باقتيار باباجانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«دالاعا پالما ءوسىرۋدىڭ قاجەتى جوق»

– باقتيار ميرايمۇلى، ءسىزدى ءدىن ماسەلەلەرىن، سونىڭ ىشىندە سوپىلىق ءىلىمدى زەرتتەۋشى تانىمال عالىم رەتىندە بىلەمىز. سىزبەن سۇحباتتاسۋ ءبىزدىڭ كوپتەن بەرگى جوسپارىمىز بولاتىن، ءساتى ەندى تۇسكەن ءتارىزدى. جاقىندا ءسىزدىڭ ارىپتەسىڭىزبەن بىرىگىپ سوپىلىق ماسەلەسىنە ارناپ جازعان جاڭا ەڭبەگىڭىز جارىق كوردى. وسى تۋرالى تولىعىراق ايتا كەتسەڭىز؟

باقتيار باباجانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

«دالاعا پالما ءوسىرۋدىڭ قاجەتى جوق»

– باقتيار ميرايمۇلى، ءسىزدى ءدىن ماسەلەلەرىن، سونىڭ ىشىندە سوپىلىق ءىلىمدى زەرتتەۋشى تانىمال عالىم رەتىندە بىلەمىز. سىزبەن سۇحباتتاسۋ ءبىزدىڭ كوپتەن بەرگى جوسپارىمىز بولاتىن، ءساتى ەندى تۇسكەن ءتارىزدى. جاقىندا ءسىزدىڭ ارىپتەسىڭىزبەن بىرىگىپ سوپىلىق ماسەلەسىنە ارناپ جازعان جاڭا ەڭبەگىڭىز جارىق كوردى. وسى تۋرالى تولىعىراق ايتا كەتسەڭىز؟

– ءبىزدىڭ ايماقتا قولدانىلعان «جاريا» زىكىر جانە باسقا كەيبىر عۇرىپتاردى شاريعاتتىق نەگىزدەۋگە بايلانىستى «ءپاتۋالار» ء(دىني-قۇقىقتىق شەشىمدەر) ماتىندەرىنىڭ جارىق كورۋىن ايتىپ وتىرسىز عوي. ول وزبەكستان عىلىم اكادەمياسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ قورىندا ساقتالعان كونە عىلىمي باسىلىمداردى سەريا تۇرىندە باسىپ شىعارۋ جۇمىستارىنىڭ جالعاسى سانالادى. مۇنى قازاقستان مەن وزبەكستان عالىمدارى بىرلەسە جۇرگىزۋدە. سەريانىڭ العاشقى كىتابى – XIX عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان «بۋستان ۋل-مۋحيببين» (اراب جانە تۇركى تىلىندە جازىلعان) قولجازباسى جارىق كورگەن بولاتىن. ونىڭ اۆتورى – ءوز زامانىنىڭ بەدەلدى عۇلاماسى تاش-مۋحامماد ال-بۋحاري دە ءوزىنىڭ شىعارماسىن «جاريا» زىكىردى شاريعاتپەن نەگىزدەۋگە ارناعان. بۇل كىتاپ تۇركىستاندا 2006 جىلى باسىلىپ شىقتى. بىراق، وكىنىشكە وراي، تيراجى از كولەمدە، ساپاسى ناشار بولدى. ەندى مىنە، بۇل سەرياداعى ەكىنشى كىتاپ – شامامەن سول ۋاقىتتا جازىلعان «ءپاتۋالار» جيناعى. كىتاپ الماتى قالاسىنداعى «دايك-پرەسس» باسپاسىنان جارىق كوردى. كىتاپ الەمدىك دەڭگەيدەگى ساپاعا سايكەس كەلەدى. وسى جەردە اكادەميالىق باسىلىمدارىمەن بۇكىل الەمگە تانىمال بولعان باسپاعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. بۇل باسىلىمدا «جاريا» زىكىر جانە باسقا عۇرىپتار، جالپى سوپىلىق ءىلىمنىڭ شاريعاتپەن سايكەستىگىنە قاتىستى ءدىن عۇلامالارىنىڭ دالەلدەنگەن 20-دان استام ءپاتۋاسى جيناقتالعان.

– وسى جەردە «زىكىر» عۇرپىنىڭ زاڭدىلىعىنا توقتالا كەتسەك. ويتكەنى، بۇل ماسەلە سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ قوعامدا دا قىزۋ تالقىعا ءتۇستى، ءتىپتى قازىر دە جالعاسىپ ءجۇر. «زىكىردىڭ» ءدىن تۇرعىسىنان «زاڭدىلىعىنا» قاتىستى كەرى پىكىرلەر دا ايتىلادى. وسىعان بايلانىستى ءسىزدىڭ ويىڭىز بىلۋگە بولا ما؟

– مەن وسى كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان تارتىستا كىمنىڭ دۇرىس، كىمنىڭ قاتە ەكەنىن تالداپ جاتۋ قيىن ەكەندىگىن ايتقان بولاتىنمىن. اتاقتى مۇسىلمان عۇلاماسى رامادان ال-بۋتي ايتپاقشى، مۇنداي تالاستان ەش پايدا جوق، كوپ جاعدايدا قوعام ىشىندە قايشىلىق تۋعىزادى. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز بۇل تارتىستى توقتاتۋ نەمەسە وعان تورەلىك جاساۋ ەمەس. ءبىز ورتا عاسىرلارداعى ءبىراز قۇجاتتى، ولاردىڭ ۇزىندىلەرىن جاريالادى. وندا ءدىن عۇلامالارى زىكىردىڭ بۇل ءتۇرىن نەگىزدەگەن ءدىني دالەلدەر كەلتىرەدى. ءپاتۋالاردى ءوز زامانىنىڭ ساۋاتتى عۇلامالارى شىعارعان، كوپشىلىگى قالىپتاسقان ءدىني دالەلدەرگە تولىق سايكەس كەلەدى.

ءبىز وسى كىتاپتا «جاريا» زىكىر ماسەلەسىندەگى تارتىستىڭ جاڭا لەبى پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارىن جانە مۇنداي «ءپاتۋالار» جانە باسقا دا شىعارمالار مەن قۇجاتتاردىڭ پايدا بولۋىن تولىق سۋرەتتەيمىز. بۇل قۇجاتتار مەن شىعارمالار «جاريا» زىكىر ورىنداۋشىلاردىڭ «باقتالاسى» سانالاتىن سوپىلىق ءىلىمنىڭ تاعى ءبىر توبى – مۋدجادديديالاردان قورعانۋ رەاكتسياسى رەتىندە پايدا بولعانىن ءبىز انىق كورسەتتىك. ال مۋدجادديديالاردىڭ باستى ماقساتى – ساياسي تەتىكتەر مەن سول ۋاقىتتىڭ ساياسي ەليتاسىنىڭ ءبىر بولىگىنە ىقپالىن پايدالانۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ رۋحاني باقتالاستارىن جولدان تايدىرۋ نەمەسە ولاردى كەمسىتۋ ەدى. مۋدجادديديالاردىڭ باسشىلارى «يسلامدى تازارتۋ»، «شاريعاتتى قورعاۋ» سىندى وتە تانىمال ۇرانداردى قولداندى، بىراق شىن مانىندە ولار ساياسي جانە رۋحاني ۇستەمدىك ءۇشىن كۇرەستى. ولاردىڭ تۇپكى ماقساتى – حان سارايىنداعى مارتەبە، سىيلىق سياقتى رەسۋرستاردى قولعا الۋ ەدى (بۇركەمەلەمەي اشىق ايتساق، ءدىن بۇرىن دا، قازىر دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ناپاقا تابۋدىڭ ءتاسىلى دە بولعانى راس قوي).

الايدا، ءبىز قولجازباداعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، وسىنداي تارتىستار تۇبىندە «باقتالاستاردىڭ» عۇرىپتىق داستۇرىمەن قاتار، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ماۋەرەناحرداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني-عۇرىپتىق جانە مادەني ءداستۇرىنىڭ جوعالۋ قاۋپى بولعانىن دالەلدەۋگە تىرىستىق. وسىدان كەلىپ قۋعىنعا ۇشىراعانداردىڭ رۋحاني تۇلعالارى (جازعان شىعارمالارى مەن وسىنداي قۇجاتتار ارقىلى) ءوز ءداستۇرىنىڭ (سونىڭ ىشىندە زىكىر تۇرلەرىنىڭ دە) شاريعات زاڭدارىنا سايكەس كەلەتىنىن كورسەتۋگە تىرىستى. سوندىقتان بولار، كوپتەگەن قايشىلىققا، سونىڭ ىشىندە اسكەري قاقتىعىستارعا دا ۇلاسقاندىقتان، بۇقارا ماڭعىتتارىنىڭ («مۋدجادديديا رەفورماتسياسىنىڭ» ورتالىعى) سوڭعى وكىلدەرى XIX عاسىردىڭ باسىندا مۇنداي جولدان باس تارتتى.

ءبىر قىزىعى، بۇقاراداعى مۋدجادديديا يدەولوگياسى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە بەرن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى انكە فون كيۋگەلگەن دە شامامەن وسىنداي قورىتىندىعا كەلدى. دەگەنمەن، وقىرمان بۇل وتكەن وقيعالاردى قازىرگى كەزدەگى جاعدايمەن قالاي بايلانىستىرادى جانە ونى قالاي تۇسىنەتىنى ول اركىمنىڭ جەكە شارۋاسى.

قايتالاپ ايتامىن، ءبىزدىڭ ء(وزىمدى جانە ارىپتەسىم سايداكبار مۋحامەدامينوۆتى ايتىپ وتىرمىن) قىزىعۋشىلىعىمىز – تەك تازا زەرتتەۋشى تۇرعىسىنان. بىراق، ءسىز ايتىپ كەتكەن تارتىستاردان جاقسى حاباردار بولعاندىقتان، جەكە ءوز باسىم قازاقستانداعى جاعدايدى ايتپاي كەتە المايمىن. بۇل تارتىستارعا بايلانىستى كىتاپتىڭ كىرىسپە بولىمىندە ءوزىمنىڭ دالەلدەرىم مەن ويىمدى ايتقانمىن. قازاقستانداعى قازىرگى «جاريا» زىكىر توپتارى كوپتەگەن عاسىر بويعى ءداستۇر مەن قازاقى جانە جالپىتۇرىكتىك تەرەڭ تۇيسىكتى بويىنا سىڭىرگەنىن كورسەتىپ، سونى دالەلدەگىم كەلدى. ولاردىڭ وزدەرىن «قازاقشىلىق» ءداستۇردى جالعاستىرۋشى رەتىندە كورسەتۋى باسقىنشىلىق سيپاتتا بولعان ەمەس جانە باسقا دا مادەنيەت، قالا بەردى ءدىني ءداستۇردى كەرى يتەرمەيدى. قايتكەندە دە ولاردىڭ ءداستۇرى – بۇل يسلامنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىمەن ۇيلەسكەن رۋحاني جانە مادەني ءداستۇر سينتەزىنىڭ كورىنىسى.

– ورتالىق ازيا كوشەپەندىلەرى نەگىزىنەن ياساۋيا رۋحاني سوقپاعىن, ال وتىرىقشى حالىق ناكشبانديا جولىن ۇستاندى دەگەن پىكىر بار. ءسىز قالاي ويلايسىز؟ سونداي-اق، ياساۋيا باۋىرلاستىعىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟

– بۇل ماسەلەگە قاتىستى كەيبىر مالىمەت وسى كىتاپتا بەرىلگەن. قىسقاسى، مەن ورتالىق ازياداعى باۋىرلاستىقتارعا جانە ولاردىڭ كەيىنگى بۋىندارىنا بۇلايشا ءۇزىلدى-كەسىلدى «ەتنيكالىق رەڭ» بەرىپ ايتپاس ەدىم. ول كەزدەگى جاعداي كۇردەلى جانە الۋان ءتۇرلى بولدى. مىسالى، XV-XVI عاسىرلاردا ياساۋيا ماۋەرەناحردىڭ ورتالىق ايماقتارىنا ىقپال ەتتى، ونىڭ ىشىندە وتىرىقشى حالىقتار دا بولاتىن. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ورتاعاسىرلىق ۇندىستانداعى ياساۋيا باۋىرلاستىعى تۋرالى دا ايتىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ ايماققا قاتىستى ايتاتىن بولساق، ياساۋيا باسشىلارىنىڭ اراسىندا تاجىك ءتىلدى شايحتار دا بولدى، مىسالى شايح حۋدايداد ميانكالي. بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان مالىمەتتەر بويىنشا، ولاردىڭ كەيبىرەۋى حيكمەتتەردى تەك تۇركى تىلىندە عانا ەمەس، تاجىك تىلىندە دە جازدى. ءدال وسىلاي جانە شامامەن سول ۋاقىتتا ناقشبانديا شايحتارى دا تۇركىستان جەرىنە ءوتتى (ساۋرانعا دەيىن) جانە ولاردىڭ مۇريدتەرىنىڭ (شاكىرتتەرى) اراسىندا ءبىرشاما كوشپەلى قازاقتار دا بولدى. ەسكە سالا كەتەيىن، ەكى باۋىرلاستىق تا قازىرگى تۇركيا، بالقان، اراب ەلدەرىنە ءوتىپ، سوپىلىق ءىلىم ءۇشىن ەشقانداي ەتنيكالىق جانە ساياسي شەكارا جوق ەكەنىن تاعى دا دالەلدەدى.

دەگەنمەن، ادىلدىك ءۇشىن ايتساق، سوپىلىقتى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەيبىر بەدەلدى عالىمدار ورتالىق ازيادا وسى باۋىرلاستىقتارداعى ەتنيكالىق قۇرامنىڭ باسىمدىلىعى (بىراق ءابسوليۋتتى ەمەس) تۋرالى ايتادى. ولاردىڭ بۇل باعىتتا سالماقتى دالەلدەرى دە بار. ناقشبانديانىڭ «ينتەرناتسيونالدى» قاسيەتىن مويىنداي وتىرىپ، ماماندار ياساۋيا تۋرالى تۇركى باۋىرلاستىعى باسىمىراق دەپ ايتادى. بىراق، قايتالاپ ايتامىن، بەلگىلى ەسكەرتپەلەرمەن.

ياساۋيانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە كەلسەك، ول الدىمەن «جاريا» زىكىر عۇرپىنان تۇرادى. مىنە، وسىنى ياساۋيا باۋىرلاستىعىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى دەپ ايتار ەدىم. بىراق، زىكىردىڭ بۇل ءتۇرىن (ورىنداۋ ەرەجەسى، عۇرىپتىق قوزعالىس، «رۋحاني تازارۋدىڭ» كەزەڭدەرى جانە ت.ب. كەيبىر ەرەكشەلىكتەر) ءبىزدىڭ ايماقتا تانىمال كۋبراۆيا، قاديريا سىندى باۋىرلاستىقتار دا قولدانعانىن ۇمىتپاعان ءجون. ياساۋيا زىكىرى قاراپايىمداۋ، ياعني جاي ادامنىڭ قاراپايىم رۋحاني سۇرانىستارىنا جاقىنداۋ. زىكىردىڭ الدىندا ميستيكالىق جولعا، «ويدىڭ تازارۋى»، ەتيكو-مورالدىق «تازارۋ» ياعني، جامان نارسەدەن شەكتەلۋ جانە ت.س.س. جولمەن جۇرۋگە ارنالعان ماقساتتى (نيەت) قالىپتاستىرۋ ءۇشىن شامالى «رۋحاني دايىندىق» جاسالادى. زىكىر سەانسىندا جاريا زىكىرشىلەر «جۇرەك تازارۋىمەن» (اسا كۇردەلى پسيحو-فيزيكالىق جاتتىعۋ) شەكتەلەدى، ال كەيىنىرەك ميستيكالىق تاجىريبەگە يە بولىپ، پسيحيكالىق جانە رۋحاني جاعداي – «حالگە» جەتكەن سوڭ جۇرەك تازارادى دەپ سانالادى. بىراق، كۇيكى تىرشىلىك جۇرەكتى «كىرلەتۋى» مۇمكىن، سول كەزدە جاريا زىكىرشىلەر «جۇرەكتى قايتا تازارتۋ» ءۇشىن جەكە زىكىرگە (نەمەسە قالىپتاسقان فورمۋلاداعى دۇعالار – اۋراد) كوشەدى. دەگەنمەن زىكىردىڭ نەگىزگى سەانسى توپپەن ورىندالادى.

– ءدىن – كەز-كەلگەن مادەنيەتتىڭ وزەگىن قۇرايتىنى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدا سوپىلىق ءىلىم قازاق جانە ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قانداي ۇلەس قوستى؟

– اتالعان كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە بۇل تۋرالى ءبىراز ەسكەرتپە بار. بۇل تۋرالى ءوزىمنىڭ سۇحباتتارىمدا دا تالاي ايتقان بولاتىنمىن. مەنىڭ ويىمشا، حالىق مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن (قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا) ءدىن عانا قۇرامايدى، الدىمەن سودان باستاعىم كەلەدى. ياعني، ءدىننىڭ قىزمەتى مادەنيەت قالىپتاستىرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. ول – وتە كۇردەلى جانە ءارالۋاندى فەنومەن. ەگەر تاريحي دامۋ تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، شىنىندا دا ءدىن (ونىڭ فورمالارى مەن كونفەسسيالىق باعىتتارىنا قاراماستان) الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرى مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى.

ەگەر ورتالىق ازيانىڭ قازىرگى حالىقتارى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ولار دا وسى ماسەلەدەن جىراق كەتپەيدى. بۇل جەردە «مادەنيەت» دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءمانىن شەكتەۋدىڭ قاجەتى جوق، سەبەبى وعان ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس مادەنيەتى (مىسالعا، اعا بۋىن مەن جاس ۇرپاق اراسىنداعى، قوناقتا بولماسا بوتەن جەردە ءوزىن-ءوزى ۇستاۋ سياقتى), ساياسي مادەنيەت، سونداي-اق ءداستۇر، ەتيكالىق نورمالار مادەنيەتى جانە ت.ب. كىرەدى. وسىعان قاتىستى سوپىلىق ديداكتيكالىق ادەبيەت (جانە ونىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان حالىق ەپوسىنىڭ باسقا جانرلارى) ەتيكالىق جانە باسقا دا نورمالاردىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتتى، ۇلتتىق باتىرلاردىڭ وبرازى ەل مۇددەسىنە جانە مورالدىك داستۇرگە بەرىلگەن، ونىڭ بارلىعى قوعامداعى قارىم-قاتىناس ۇلگىسىمەن ار، نامىس جانە ت.ب. ۇعىمداردى قالىپتاستىرادى. مەن ءداستۇرلى مادەنيەتتە قالىپتاسقان كوپشىلىككە جاقسى تانىمال مۋزىكا، پوەزيا باعىتتارى تۋرالى ايتپاي-اق قويسام دا بولادى. مامانداردىڭ ويىنشا، ولاردىڭ بارلىعى قالاي العاندا دا، سوپىلىق داستۇرمەن بايلانىستى. كەزىندە سوپىلىق ءداستۇر ۇلت مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىن قۇرايتىن جانە حالىققا تۇسىنىكتى ەتيكالىق جانە باسقا دا وبرازدار مەن ءداستۇردى الا وتىرىپ، حالىقتىق مادەنيەتتىڭ ىقپالىندا بولدى. بۇعان اقىنداردىڭ سۋىرىپ سالما ونەرى نەمەسە باقسىلاردىڭ سارىنى دا مىسال بولادى. ولاردىڭ حاتقا تۇسكەن جازبا دەرەكتەرىنەن ءياساۋيدىڭ نەمەسە باسقا ياساۋيا شەيحتارىنىڭ «حيكمەتتەرىن» كەزدەستىرەمىز. بۇل دا ەسكەرۋگە تۇرارلىق ءجايت ەمەس پە؟!

ارينە، قازىرگى «مادەنيەت» جانە ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى تۇسىنىكتىڭ بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى تۇسىنىكتەن كوپ ايىرماشىلىعى بار. كەيبىر ادامعا مادەنيەتتىڭ بارلىق «ارحايكالىق فورمالارى» ءولىپ بارا جاتقان ءداستۇر، «قارتايعان ەسكىشىلدىك» ت.س.س. بولىپ كورىنەدى. دەگەنمەن دە، بۇل مادەني ءداستۇردى (بۇل تۇسىنىكتىڭ كەڭ ماعىناسىندا) ۇستانۋشىلاردىڭ سانى بۇگىنگى كۇنى دە از ەمەستىگىن ۇمىتپاعان ءجون. بۇل اتالمىش ءداستۇردىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇقىعى بار ەكەنىن كورسەتەدى. اتا-بابامىز – ءومىردىڭ ءمانى، ادامگەرشىلىكتىڭ ۇلگىسى، قوعامدى رۋحاني قۇلدىراۋدان ساقتايتىن جول – دەپ ۇستانعان ءداستۇردى، قازىرگى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزى بولعان ءداستۇردى تۇسىنۋگە شاقىرعانداي بولادى.

– كەيدە كوپتەگەن قازاقستاندىق وقىرمان سوپىلىقتى – پۇتقا تابىنۋ نەمەسە ول ەكەۋى ءبىر دەپ تۇسىنەدى. بۇل ورايدا «تازا يسلامدى» ۇستانۋشىلار دەيتىن توپ وكىلدەرىنىڭ سىنى ءجيى ايتىلادى. يسلامتانۋشى رەتىندە تۇسىنىكتەمە بەرىپ، «تازا يسلام» مەن سوپىلىقتىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭنىڭ ءدىني ءمانىن اشىقتاپ بەرىڭىزشى.

– ءبىزدىڭ شىعارمادان بايقاساڭىز، يسلامداعى بۇل ايىپتار مەن جالا سوزدەر جاڭالىق ەمەس، جانە سوپىلىقتىڭ زاڭدىلىعى توڭىرەگىندەگى تالاس-تارتىس سوپىلىق ءىلىمنىڭ نەمەسە ونىڭ ەرتە ءتۇرى – اسكەتيزم (زۋحد) پايدا بولعان كۇننەن باستالادى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتسەك، ءاۋ باستا مۇنداي تۇسىنىكتى («سوپىلىق – بۇل شاماندىق، پۇتقا تابىنۋشىلىق» جانە ت.ب.) رەسەيلىك وتارشىل زەرتتەۋشىلەر ەنگىزگەن بولاتىن. بۇل فورمۋلالار سانالى تۇردە (مىسالعا، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتىڭ «يسلامعا جات ەكەنىن» دالەلدەۋ ءۇشىن) ەنگىزىلدى دەپ پىكىر-تالاس تۋدىرايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. بىراق، كەيبىر كەڭەستىك ەتنولوگتار بۇل ماسەلە مەن فورمۋلالاردى سانالى تۇردە ءىلىپ اكەتتى دە، بۇل ارەكەت حالىقتىق ءداستۇردى يسلامنان ءبولىپ الۋ ءۇشىن جاسالعان اتەيستىك ساياساتتىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. كەيبىر باتىس عالىمدارى بۇل ەكى عۇرىپتىڭ وسىلاي سالىستىرىلۋىن بالكىم سانالى تۇردە، بالكىم بىلمەي جالعاستىرىپ، عىلىمي دايىندىعى از ورىس جانە كەڭەس عالىمدارىنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالعان بولار. باعىمىزعا وراي، مۇنداي زەرتتەۋشىلەر كوپ ەمەس. سوپىلىقتى «پۇتقا تابۋنىشىلىق» دەيتىن لاقاپتىڭ باستى «دالەلى» نەگىزىنەن، «جاريا» زىكىر تۇرىمەن بايلانىستى. وسى ارادا ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، «جاريا» زىكىر ءبىرىنشى رەت شاماندىق داستۇردەن مۇلدە ادا باعداتتا پايدا بولدى. ورتاعاسىرلاردا «جاريا» زىكىرشىلەرگە قانداي ايىپ تاعىلعانىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ كەتتىك. قازىرگى «يسلامدى تازارتۋشىلار» دا، مەنىڭ ويىمشا، جاڭا نارسە ويلاپ تاپقان جوق. سوندىقتان مەن «يسلامدى تازارتۋ» دەگەن فورمۋلاعا ساقتىقپەن قارايمىن، ويتكەنى (جوعارىدا ايتىپ كەتتىم) بۇل فورمۋلا-ۇراندار كوپ جاعدايدا ونى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ دۇنيەاۋي ماقساتتارىنا (باقتالاستاردى قۇرتۋ، بىرەۋلەردىڭ «تاپسىرىسىن» سانالى تۇردە ورىنداۋ ت.س.س.) پايدالىنادى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، بۇل ماسەلەگە، ياعني زىكىردىڭ قايبىر فورمالارىنىڭ زاڭدىلىعى تۋرالى سۇراققا وتكەن زامان عۇلامالارى دا جاۋاپ ىزدەدى. ولار قازىرگى جارتىلاي ساۋاتتى «يسلامدى تازارتۋشىلارعا» قاراعاندا اقيقاتقا جاقىن بولعانىن جوققا شىعارا المايمىن. مىسالى، بۇل ماسەلەگە بايلانىستى XVI عاسىردا (ناقشبانديا باۋىرلاستىعى) ايماقتىڭ سول عاسىرداعى بەدەلدى شايحى بولعان ماحدۋم-ي ازامنىڭ كوزقاراسىن قايتالاعىم كەلىپ وتىر. ول ءوزى قۇپيا زىكىرگە (حافي) باسىمدىق بەرگەنىمەن، جاريا زىكىردى شاريعات تۇرعىسىنان زاڭدى دەپ ساناعان. ونىڭ ويىنشا، قوجا احمەت ياساۋي سىرداريادان سولتۇستىككە قاراي جاتقان حالىقتاردى «اقيقات جولىنا سىلتەي» وتىرىپ، ولارعا «جاريا» زىكىر ۇيرەتۋدى ءجون سانادى جانە ياسى (تۇركىستان) حالقىنىڭ قابىلداۋ ەرەكشەلىگى نەمەسە بەيىمىنە (يستيداد) بايلانىستى ونىڭ جاڭا ءتۇرىن – «ارا زىكىردى» ورىندادى. «بۇل جەردە ەشقانداي كۇنا (‘ايب) جوق، – دەيدى ماحدۋم-ي ا‘زام، – كەرىسىنشە ءبىزدىڭ پايعامبارلارىمىزدىڭ جۇرگەن جولى ءدال وسىنداي بولدى جانە ول حالىقتىڭ قابىلداۋى مەن ءداۋىردىڭ ەرەكشەلىگىنە سايكەس ولارعا بەرىلگەن بەلگى بولدى....». كورىپ تۇرعانىمىزداي، ماحدۋم-ي ا‘زام زىكىر تاسىلدەرى جەرگىلىكتى مادەني ءداستۇر كەشەنىن ەسكەرەتىنىن ءىس جۇزىندە مويىنداپ وتىر. بۇل وسى جەردە «جاريا» زىكىردىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سول عۇرىپ پايدا بولعان ايماقتاعى ءبىر ۇلتتىڭ (بۇل جاعدايدا تۇركىلەر) ەتنومادەني جانە ەتنوپسيحولوگيالىق فەنومەنىنىڭ جەمىسى رەتىندە پايدا بولدى دەگەن ويعا جەتەلەيدى. سونىمەن قاتار، «جاريا» زىكىردىڭ جەرگىلىكتى فورمالارى احمەت ياساۋيگە جاقسى تانىس بولعان يسلامدىق جانە يسلامعا دەيىنگى ءداستۇر قوسىندىسىنىڭ ءساتتى ناتيجەسى دەپ تە ايتۋعا بولادى. اتالعان ايماقتاعى تۇركى تايپالارىن يسلامداندىرۋدا (نەگىزىنەن مونعول كەزەڭىنەن كەيىن) باسقا فاكتورلارمەن قاتار، سوپىلىق ءىلىم، ناقتىراق ايتساق، سوپىلىق شايحتار ۇلكەن ءرول اتقارعانىن ۇمىتپاعان ءجون. تاعى ءبىر سەبەپتىڭ ءبىرىن – سوپىلىق ءىلىم يسلامدى قابىلداۋشى حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن سالتىمەن بەيتاراپ ۇيلەسە وتىرىپ، جەرگىلىكتى ەتنومادەني داستۇرگە جاقىن بولۋىنان دا ىزدەگەن ءجون. قازىرگى «تازا يسلامدى» جاقتاۋشىلار «جاريا زىكىرگە تۇسىنىستىكپەن قاراپ، ءوز دالەلدەرىمەن نەگىزدەگەن بۇرىنعى مىڭداعان عۇلامادان گورى يسلامدى جاقسى تۇسىنەمىن، مەنىڭ مۇسىلماندىعىم ولاردان ارتىق» دەپ ايتا الار ما ەكەن؟!

– ءسىز ءوز كىتابىڭىزدا «سالافيزم» ۇعىمىنا دا توقتالىپسىز. بۇل تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرە الاسىز با؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا «سالافيزمءدى» «تازا يسلامعا» جاتا ما؟ «سالافيزم» «قالىپتى» بولا الا ما؟ قازىر كەيبىر قازاقستاندىق ماماندار «قالىپتى سالافيزم» (ۋمەرەننىي) دەگەن فورمانى تىقپالاپ وتىر. ءسىز قالاي ويلايسىز، بىزدە قالىپتاسقان حانافيتتىك ءدىني-قۇقىقتىق مەپتەپتىڭ نەگىزگى پوستۋلاتتارىن ەسكەرسەك، مۇنداي ءدىني فورما ءبىزدىڭ ايماققا سايكەس كەلە مە؟

– كىتاپتا سالافيزمگە ارنايى توكتالماعان ەدىك. دەگەنمەن، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرىپ كورەيىن. سالافيزم (ارابشا «اس-سالاف ۋس-ساليحۋن» – «تۋرا جولداعى اتا-بابا») جالپى ماعىنادا العاندا يسلامنىڭ «العاشقى فورماسىنا» قايتۋ يدەياسىنا باعىتتالعان. بۇل باعىتتى ۇسىنۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇرىنعى مۇسىلماندار قوعامدى قۇران مەن پايعامبار (س.ع.س.) جولىمەن ءجۇرۋ يدەياسىنىڭ توڭىرەگىنە «تازا قالپىندا» ۇيىستىردى. سالافيزم قۇبىلىسى يسلامداعى جاڭالىق ەمەس، ال ەڭ باستىسى – ونىڭ بىرتەكتى ەمەستىگى (دىندەگى باسقا فورمالار ءتارىزدى). سالافيتتىك يدەيالار يسلامدا ءارتۇرلى اعىمداردىڭ اراسىنا تاراپ كەتكەن ء(تىپتى كەيبىر سۋننيتتىك مازحابتاردا دا بار), جانە سالىستىرمالى «تازا» كۇيىندە كەزدەسپەيدى دەپ ايتۋعا بولادى. دەگەنمەن، ەگيپەتتىك سالافيتتەردىڭ (سالافيا دەپ اتالاتىن قوزعالىستار مەن توپتار) «تازا سالافيزم» دەپ اتالۋعا ءۇمىتى بار.

يسلام الەمىندەگى الۋان ءتۇرلى پروتسەسكە جانە بۇل ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگىنە بايلانىستى وسىنداي قىسقا سۇحباتتا ماعان ءوز ويىمدى تولىق ايتىپ جەتكىزۋ قيىنعا سوعادى. بىراق، مەنىڭ توقتالايىن دەپ وتىرعانىم جانە وسى ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرعان «تازا يسلام» جاقتاۋشىلارىنىڭ نەگىزگى پروبلەماسى – يسلامنىڭ ءوز ىشىندەگى ارالۋاندىق ماسەلەسى. ءدال وسى ارالۋاندىق «تازارتۋشىلار» (سونىڭ ىشىندە سالافيتتەر) تاراپىنان يسلامنىڭ بىركەلكى بولۋى نەمەسە بىرىگۋىنىڭ باستى كەدەرگىسى دەپ قابىلدانادى. بىراق، نەگىزگى پروبلەما ءتىپتى سالافيتتەر ۇستاناتىن پوزيتسيادا دا ەمەس. يسلام الەمىنە قاراڭىزشى، تاۋسىلمايتىن كونفەسسياارالىق قاقتىعىستار جانە ودان تۋىندايتىن دوگمالىق جىكتەلىس پەن ساياسي قاراما-قارسىلىقتىڭ كەسىرىنەن جىكتەلىستى كورەمىز. سوندىقتان كەيبىر عۇلامالاردىڭ بۇل جىكشىلدىكتى جويىپ، جاماعاتتىڭ «بولىنبەۋىن» تىلەيتىنى دە تۇسىنىكتى. كەز-كەلگەن «يسلامدى تازارتۋ»، ونى «تۇزەۋ»، «بىرىكتىرۋ» جانە ت.س.س. ماسەلەسىنە بايلانىستى جاڭا تارتىس تاريحى ءبىر ستسەناري مەن ءبىر ناتيجەگە اكەلەدى: مازحابقا قارسى، سوپىلىققا قارسى، «مۇسىلمانداردىڭ الۋاندىعىنا» قارسى كۇرەسۋشىلەر مىندەتتى تۇردە بەلگىلى ءبىر توپقا، قوزعالىستار مەن پارتيالارعا بىرىگە وتىرىپ، مۇنداي «پارتيالاردىڭ» سانىن كوبەيتەدى، سول ارقىلى ىشكى جىكتەلىستى ودان ءارى ۋشىقتىرادى. وسىلايشا ولار جىكتەلۋگە قارسىمىز دەي وتىرىپ، بولىنۋشىلىكتى ودان ءارى اسقىندىرادى. ال جاڭادان قۇرىلعان پارتيالار مەن توپتار ءوز كەزەگىندە تاعى دا باسقا توپتارعا بولىنەدى، ولاردىڭ «قالىپتى» جانە «راديكالدى» جانە ت.ب. قاناتتارى پايدا بولادى، جىك كوبەيەدى، مۇنىڭ اقىرى مىندەتتى تۇردە ساياسي جانە الەۋمەتتىك قاقتىعىس تۋدىرادى. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر! رامادان ال-بۋتي ايتقانداي – كىمدە كىم ءدىندى بىركەلكى جاساعىسى كەلسە، سونىڭ ءوزى جاڭا «مازحاب» نەمەسە «فيرك» (سەكتا) جاسايدى. ەگەر يسلام تاريحىنىڭ سوڭعى ءجۇز جىلدىعىنا كوز سالساق، بۇل شىنىندا دا سولاي. «تازارۋدىڭ» جاڭا يدەياسىن ويلاپ تاپقىسى كەلەتىن ءدىن باسشىلارى (بۇل «مۇسىلمان باۋىرلار» سياقتى ءدىني-ساياسي پارتيالار، «سالافيتتەر» جانە باسقالار) يسلامنىڭ جاھاندىق جانە ايماقتىق پروبلەمالارىنىڭ شەشىلۋىنە اتسالىسپاي، كەرىسىنشە ونى ۋشىقتىرىپ، شىن مانىندە وزدەرىنىڭ سەكتاسىن (فيرك) جاساپ وتىر. بىزدەر، مۇسىلماندار، ءبىر ءدىننىڭ ىشىندە الۋان ءتۇرلىمىز، جانە ءبىزدىڭ كۇشىمىز دە سول الۋاندىقتا ەكەنىنە كوندىگۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ يسلامنىڭ باستى ارتىقشىلىعى – تولەرانتتىلىعى دا ءدال وسى ءبىزدىڭ كونفەسسيا ىشىندەگى ارالۋاندىلىق جاعدايىندا ىسكە اسۋى كەرەك. ال ءبىز ءوزىمىزدىڭ ارالۋاندىعىمىزدى ابدەن ۇسقىنسىز ەتىپ بىتتىك. مىسالى، مالايزيا مەن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءداستۇرى ءارتۇرلى ەكەنىنە كىم تالاسادى؟! ەگەر ول حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرى ءارتۇرلى بولسا، ولاردى «بىرىڭعاي قىلۋدىڭ» قانداي قاجەتى بار؟! سوندا وزىندىك (ىشكىكونفەسسيونالدىق) الۋاندىق مىندەتتى تۇردە جىكشىلىك سەزىمىن تۋدىرادى دەگەندى كىم ايتتى؟ ايتا كەتسەك، مالايزياعا يسلامدى سوپىلار اپاردى. سوندىقتان بۇل ەلدە ولارعا قۇرمەت جاقسى ساقتالعان. كەيبىر مامانداردىڭ قازاقستاندا ءسالافيزمنىڭ «قالىپتى» فورماسىن قابىلداۋ جونىندەگى ۇسىنىسىنا بايلانىستى مىنانى ايتقىم كەلەدى: الدىمەن، مەن ءۇشىن ولاردىڭ جالپى سالافيزم، سونىڭ ىشىندە «قالىپتى» سالافيزم دەگەندى قالاي تۇسىنەتىنى قىزىق. بۇل سۇراققا ماردىمدى جاۋاپ الا المايتىنىما كوزىم جەتەدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل كەيبىر ساياساتكەرلەر مەن ءدىن عۇلامالارىنىڭ وسىعان ۇقساس يدەيالارىنا جاقىن (سىزدەردەگىلەر ولاردىڭ ايتقاندارىن سول كۇيىندە كوشىرىپ الۋى دا مۇمكىن). مەن ءوز ويىمدى تاعى دا قايتالايمىن – رۋحانياتتىڭ رەتسەپتى مەن قالىبىن شەتەلدەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق! تاريحقا قاراساق، بۇل ارەكەت قاۋىپتى جويۋ، تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ سياقتى وڭ ناتيجەگە سيرەك اكەلەدى. قازاق دالاسىندا قۇرما اعاشىن (پالمانى) وسىرە المايسىڭ (ەگەر ارنايى جىلىجاي جاساماساڭىز). اتام زاماننان بەرى دالادا نە تامىرىن جايسا، سول ءوسسىن. بەينەلەپ ايتساق، تامىرى ونسىز دا تەرەڭ جانە بويىنا يسلام مەن اتا-بابامىزدىڭ دانالىعىن قاتار سىڭىرگەن ءوز رۋحانياتىمىزدىڭ ەكولوگياسىن بۇزۋدىڭ قاجەتى جوق.

– قازىرگى ءدىني جاعدايدا ءسىز قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ءدىني باسقارمالارى ءرولىن قالاي باعالايسىز؟ ولاردىڭ جۇمىس باعىتىن وزگەرتۋگە نەمەسە قايتا قۇرۋعا قاجەتتىلىك بار ما؟

– بۇل ۇيىمنىڭ سالىستىرمالى تۇردە ءالى جاس ەكەنىن جانە ءدىندارلار مەن مەملەكەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەۋشى (تۇپكى مۇراتى سول عوي) سياقتى قىزمەت ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ مۋفتياتتىڭ جۇمىسى تۋرالى (وعان باعا بەرۋدى بىلاي قويعاندا) بىرجاقتى كەسىپ ايتپاس ەدىم. اتالعان قۇبىلىستىڭ ءوزى دە، فۋنكتسياسى دا وتە كۇردەلى. قازاقستاندىق مۋفتيات ءوز پوزيتسياسىن ەندى عانا قالىپتاستىرا باستادى. مەنىڭ ويىمشا، مۋفتيات ءوز جۇمىسى مەن ءپاتۋالاردىڭ ەڭ دۇرىس نۇسقاسىن جاساۋدا يسلام الەمىنىڭ باتىسىندا «دايىندالعان» ۇراندارعا سۇيەنبەۋى كەرەك. مۋفتيات بۇل ىستە وزىندىك داستۇرىنە ارقا سۇيەۋى قاجەت. ءپاتۋا قالىپتاسقان ورتانىڭ داستۇرىنە قارسى كەلمەگەن جاعدايدا عانا بارشا مۇسىلمان تاراپىنان قابىلدانادى. بۇل – مۋفتياتتىڭ، ياعني، قوعام مويىنداعان قانداي دا ءبىر شەشىمدى جاريالاي الاتىن عۇلامالاردىڭ الدىنا قاي زاماندا دا قويىلعان جانە قويىلاتىن باستى تالاپتىڭ ءبىرى. بۇدان باسقا، مۋفتيات جۇمىسى ەل ىشىندە انىق جانە ۇزاق مەرزىمدى ءدىني ساياسات جاساۋمەن دە ۇيلەسۋى قاجەت. ارينە، قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت. بىراق ول انىق جانە ساليقالى ءدىني ساياسات جاساماي تۇرا المايدى. ەڭ از دەگەندە كىتاپتا ءبىز ايتىپ وتكەن ىقتيمال باعىتتار نەمەسە كەلۋى مۇمكىن قاتەرلەردەن الدىن الا ساقتانۋ ءۇشىن كومەگى بولۋ كەرەك.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن داۋرەن قۋات،

«جاس قازاق»