋى ءتيىس؟! وسى ۋاقىت ىشىندە ءبىزدىڭ تابيعي ءوسىمنىڭ ارقاسىندا 16 ميلليوننان اسىپ تۇسۋگە ءتيىس ەدىك قوي. الايدا، ءبىزدىڭ قازاق اشتىقتىڭ كەسىرىنەن ءتورت ەسە ءوسۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە ازايدى. 12 ميلليون قازاق قايدا كەتكەن؟! ونىڭ ۇستىنە، بۇل تەك قازاقستانداعى ەمەس، بۇكىل كەڭەس ەلدەرىنە تەنتىرەپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ سانى. جارايدى، شەتەلگە باس ساۋعالاعاندار بولعان شىعار. بىراق قازاقتار شەتەلگە ميلليونداپ قاشقان جوق قوي. بۇل - ورتالىقتا ستالين، قازاقستاندا گولوششەكين باسقارعان بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ حالىققا قارسى جاساعان قىزىل تەرروريزمىنىڭ ناتيجەسى. ەندەشە، پارتيا وسى قىلمىسى ءۇشىن كەش تە بولسا زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس.
1989 جىلعى ساناققا قاراساق، قازاقتاردان وزگە حالىقتاردىڭ ءبارى ءجۇز جىلعا تارتا ۋاقىت ىشىندە 10 ەسە ءوسىپتى. ياعني، العاش جۇرگىزىلگەن ساناقتان كەيىنگى ۋاقىتتا قويداي قىرىلىپ قالماعاندا، ءبىز دە 10 ەسە كوبەيىپ، قازىر 40 ملن-نان اسۋشى ەدىك. ءبىزدىڭ زارلايتىنىمىز، اشارشىلىق قازاقتىڭ گەوساياسي جاعدايىنا دا اسەر ەتتى، تىلىنە دە، دىنىنە دە، قاۋىپسىزدىگىنە دە، بارىنە اسەر ەتتى. اپات ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى تۇرالاتىپ كەتتى.
سۇراپىل قىلمىسقا ساياسي باعا بەرگەن سوڭ، اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ پارلامەنت پەن ۇكىمەت مىناداي مەملەكەتتىك شارالاردى قولعا الۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.
بىرىنشىدەن، جىل سايىن 31 مامىردا اتالىپ وتىلەتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە ءوزىنىڭ باستاپقى توقسانىنشى جىلعى اتاۋىن قايتارۋ كەرەك. ياعني، 31 مامىر اشارشىلىق جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ قالپىنا كەلتىرىلگەنى ءجون. ەكىنشىدەن، وسى كۇنى ەلىمىزدەگى بارلىق مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردە اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ارۋاقتارىنا قۇران باعىشتالىپ، ەسكە الۋ شارالارى وتكىزىلۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن استانا مەن الماتىدا اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الاتىن مەموريال سالىنعان جوق. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىراتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل ورايدا، اسىعىستىققا جول بەرمەي، ەۋروپاداعى حولوكوست قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشتەر زەرتتەلىپ، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلگەنى دۇرىس سياقتى. سوندا جاستارعا ءتالىم-تاربيە بەرىپ قانا قويماي، شەتەلدەن كەلگەن تۋريستەردىڭ قازاقستاننىڭ اقتاڭداق تاريحى تۋرالى ماعلۇمات الۋىنا دا جاقسى بولار ەدى.
اشارشىلىق مەكتەپ قابىرعاسىندا قازاق تاريحىنداعى ەڭ الاپات ۇلتتىق قاسىرەت رەتىندە وقىتىلۋى كەرەك. جازۋشىلار، مۇسىنشىلەر، كينوگەرلەر، كومپوزيتورلار مەن قىلقالام شەبەرلەرى وسى تراگەديانى كوركەم بەينەلەۋگە ۇلەستەرىن قوسۋعا مىندەتتى. ارينە، مۇنداي مادەني شارالارعا بايقاۋ جاريالانىپ، ارنايى مەملەكەتتىك گرانت بولىنسە عانا ناتيجە شىعادى. وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز. ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ، سالىق زيمانوۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، گەرولد بەلگەر، تۇمانباي مولداعاليەۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ سياقتى زيالىلاردىڭ ءبارى اتالعان ماسەلەلەردى ءبىراۋىزدان قولداپ، اشىق حاتقا قول قويدى. ىشىندە بەرىك ابدىعالي، ايدوس سارىم سياقتى ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار دا بار. ەندى وسى ءىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋ بارشامىزدىڭ ازاماتتىعىمىزعا سىن.
جازىقسىز ادامداردىڭ قارعىسى بەكەر كەتپەگەن سياقتى. كسرو دەگەن الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىنىڭ كۇشى جەتپەيتىن، بومبالاپ جەڭە المايتىن الىپ يمپەريا ءبىر-اق ساتتە جالپاسىنان تۇسكەنى وسىنىڭ نىشانى سياقتى كورىنەدى ماعان. ەندى تاۋەلسىز قازاقستان سول كسرو-نىڭ كەبىن كيمەۋ ءۇشىن 4 ميلليون قانداسىمىزدىڭ سۇراۋشىسى، جوقتاۋشىسى، ۇلىقتاۋشىسى بولا الۋىمىز كەرەك. بۇل - بۇگىنگى كوزى ءتىرى اعا ۇرپاقتىڭ موينىنداعى پارىزى. ەگەر وسىنى جاساماساق، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىندا بەتىمىزگە شىركەۋ بولادى. سوندىقتان دا، بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ بۇگىنگى مۇراگەرى - كوممۋنيستىك پارتيانىڭ حالىق الدىندا، زاڭ الدىندا، تاريح الدىندا جاۋاپ بەرۋىن تالاپ ەتەمىز.

بۇركىت اياعان، تاريحشى:
- راس، اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرۋ تۋرالى باستاما قازاقستاندا كەشتەۋ قولعا الىنىپ وتىر. دەگەنمەن، ونىڭ وبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە جوق ەمەس. سەبەبى، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەڭ الدىمەن جەرىمىزدى ساقتاپ قالۋ كەرەك بولدى. نە ەلدى سىيلامايتىن، نە ءتىلدى سىيلامايتىن دۇلەيلەۋ كورشىلەرىمىزدىڭ جاعدايىنا قارادىق. بىراق ءالى كەش ەمەس. قازاقتا «ءولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءسوز بار.
ءبىر قىزىعى، اشارشىلىق تاقىرىبىن شەتەلدىك تاريحشىلار كوپ كوتەردى. «بولشوي تەررور» اتتى ۇجىمدىق ەڭبەكتەردىڭ بىرىندە «كوللەكتيۆيزاتسيا ي كازاحسكايا تراگەديا» دەگەن تۇتاس تاراۋ وسى تراگەدياعا ارنالىپ، اشتىق تۋرالى جان-جاقتى ايتىلعان. اتالعان ەڭبەكتە شەتەلدىك عالىمدار بىلاي دەيدى: «بولشەۆيكتەر ءاردايىم ءوزىنىڭ كىناسىن باسقالارعا اۋدارىپ كەلدى. ولار اشتىقتىڭ زاۋالىن قازاقتىڭ بايلارى مەن الاشورداعا جاۋىپ، وزدەرى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ شىعا كەلدى».
مەن بۇرىن قازاقتىڭ اپاتقا ۇشىراۋىنا كىنالى ستالين شىعار دەپ ويلايتىنمىن. بىراق شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەڭبەگىن وقىعاننان كەيىن ونىڭ سەبەبى الدەقايدا تەرەڭدە ەكەنىنە كوزىم جەتتى. كوللەكتيۆتەندىرۋ تۋرالى بۇيرىقتاردىڭ ءبارى كرەملدەن شىققان. ورىس، ەۆرەي زيالىلارى ستالينگە قارسى تۇرماق تۇگىلى، ونىڭ نۇسقاۋلارىن قۋانا-قۋانا قولداعان. ماسكەۋدەن كەلگەن نۇسقاۋدى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرى ءىلىپ اكەتۋمەن بولعان. ارينە، تۇتاس ءبىر ۇلتتى قارالاعىم كەلمەيدى. دەسەك تە، بۇل تراگەدياعا كىنالى رەسەيدىڭ ءوزى.
كوممۋنيستىك پارتيا دەگەنىمىز نە؟ ول - رەسەي مەملەكەتىنىڭ ءوزى تۋدىرعان، ونىڭ رۋحىنان شىققان پارتيا. رەسەيدە ازامات سوعىسى ءجيى بولىپ تۇرادى عوي. ءبىرىن-ءبىرى ايامايتىن حالىق قازاققا كەلگەندە ءتىپتى ورشەلەنىپ كەتەتىن ءتارىزدى. كرەملدە، نكۆد-نىڭ ىشىندە كوممۋنيست ەمەستەر كوپ بولدى. بىراق ولار كرەملدىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىن ءبىر ادامداي جۇمىلا قولدادى.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ورىستاردىڭ ءوزى مادەنيەتى تومەندەۋ حالىق بولدى ەمەس پە؟!. ولار دەموكراتيالىق قوعام قۇرا المادى، كوپپارتيالىق جۇيە قۇرۋعا شاماسى جەتپەدى، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ جولىمەن كەتە المادى. سوسىن گەرمانيانىڭ ءوزى جاراتپاي تاستاعان ماركستىڭ ارتتا قالعان يدەيالارىن ىسكە اسىرماقشى بولدى.
بولشەۆيزمنىڭ نەگىزگى يدەياسى جۇمىسشى تابىنىڭ ديكتاتۋراسىن، ۇستەمدىگىن ورناتۋ ەدى. ياعني، كوممۋنيستەر جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن جۇمىسشى تاپ الدىڭعى شەپكە شىعۋعا ءتيىس بولاتىن. بىراق بۇل يمپەريا ات توبەلىندەي بيۋروكراتتاردىڭ ديكتاتۋراسىنا اينالدى. تەك قانا ستالين ەمەس، ءستاليننىڭ ماڭايىنا جيىلعان حرۋششەۆ، مالەنكوۆ، كاگانوۆيچ، مولوتوۆ، تاعى دا باسقا كوسەمنىڭ سەرىكتەرى تولىپ جاتىر. بۇلار ەشقانداي كوممۋنيستىك يدەيانى كوتەرىپ جۇرگەن ادامدار ەمەس. ماقتاۋلى حرۋششەۆ كەيىن ءوزىنىڭ مەمۋارلارىن اقش-قا اقشاعا ساتقان ادام. وسىدان كەيىن قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان جالعىز كومپارتيا دەۋگە بولا ما؟!
ءحىح عاسىردا گوللانديا سۋرينام سياقتى ۇساق ارالدارعا باسىپ كىرىپ، ولاردىڭ بايلىقتارىن تالان-تاراجعا سالعان ەكەن. قازىر سول ارال حالىقتارىنىڭ الدىنداعى قياناتىن رەسمي تۇردە مويىنداپ، تاۋبەگە كەلدى. قازىر ارالدارداعى كەدەي حالىقتاردىڭ بالالارىن وقىتىپ، قارجىلاي قول ۇشىن بەرىپ تۇرادى. نەمىستەر ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءۇشىن بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا كەشىرىم سۇرادى. ايتا بەرسەك، تاۋبەگە كەلگەن ەلدەر كوپ. تەك ءبىر عانا مەملەكەت ەشقاشان ءوزىنىڭ جازىقسىز قىرعىنعا ۇشىراتقان حالىقتارىنىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراعان ەمەس. ول ەلدىڭ اتىن ايتپاي-اق قويايىن، وزدەرىڭىز دە جاقسى ءبىلىپ وتىرسىزدار.

ەرلان قارين، «نۇر وتان» حدپ-نىڭ حاتشىسى:
- قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىل بولسا دا، ەلىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى اشىق پىكىرلەر ايتۋدان ءالى كۇنگە تايساقتايمىز. بويىمىزدا بۇرىننان قالعان قورقىنىش تولىق جويىلىپ كەتكەن جوق. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا اشىلعان اقتاڭداقتار ودان ءارى تەرەڭدەتىلمەي، سول كۇيىندە قالدى دەۋگە بولادى. ولار جالعاسىن تاپپاي قالعانى وكىنىشتى.
ءبىز اشارشىلىققا قاتىستى ءبىر ماسەلەنىڭ شەتىن شىعارامىز دا، ءسوزىمىزدىڭ اياعىن جۇمسارتۋعا تىرىسامىز. سەبەبى، رەسەي جاعى نە دەپ قالار ەكەن دەپ ەلەڭدەيمىز. رەسەيدە بيىل ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. اتالعان كوميسسيا وسى ەلدىڭ تاريحىنا نۇقسان كەلتىرۋى ىقتيمال تاقىرىپتاردى انىقتايدى. تاريح قازبالانعان جاعدايدا ماسكەۋگە ايىپ تاعىلاتىنىن رەسەي ۇكىمەتى ءتۇسىنىپ وتىر. سول سەبەپتى، ءى، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، اشارشىلىق تاقىرىپتارىنا توسقاۋىل قويۋعا تىرىسۋدا. ياعني، رەسەيدىڭ مۇراعاتتارى ەندى ءبىراز ۋاقىتقا جابىلادى دەگەن ءسوز.
وسى ورايدا، ءبىزدىڭ ءحالىمىزدى كورشىلەس قىرعىزستانمەن سالىستىرىپ كورەيىك. بىلتىر جوگورگۋ كەنەش 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قىرعىز ۇلتىنا قارسى جاسالعان گەنوتسيد دەگەن باعا بەردى. پارلامەنت دەڭگەيىندە شەشىم قابىلدادى. قىرعىزداردىڭ جارتىسى ماسكەۋدە جۇمىس ىستەپ ءجۇر، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى رەسەيدەگى ەميگرانتتاردىڭ قارجىسى قۇرايدى دەۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل ەلدە ورىستاردىڭ اسكەري بازاسى بار. ورىستار تاعى ءبىر اسكەري بازا سالۋعا دايىندالىپ جاتىر. قىسقاسى، ايىر قالپاقتى اعايىندارىمىز ءالى كۇنگە رەسەيدىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ وتىر. الايدا، ەكونوميكالىق جاعىنان، ساياسي، اسكەري تۇرعىدا رەسەيگە تاۋەلدى كىشكەنتاي عانا مەملەكەتتىڭ ءوزى وسىنداي باتىل شەشىم قابىلدادى. جوگورگۋ كەنەشكە رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قارسى نوتا جىبەرىپ، بۇل ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا نۇقسان كەلتىرەتىنىن ايتسا دا، قىرعىزدىڭ دەپۋتاتتارى قايمىققان جوق.
تاجىكستان دا ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەدەن ايىرىپ، تاجىك ءتىلىن جالعىز مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى. جانە بۇل شەشىمدى رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى تاجىكستانعا ساپارشىلاپ كەلەر الدىندا قابىلداعانىنا قالاي ريزا بولمايسىڭ؟! ياعني، ءتىل ماسەلەسىنە، ۇلتتىڭ تاريحىنا قاتىستى ۇلكەن شەشىم قابىلداعان ەلدەرمەن ماسكەۋدىڭ ءوزى ساناسۋعا ءماجبۇر بولادى دەگەن ءسوز.
ال قازاقستاندا اشارشىلىقتا قانشا ادامنىڭ قۇربان بولعانى تۋرالى عالىمدار ءالى كۇنگە داۋلاسىپ ءجۇر. بىرەۋلەرى حالىقتىڭ 30 پايىزى، ەندى ءبىرى 40 پايىزى قۇربان بولدى دەيدى. كەيبىر دەرەكتەردە 47-50 پايىز دەلىنگەن. وسىنىڭ ءوزى بۇل تاقىرىپتى تولىققاندى زەرتتەي الماعانىمىزدى ايعاقتايدى. ەڭ وكىنىشتىسى، عالىمداردىڭ پىكىر قايشىلىعى مەكتەپتەگى وقۋلىقتارعا دە كەرى اسەر ەتەدى. مىنە، مەنىڭ قولىمدا 11-سىنىپتىڭ «قازاقستان تاريحى» پانىنەن پايدالاناتىن وقۋلىعى تۇر. وسى كىتاپتا اشارشىلىقتا 300 مىڭ ادام ءولدى دەگەن دەرەك بەرىلگەن. ورىسشا وقۋلىقتا قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلى تراگەديا جىلعىز-اق ابزاتسقا سىيىپ كەتكەن. وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىراتىن ۋاقىت جەتتى ەمەس پە؟!
اشارشىلىق وقيعاسىنا نەلىكتەن ساياسي باعا بەرىلۋى ءتيىس؟ ەڭ الدىمەن، بۇل بولاشاق ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەت.

تۇرسىن جۇرتباي، عالىم-جازۋشى:
- مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەلدە حالىق ءبىر بولەك، مەملەكەت ءبىر باسقا، سوسىن حالىقتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى تۇسىنەتىندەر ءوز بەتىنشە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى. سونىڭ ىشىندە ءسوز وتپەيتىن ءبىر قارا ءيىرىم بار ءتارىزدى كورىنەدى. بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا ايتىلعان اڭگىمەلەر بوس ءسوز كۇيىندە قالماس ءۇشىن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ باسشىلىق وكىلدەرى ونى تۇجىرىمداپ، پارتيانىڭ قاۋلىسىن السا دەيمىن.
قازاقستاندا اشارشىلىق تۋرالى حالىقتىڭ زار-مۇڭى عانا بار، بىراق ونى جەرىنە جەتكىزىپ زەرتتەگەن ءبىر ادام جوق. تاريحشىلار اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرىن، ونىڭ الدىن الا ويلاستىرۋ جولدارىن، ورتالىق كوميتەتتىڭ ماسكەۋگە جىبەرگەن 190 بەتتىك باياندامالارىن، ءبارىن جارىققا شىعارا الماي ءجۇر. ءبىز اشتىقتى ۇيىمداستىردى دەپ ورىستاردى كىنالايمىز. ۋكرايندەر ونى «ۇلتتىق گەنوتسيد» دەپ سانايدى. ۋكراينا ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ستالينگە جازعان حاتتارىن بىردەن جاريالاپ جىبەرىپ، ۇلكەن ەرلىك جاسادى.
ارالدا 1 ملن. 200 مىڭ ادام قىرىلىپ جاتقاندا، بالىقتىڭ ءبارىن پوۆولجەگە الىپ كەتكەن. ءالىمحان ەرمەكوۆتى تۇرمەدەن شىعارار كەزدە تۇرمە باستىعى شاقىرىپ الىپ «سىزگە كەشىرىم جاسالدى. بىراق ەسكەرتەتىن ءبىر جاعداي بار. سىرتتاعى جاعداي قيىن، حالىق ءولىپ جاتىر» دەگەن عوي. سول كەزدە ەرمەكوۆ «قاپ، ءبىزدىڭ ايتقانىمىز اقىرى دۇرىس بولىپ شىققان ەكەن. سونى نەگە تىڭدامادىڭىزدار»، دەپ سانىن سوعادى. مىنا سۇمدىقتى قاراڭىز، الگى تۇرمەباستىعى ەرمەكوۆكە «ءبىر ساعات بۇرىن ايتقانىڭدا، وسىنداي ويىڭ ءۇشىن سەنى تۇرمەدە شىرىتەتىن ەدىم» دەپ وكىنگەن ەكەن.
ءبىز گەنوتسيدتى ناقتى تاريحي دەرەكتەرمەن اشكەرەلەمەسەك، ەشتەڭە تىندىرا المايمىز. رومان جازايىق، پوۆەست، پوەما جازايىق، زارلايىق، جوقتايىق، ءبارىبىر كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ميىنا ەشتەڭە كىرىپ-شىقپايدى. سەبەبى، الدىمەن ۇلتتىق گەنوتسيدتى تاريحي دەرەكتەر ارقىلى دالەلدەۋ كەرەك.

دايىنداعان ايبىن اقپاتشا

«نۇر استانا» گازەتى