اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ الەم ەلدەرىنەن اقش نارىعىنا كەلەتىن تاۋارلارعا جاپپاي تاريفتەر ەنگىزدى. ۇزىن-سونار تىزىمگە كوز جۇگىرتسەك، ەڭ مينيمالدى تاريف – 10 پايىزدى قۇرايدى. ال كەي ەلدەرگە 20, 25, 34, 46 پايىزعا دەيىن تاريفتەر ەنگىزگەن.

«Bloomberg» باسىلمى: «ترامپ الەمدىك ساۋداعا اسەر ەتەتىن، 100 جىلداعى ەڭ قاتاڭ تاريفتەردى جاريالادى»، - دەيدى. باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، بۇل تاريفتەر الەمدىك ساۋداداعى 33 ترلن دوللارعا تەڭ تاۋار اينالىمىنا اسەر ەتەدى.

ال پرەزيدەنت ترامپ بۇل كۇندى «ەركىندىك الۋ كۇنى» دەپ اتاعان. ماڭىزدىسى ەۋروپاعا 25%، قىتايعا 34%، ۇلىبريتانياعا 10%، ۋكرايناعا 19 جانە قازاقستانعا 27% تاريفتەر ەنگىزىلگەن. ترامپ جالپى جيىنتىعى 183 ەلگە تاريف ەنگىزگەن.

وسى رەتتە ءبىز بەلگىلى ەكونوميست باۋىرجان ىسقاقوۆقا حابارلاسىپ، ترامپتىڭ سالىق ساياساتىنىڭ الەمگە ءھام قازاقستانعا اسەرى قانداي بولماق دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىتتىك.

ترامپ الەمدىك ساۋدا سوعىسىن باستادى ما؟

رەداكتسيا: باۋىرجان مىرزا، ترامپ الەمنىڭ 183 ەلىنە تاريفتەر ەنگىزدى. سونىڭ ىشىندە ەو مەن قىتايعا سالىنعان تاريفتەر ايتارلىقتاي اۋقىمدى. بۇل ترامپتىڭ «ساۋدا» سوعىسىن باستاعانىن بىلدىرە مە؟ ونىڭ الەمدىك نارىققااسەرى قانداي بولماق؟

باۋىرجان ىسقاقوۆ: بۇل دونالد ترامپتىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىك كەزەڭى عوي. ونىڭ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە قابىلدانعان سانكتسيالار مەن سالىقتىق رەفورمالار – بۇل جاھاندىق ساۋدا قاتىناستارىنا ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ترامپتىڭ بۇل ساياساتى- كوپتەگەن حالىقارالىق شيەلەنىستەر مەن ەكونوميكالىق قيىندىقتار تۋدىرىپ وتىرعانى دا بەلگىلى. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە – ساۋدا سوعىسى تۇرعىسىنان.

جالپى ترامپتىڭ سالىق ساياساتى مەن سانكتسيالارى كوبىنە – اقش-تىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعاۋ مەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىن قورعاۋ ماقساتىندا قولدانىلادى. الايدا بۇل ساياسات الەمدىك ساۋدا جۇيەسىن تۇراقسىزداندىرىپ، باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارىن قيىنداتادى.

رەداكتسيا: ترامپ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىگى كەزىندە دە سالىقتىق رەفورمالار جاساعان ەدى...

باۋىرجان ىسقاقوۆ: ترامپتىڭ سالىق ساياساتى – بۇل ءوزى پرەزيدەنت بولعان 2017 قابىلدانعان سالىق رەفورماسى تۋرالى زاڭعا قاراي نەگىزدەلەدى. ول كەزدە اقش كورپوراتسيالارىنىڭ سالىق مولشەرىن 35 پايىزدان 21 پايىزعا دەيىن تومەندەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە سول اقش-تىڭ بيزنەسىنە ىنتالاندىرۋ بولىپ، ينۆەستيتسيا تارتۋعا جانە جۇمىس ورىندارىن كوبەيتۋ ماقساتىندا جاسالعان. بۇل شارالاردىڭ اقش ەكونوميكاسىنا وڭ اسەرى بولعانىمەن، الەمدىك دەڭگەيدە تەرىس سالدارى بولدى.

قانداي دەپ ايتاتىن بولساق، ترامپتىڭ كورپوراتيۆتىك سالىقتاردى تومەندەتۋى كوپتەگەن ەلدەردى سالىق جۇيەلەرىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. ولار باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن سالىقتارىن تومەندەتتى. بۇل الەمدىك سالىق ساياساتىن تۇراقسىزداندىردى دەپ ايتۋعا بولادى.

ەكىنشىدەن – حالىقارالىق ساۋداداعى تەڭگەرىمسىزدىك ماسەلەسىن ايتار ەدىك. ترامپتىڭ سالىقتىق جەڭىلدىكتەرى – شەتەلدىك كومپانيالار ءۇشىن اقش-قا ينۆەستيتسيا سالۋدى ءتيىمدى ەتۋىنە قاراماستان، اقش-تىڭ ءوزى ءۇشىن سىرتقى ساۋدادا كەدەرگىلەردى كوبەيتتى. مىسالى، قازىر قىتاي، ەو، كانادا، مەكسيكا سياقتى ەلدەرگە قارسى ساۋدا تاريفتەرىن كوتەرىپ جاتىر. كەشەگى بولعان جاعداي وسىنىڭ نەگىزى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل دا الەمدىك ساۋداعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر.

ترامپتىڭ سالىقتىق ساياساتى – الەمگە قىسىم كورسەتۋ قۇرالى!

رەداكتسيا: ترامپتىڭ قازىرگى سالىقتىق ساياساتىن – جاھاندىق ساياساتقا اسەر ەتۋ قۇرالى دەپ ەسەپتەمەيسىز بە؟

باۋىرجان ىسقاقوۆ: ترامپتىڭ سىرتقى ساياساتى دا الەمدىك ساۋدا قاتىناستارىن ەلەۋلى تۇردە وزگەرتىپ جاتىر. اقش-تىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىن قورعاۋ بولسا دا، بۇل باسقا ەلدەرگە قىسىم كورسەتۋ ساياساتى! مىسالى رەتىندە قىتايمەن ساۋدا سوعىسىن ايتايىق... ترامپتىڭ قىتايعا قارسى سانكتسيالار مەن الەمدىك ەكونوميكاداعى احۋالدى تۇراقسىزداندىرىپ وتىرعانىنىڭ ءوزى، قىتايمەن ساۋدا كەلىسىمدەرىندە قاتاڭ شارالاردى قابىلداۋى – قىتاي مەن اقش اراسىنداعى ساۋدا باللانسىن وزگەرتۋگە باعىتتالعان. بۇل ەكى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دا زيانىن تيگىزىپ جاتىر.

ودان كەيىن يرانعا قارسى سانكتسيالار بار. اقش يراننىڭ يادرولىق باعدارلامالارىنا قارسى سانكتسيالار ەنگىزدى. بۇل الەمدىك مۇناي نارىعىنا دا ىقپال ەتتى. يرانعا قارسى سانكتسيالار مۇناي باعاسىن كوتەرىپ، جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىككە اسەرىن تيگىزىپ جاتىر.

بۇنىڭ جاقسى دا، جامان دا جاقتارى بار. ءپوزيتيۆتى جاقتارىن ايتار بولساق: بۇل – اقش-تىڭ ەكونوميكاسىن وسىرەدى. اقش كورپوراتسيالارى شەتەلدەن كاپيتال اكەلىپ، جۇمىس ورىندارى كوبەيە باستايدى. ىشكى نارىقتاعى ءوندىرىس پەن جۇمىس ورىندارىنىڭ كوبەيۋىنە جانە ىشكى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ بولۋىنا اسەرىن تيگىزەدى.

ال نەگاتيۆتى جاقتارىنا توقتالساق: بۇل – الەمدىك ساۋدانىڭ تۇراقسىزدىعىنا سەبەپشى بولادى. قىتاي مەن اقش اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن ەكونوميكالىق قيىندىقتار تۋعىزادى. ونىڭ ىشىندە، ءبىزدىڭ قازاقستان ءۇشىن. ويتكەنى، قازاقستان – قىتايدىڭ ەكونوميكالىق سەرىكتەسى. بۇل الداعى ۋاقىتتا قورقىنىش پەن بەلگىسىزدىكتىڭ تۋىنداۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل دا ينۆەستورلار ءۇشىن قاۋىپ-قاتەر بولىپ تابىلادى. ياعني، جاھاندىق ەكونوميكاداعى باسەڭدەۋ مەن ينۆەستيتسيالىق تومەندەۋدىڭ ءوزى – بۇل بولاشاقتا ءارتۇرلى گەوساياسي شيەلەنىستەردىڭ تۋىنداۋىنا الىپ كەلەدى.

قىتاي مەن ەو-نىڭ ترامپقا جاۋابى قانداي بولماق؟

رەداكتسيا: قىتاي مەن ەو ەلدەرى ترامپتىڭ بۇل ساۋدا بوپساسىنا، سالىق ساتياساتىنا نە دەپ جاۋاپ قاتۋى مۇمكىن؟

باۋىرجان ىسقاقوۆ: ترامپتىڭ بۇل شەشىمدەرى قىتايدى ەكىجاقتى ساۋدا قاتىناستارىن قايتا قاراۋعا جانە ءوز تاراپىنان ساۋدا ساياساتىن وزگەرتۋگە ماجبۇرلەيدى. قىتايدىڭ باستى جاۋابى تومەندەگىدەي بولۋى مۇمكىن:

ءبىرىنشى – تاريفتەر مەن ساۋدا شەكتەۋلەرىن ەنگىزۋ. ترامپتىڭ ساياساتىنا جاۋاپ رەتىندە قىتاي ءوز تاراپىنان اقش-تىڭ تاۋارلارىنا تاريفتەر مەن شەكتەۋلەر ەنگىزەدى. مىسالى، اقش-تىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنە، اسىرەسە، سويا مەن جىلقى ەتىنە جوعارعى تاريفتەر قويىپ جاتقاندىعى دا بەلگىلى.

ەكىنشى – قىتايدىڭ ءوز نارىعىن قورعاۋى. قىتاي ءوز ونەركاسىپتەرى مەن تەحنولوگيالارىن قورعاۋ ماقساتىندا ستراتەگيالىق جوسپارلار قابىلداپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە، تسيفرلىق ەكونوميكاسىن نىعايتىپ، ىشكى نارىقتى دامىتۋعا باعىتتالعان شارالار ەنگىزدى. بۇل دا اقش-قا قارسى ساۋدا سوعىسىنىڭ تەرىس اسەرلەرىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ءۇشىنشى – ديپلوماتيالىق قىسىم. قىتايدا اقش-قا قارسى سانكتسيالار مەن ديپلوماتيالىق شارالار قابىلدانىپ جاتقانى بەلگىلى. اقش كومپانيالارىنا قىتاي نارىعىندا شەكتەۋ قويا باستادى. بۇل ءوز كەزەگىندە اقش-تىڭ ءىرى كورپوراتسيالارىنا كەرى اسەر ەتەدى.

ال ەو-نىڭ اقش-قا جاۋابىنا قارايتىن بولساق، ەو ءوز مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن كەلەسى قادامداردى جاساۋ مۇمكىن:

ءبىرىنشى – جاۋاپ تاريفتەر ەنگىزۋ. ترامپتىڭ مەتالل ونىمدەرىنە سالعان تاريفتەرىنە ەو ەلدەرى جاۋاپ رەتىندە اقش تاۋارلارىنا جوعارى تاريفتەر ەنگىزۋى مۇمكىن. ەو اقش موتوتەحنيكاسىنا، دجينسى شالبارلارىنا ت.ب. تۇتىنۋشىلىق ونىمدەرىنە تاريفتەر نەگىزۋى مۇمكىن. بۇل جاۋاپ شارالار ساۋدا تەڭگەرىمدەرىن قالىپقا كەلتىرۋگە باعىتتالادى.

ەكىنشى – ديپلوماتيالىق شارالار قابىلداۋى مۇمكىن. ەو ەلدەرى اقش-تىڭ ساۋدا تاريفتەرىن زاڭسىز دەپ ساناپ، الەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا شاعىمدانۋى مۇمكىن. بۇل دا ەكى تاراپ اراسىندا ساۋدا شيەلەنىسىن تۋدىرادى.

ترامپتىڭ تاريفتەرى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا سوققى بولىپ تيەدى!

رەداكتسيا: اقش تاريفتەر ەنگىزگەن ەلدەر قاتارىندا قازاقستان دا بار. تىزىمدە، قازاقستان تاۋارلارىنا 27 پايىزدىق تاريف ەنگىزىلەتىنى ايتىلعان. بۇنداي قاتاڭ شارانىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا اسەرى قانداي بولماق؟

باۋىرجان ىسقاقوۆ: قازاقستانعا سالىنعان 27 پايىزدىق تاريف – بۇل ەلىمىزگە قاتتى اسەرىن تيگىزەدى. قازاقستان – شيكىزات ەكسپورتتايتىن مەملەكەت بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ ءارتۇرلى سالالارىمىزعا ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن تيگىزەدى. جوعارىداعى كورسەتىلگەن تاريفتەر ەكسپورتتىق ونىمدەرگە باعىتتالاتىن بولسا، قازاقستاننىڭ اقش-قا شىعاراتىن تاۋارلارىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بۇل – قازاقستاننىڭ ەكسپورتتىق مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى.

قازاقستان اقش-قا مۇناي مەن گازدى ەكسپورتتايتىن مەملەكەت. ەگەر وسى سەكتورعا دا تاريفتەر ەنگىزىلەتىن بولسا، بۇل مۇناي مەن گاز سەكتورىنان تۇسەتىن كىرىستى دە ازايتادى. بۇلاردىڭ بارلىعى دا سىرتقى نارىقتاعى باسقا تۇتىنۋشىلارمەن نارىقتىق بايلانىستارىن دا وزگەرتۋگە ماجبۇرلەيدى.

سونىمەن قاتار، يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ قىمباتتاۋىنا الىپ كەلەدى. اقش-تان يمپورتتالاتىن تاۋارلار، تۇتىنۋشىلىق تاۋارلار مەن تەحنيكالاردىڭ باعاسى قىمباتتاۋى مۇمكىن. بۇل ىشكى نارىقتاعى باعا دەڭگەيىنە اسەر ەتىپ، ينفلياتسياعا الىپ كەلەدى. جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتتىگىن ازايتادى. قىمباتتاعان يمپورتتىق تاۋارلار حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن دا تومەندەتۋى مۇمكىن.

ودان كەيىن، قازاقستاننىڭ اقش-پەن ساۋداسىنىڭ قىسقارۋىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستانعا باسقا نارىقتاردى ىزدەۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرادى. مىسالى، قىتاي، ەو ەلدەرى نەمەسە تمد ەلدەرى سەكىلدى نارىقتارعا نازار اۋدارۋعا ماجبۇرلەيدى.

جالپى وسىلاردىڭ اسەرى – بۇل الەمدىك نارىقتاعى تۇراقسىزدىقتىڭ اسەرى جانە ساۋدا كەلىسىمشارتتاردا وسىنداي وزگەرىستەردىڭ بولۋى – قازاقستاننىڭ ىشكى وندىرىسىنە دە اسەرىن تيگىزەدى. سول ءۇشىن دە قازاقستان وسىنداي سانكتسيالارعا، وسىنداي وزگەرىستەرگە ارقاشان دايىن بولاتىنداي جوسپارى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ەكونوميكا ساياساتقا تىكەلەي بيلانىستى. ال قازاقستان كوپ ۆەكتورلى ەكونوميكالىق ۇستانىمدى مەملەكەت بولعاندىقتان، ترامپ سياقتى الەمدىك ەكونوميكانى يەلەنىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ باسشىلارىنىڭ ساياساتىنا قارسى تۇرا الاتىنداي، ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتە الاتىنداي نۇسقالارى بولۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىز ءارتۇرلى باسەكەلەستىك ورتادا ءوزىمىزدى ەركىن سەزىنە الامىز دەپ ەسەپتەيمىن.

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz