ءبىزدىڭ ۇلىق ابايىمىز ايتپاعان ءسوز قالعان با؟ جاسىڭ ۇلعايىپ، دۇنيە سىرىنا بۇرىنعىدان تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن سايىن ابايعا بارىپ جۇگىنۋىڭ جيىلەي بەرەدى. جانىڭدى قيناعان سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيسىڭ.

ولسەم ورنىم - قارا جەر سىز بولماي ما؟

وتكىر ءتىل - ءبىر ۇيالشاق قىز بولماي ما؟

ماحاببات عاداۋاتپەن مايدانداسقان،

قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما؟ - دەپ جازادى اقىن.

مۇنداعى ماحاببات - عالامدىق كولەمدەگى سۇيىسپەنشىلىكتى بەينەلەسە، عاداۋات سول ماحابباتقا قاراما-قارسى - جەك كورۋ، مەيىرىمسىزدىك، قاسكۇنەمدىك، دۇشپاندىق دەگەن ۇعىمداردى بەينەلەيدى. بۇدان باسقا ابايدىڭ تالقىسىنا تۇسەتىن ءناپسى دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ماعىناسى ءتىپتى جان-جاقتى: ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى، قۇشتارلىعى، قۇلقى-پەيىلى بولىپ تارالىپ كەتەدى. ماحاببات. عاداۋات. ءناپسى. اسىلى گومو ساپيەنس اتالاتىن سانالى ادامنىڭ ءومىرى وسىنداي ءۇش تاعانعا تىرەلىپ تۇراتىن بولسا كەرەك.

ءبىزدىڭ ۇلىق ابايىمىز ايتپاعان ءسوز قالعان با؟ جاسىڭ ۇلعايىپ، دۇنيە سىرىنا بۇرىنعىدان تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن سايىن ابايعا بارىپ جۇگىنۋىڭ جيىلەي بەرەدى. جانىڭدى قيناعان سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيسىڭ.

ولسەم ورنىم - قارا جەر سىز بولماي ما؟

وتكىر ءتىل - ءبىر ۇيالشاق قىز بولماي ما؟

ماحاببات عاداۋاتپەن مايدانداسقان،

قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما؟ - دەپ جازادى اقىن.

مۇنداعى ماحاببات - عالامدىق كولەمدەگى سۇيىسپەنشىلىكتى بەينەلەسە، عاداۋات سول ماحابباتقا قاراما-قارسى - جەك كورۋ، مەيىرىمسىزدىك، قاسكۇنەمدىك، دۇشپاندىق دەگەن ۇعىمداردى بەينەلەيدى. بۇدان باسقا ابايدىڭ تالقىسىنا تۇسەتىن ءناپسى دەگەن ءسوز بار. ونىڭ ماعىناسى ءتىپتى جان-جاقتى: ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى، قۇشتارلىعى، قۇلقى-پەيىلى بولىپ تارالىپ كەتەدى. ماحاببات. عاداۋات. ءناپسى. اسىلى گومو ساپيەنس اتالاتىن سانالى ادامنىڭ ءومىرى وسىنداي ءۇش تاعانعا تىرەلىپ تۇراتىن بولسا كەرەك.

ابايدىڭ ايتۋىنشا، اللا تاعالا اۋەلدە ادام بالاسىن ماحابباتپەن جاراتقان. ەندەشە: "كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ پارىز ەمەس پە؟". "ماحابباتتىڭ تولەۋى - ماحاببات". "اللا تاعالانىڭ پەندەسىن ماحاببات ءۋا مارحاماتتان جاراتقانىن ءبىلىپ، ماحابباتىنا ماحاببات پەنەن عانا ەلجىرەمەكتى قۇدايعا عاشىق بولدى دەيمىز". (وتىز سەگىزىنشى سوزدەن). جالعىز ابايدا ەمەس، شىعىستىڭ اتاقتى اقىندارى رۋمي، ءحايام، حافيز، ءجامي، ساعدي جىرلارىندا اسپانداتىپ دارىپتەلەتىن ماحابباتتىڭ توركىنى - كۇللى عالامدى، جان يەلەرىن جاراتۋشى قۇدىرەتكە قۇلشىلىق ەتۋدەن باستاۋ الادى. بۇل رەتتە جاراتۋشى مەن جا­رالۋشىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات سيپاتتارىن اقىندىق، فيلوسوفيالىق تىلمەن جەرىنە جەتكىزىپ جىرلاۋشىنىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ ۇلىق بابامىز احمەت ياساۋي ەكەنىن اركىم بىلۋگە ءتيىس.

ماحاببات - ادام ءومىرىنىڭ تۇعىرى مەن تىرەۋىشى. ماحاببات - ءوزىڭدى عانا ەمەس، ەڭ ال­دى­مەن وزگەنى ءسۇيۋ، قا­راپايىم تىلمەن ايتساق، جاقسى كورۋ، ۇناتۋ. جانى اشۋ، مەيىرباندىق، جاق­سىلىق ىستەۋ، قامقورلىق كورسەتۋ وسىدان شىعادى. كوكىرەگىن ماحاببات جايلاعان ادام - قاشاندا قايىرىمدىلىقپەن، ادىلدىكپەن، ادالدىقپەن اۋىلداس وتىرۋعا تى­رىسادى. ونداي ادامنىڭ كەيدە سىرتى بايسال، سۋىقتاۋ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق ءىشى - نازىك، سەزىمتال، سەرگەك كەلەدى. ويىنان بۇرىن سەزىمى باس كوتەرەتىن دە كەزدەرى بار. "مۇنىڭ ارتى قالاي بولار ەكەن" دەپ ويى تارتپاقتاي باستاسا، سەزىمى ىلگەرى قاراي سۇيرەلەيدى. ءسويتىپ، بۇلدىر ويدى ءمولدىر سەزىم تازالاپ جۋىپ تۇرادى.

دۇنيەدەگى بار جاقسىلىق ماحابباتپەن جاسالادى، ماحابباتپەن نۇرلانادى. ەڭ ارعىسى ساۋلەتتى ءۇي سالىپ، بىتىك ەگىن وسىرسەڭىز، جەر قويناۋىن قوپارىپ كەنىش كوزىن اشساڭىز كىتاپ جازىپ، ويۋ-ورنەك توقىساڭىز دا قانشاما وي قۋاتىن، جان مەيىرىمىن جۇمسايسىز. ويتكەنى، شىن سۇيىسپەندىكتەن تۋعان دۇنيە عانا قۇندى، سۇلۋ بولماق.

عالامدىق بيىكتەن قاراساق تا، ماحابباتتىڭ ورنى وراسان ەكەنى كورىنەدى.

ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز،

نە قىزىق بار ومىردە بۇدان باسقا؟ - دەپ اباي تەگىن جازباعان.

ءتۇپسىز تۇڭعيىق عارىشتا شىركوبەلەك اينالعان جۇلدىزدار، پلانەتالار الەمى، اي مەن كۇننىڭ جارىعىنا جىلىنىپ، ءبىزدىڭ تۇراقتى مەكەنىمىز سەكۋندىنا وتىز مىڭ شاقىرىم شاپشاڭدىقپەن زىرلاپ بارا جاتسا، بۇل ابسوليۋتتىك شىندىق - قۇدىرەتتىڭ ءىس-ارەكەتىنەن حابار بەرەدى. جەر بەتىندەگى كۇمى قۇبىلىس، ءالى تۇگەسىلىپ-تاۋسىلىپ بىتپەگەن تىرشىلىك يىرىمدەرى، ادام بالاسىنىڭ قازانداي قايناعان، ارپالىس پەن الىسقا، جەڭىس پەن جەڭىلىسكە تولى ءومىرى، اباي ايتقانداي، سول قۇدىرەتتىڭ حيكمەتىنە تۇنىپ تۇر. "قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى حيكمەتسىز جاراتپادى... ءبارىنىڭ حيكمەتى بار، ءبارىنىڭ سەبەبى بار". (وتىز سەگىزىنشى سوزدەن). حيكمەت سىرىنا ءۇڭىلىپ، تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن دە اقىل-پاراسات، ءبىلىم-بىلىكپەن قاتار ىقىلاس-پەيىل، قۇلشىنىس، سۇيىسپەندىك كەرەك.

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ - ادىلەتتى.

ادامزاتتى ءسۇيۋ، ادىلەتتى ءسۇيۋ - بۇدان اسقان اسىل مۇرات بولۋشى ما ەدى؟ ويتكەنى، ابايشا: "عادالات - بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر. ىنساپ، ۇيات - بۇل عادالاتتان شىعادى. (وتىز سەگىزىنشى سوزدەن). "ادامشىلىقتىڭ الدى ماحاببات، عادالات، سەزىم. بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. بۇل عادالات، ماحاببات سەزىمى كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى - عالىم، سول عاقيل". (قىرىق بەسىنشى سوزدەن). دەمەك، كۇللى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر، ىزگىلىك، ار-ۇيات، قاناعات-ىنساپ - ماحاببات انادان تۋادى ەكەن.

بۇل عانا ەمەس. كەمەڭگەر اباي سانالى ادامزات ومىرىندە ءجيى ۇشىراساتىن جاماندىقتاردى ماحابباتپەن ەمدەۋگە بولادى دەپ سەنگەن. وقيىق: "كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق. ناداندىق - ءبىلىم، عىلىمنىڭ جوقتىعى. دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى. زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. بۇلاردىڭ ەمى - حاللاقىنا ماحاببات". (وتىز سەگىزىنشى سوزدەن).

ارينە، جونگە كوشىپ، تۇزەلۋگە كەلەتىندەردى ماحابباتپەن ەمدەگەنگە نە جەتسىن!

بۇل ءومىردىڭ قىزىعى - ماحابباتپەن،

كورگە كىرسەڭ ۇلگىلى جاقسى اتاقپەن، - دەپ اباي تاعى دۇرىس جول سىلتەيدى.

ادەتتە ماحابباتتى ءتۇر-تۇرگە ءبولىپ جاتادى. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ زورلارىنىڭ ءبىرى - وتانعا، تۋعان جۇرتىڭا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى. پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (س.ع.س.) حاديسىندە بار: "مەن ەگەر ادام ءوز جاقىنىن جاقسى كورسە، حالقىن دا سۇيگەن بولىپ شىعا ما دەپ سۇراعانىمدا، اللانىڭ ەلشىسى: "جوق، ولاي ەمەس. جاماندىقتارىنا قاراماي، حالقىنا كومەكتەسكەندەر عانا سوعان لايىق" دەپ جاۋاپ بەردى". (ۋبادا يبن كاتير).

اتاقتى اراب عۇلاماسى يبن قايۋم ء(حىV ع.) جازعان "دەرت پەن داۋا" اتتى كولەمدى كىتاپتىڭ ۇشتەن ءبىرى ادامزات ومىرىندە كەزدەسەتىن ماحاببات ىقىلىمدارىن جان-جاقتى تالداۋعا ارنالعان. نەگىزىنەن تەولوگيالىق-پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تۇزىلگەن بۇل كۇردەلى ەڭبەكتە شىعىس ويشىلى اقىل-وي يەسىن بيلەپ الاتىن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن بىزدەرشە بىرجاقتى ماراپات ۇلگىسىندە قاراماي، قاراما-قايشىلىقتا، تۋ، ءوسۋ، دامۋ، پايدا-زيان سىيپاتتار تۋراسىندا زەردەلەپ، زەرتتەيدى. ادام جانىنىڭ پەرنەلەرىن ءدوپ باسىپ، ماحاببات پسيحولوگياسىن اشۋدا ءالى كۇنگە شەيىن ەسكىرمەگەن، بالكىم، جاڭالىقتاي كورىنەتىن پىكىرلەرگە دەن قويۋعا لايىق. يبن قايۋم ماحابباتتى ساتى-ساتىعا ءبولىپ قاراستىرادى. ءبىرىنشى ساتى - "عالياكا", بۇل ءبىر-ءبىرىن ۇناتقان جۇرەكتەردىڭ جالعاسۋى، جولىعۋى، ەكىنشى ساتى - "عيشىق", بۇل ءبىر-بىرىنە ەرەكشە ىنتىق، ىنتىزار حالگە ءتۇسۋ; ءۇشىنشى ساتى - "شاۋك", بۇل ءبىر-بىرىنە جەتۋگە اسىعۋ، ساعىنىشتان سارعايۋ; ءتورتىنشى ساتى - "تاتايۋم", بۇل ءبىر-بىرىنە قۇلدىق ۇرۋ، باعىنۋ; بەسىنشى ساتى - ء"ال-حۋلليا", بۇل مۇراتىنا جەتۋ، ماحابباتتىڭ شەگى-شەتى ت.ب. بۇدان باسقا عۇلاما و باستاعى جاراتىلىستان تۋىندايتىن "تابيعي ماحاببات" تۇرلەرىن دە اتاپ وتەدى. ولار: ايەلگە، بالاعا دەگەن ماحاببات، شولدەگەن ادامنىڭ - سۋعا، اش ادامنىڭ - اس-اۋقاتقا، شارشاعان ادامنىڭ - ۇيقىعا ۇمتىلۋ سەبەپتەرىن دە وسى توڭىرەكتەن ىزدەيدى.

ايتكەنمەن، يبن قايۋمنىڭ: "ماحاببات ادال ءارى جان-جاراتىلىسى تازا، ءتىلى جۇمساق، كەڭ پەيىلدى، تاربيەلى، اسىل تەكتى ادامدارعا لايىق". نەمەسە: "ماحاببات قورقاقتى باتىر، اقىماقتى ەستى، ساراڭدى جومارت قىلسا، مەنمەن پاتشالاردى قورلاپ، قاتال مىنەزدىلەردى تاۋباعا كەلتىرەدى". "دوسى جوققا دوس، جالعىزدارعا سەرىك تاۋىپ بەرەدى". نەمەسە: "ماحاببات اۋرتپالىقتان قۇتقارىپ، جان تىنىشتىعىنا جەتكىزەدى، سانسىراعان ساناڭدى اشىپ، جاقسى ءىس-ارەكەتتەرىڭە قاناعات ەتكىزەدى" دەگەن پايىمداۋلارى قاي زامانعا دا، قاي قوعامعا دا كەرەكتى ونەگەلى سوزدەر ەكەنى حاق.

ماحابباتتىڭ پايدا-زيانى دەگەن ۇعىمعا قاتىستى كىشكەنتاي مىسال. بىردە پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) ءۇي الدىندا جۋىنىپ-شايىنىپ وتىرعان كورىنەدى. سوندا ونىڭ اينالاسىنا شاشىراعان سۋ تامشىلارىن كەيبىر سەرىكتەرى جيناپ الىپ، بەتى-قولدارىنا جاعا باستاسا كەرەك. "بۇلارىڭ قالاي؟" - دەپ سۇرايدى سوندا راسۋلاللا. ء"بىز اللانى ريزا ەتىپ، بەرەكەگە قولىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەيمىز،" - دەپ جاۋاپ بەرەدى سەرىكتەرى. قاسىنداعىلاردىڭ شەكسىز ماحابباتىنان تۋعان قۇرمەتتەرىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، پايعامبارىمىز سوندا رەنجىگەن سىڭاي تانىتىپ: "سەندەر اللا مەن ونىڭ ەلشىسىن قۋانتپاق بولساڭدار، مىناداي ءۇش ءتۇرلى امالدى ورىنداڭدار: ارقاشان شىندىقتى ايتىپ، ۋادەنىڭ ۇدەسىنەن شىعىڭدار، ادال كورشىنىڭ قاتارىنان تابىلىڭدار. تەك وسىنداي جولمەن عانا اللاعا، ونىڭ ەلشىسىنە دەگەن ماحابباتتارىڭدى دالەلدەيسىڭدەر،" - دەگەن ەكەن.

ماحاببات يەسىنىڭ ءاردايىم جولى بولا بەرمەيتىنى تۇسىنىكتى. بۇل جايىندا احمەت ياسساۋي جاقسى ايتقان:

جاپا شەكپەس عاشىق بولماس، تىڭدا عاپىل،

جاپا شەككىڭ، سابىر ەتكىڭ، بولماي ءجاھىل.

ء(ا. جامىشەەۆ اۋدارماسى)

ماحاببات - ءسۇيۋ بولسا، عاداۋات - جەك كورۋ. بۇل ەكەۋى تىرشىلىكتە قاتارلاسىپ ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى جۇمىر باستى ءتىرى ادامنىڭ تۇلا بويىندا وسى ەكەۋىنىڭ ايقاسى تىنباي ءجۇرىپ، ارقاشان يت جىعىسقا ءتۇسىپ جاتاتىنى دا بەلگىلى. اباي جازعانداي، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءالسىز جۇرەكتەردى مۇزعا اينالدىراتىن - سول مايدانداسۋ. ويتكەنى، ءبىز ەت-جۇرەكتەن جارالعان پەندە بولعاسىن، نەنى جەك كورۋ كەرەك ەكەنىن ۇنەمى انىق اجىراتا بىلمەيمىز. جەك كورۋ سەزىمىنىڭ دە ار جاعىندا ادىلەتتىلىك جاتۋ كەرەكتىگىن ەسكەرمەيمىز. ادەتتە جەك كورگەن ادام ءبارىن ۇمىتىپ كەتەدى. وسىدان بارىپ اسقىنا باستاعان جەك كورۋشىلىك مەيىرىمسىزدىككە، قاتالدىققا، قاسكۇنەمدىككە ۇلاسادى. مۇنداي جاعدايدا ماحاببات جەڭىلىپ، عاداۋات جەڭىسكە جەتەدى.

ادامزات ۇرپاعى سانالى ءناسىل-جۇرت رەتىندە قاۋىمداسقالى بەرگى ۋاقىتتا قىرۋار ءدىني دۇنيەتانۋ اعىمدارى مەن ەڭ-ەڭ ۇلىق ويشىلدارى قۇدىرەتتىڭ ازىرگە شەيىن بىزگە ءمالىمسىز ىقتيارىمەن پايدا بولعان تىرشىلىكتىڭ وتى ءوشىپ، ءبىرجولا قۇردىمعا كەتپەۋى ءۇشىن كيەلى ماحابباتتىڭ جالىنان مىقتاپ ۇستاۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ، جازىپ كەلەدى-اق.

"دۇنيەنى ۇستاپ تۇرعان ۇستىن - ماحاببات،

ماحاببات بار جەردە عانا - ءومىر بار".

م. گاندي.

"ماحاببات دەمىمەن ۇرلەنبەسە،

تىرشىلىكتىڭ شىراعى جانباس بولار".

ماحمۇمقۇلى.

وسىعان قاراماستان، ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ مايدانى توقتار ەمەس. ءسىرا اقىردىڭ ۋاقتىسىنا شەيىن توقتامايتىن شىعار.

ەڭ وكىنىشتىسى - قايسىبىر زامانداردا، قايسىبىر قاۋىمداردا ماحابباتتىڭ ءۇنى السىرەپ، مەيىرىم-شاپاعات ازايىپ، قاتىگەزدىك، قاسكۇنەمدىك، دۇشپاندىق ۇستەمدىك قۇرادى. ادىلەت ىزدەۋشىلەر قۇرىققا ءتۇسىپ، قيانات جاساۋشىلاردىڭ جەلكەنىن جەل كوتەرىپ، جەتىستىككە جەتەدى. ويتەتىن سەبەبى: ادام بالاسىن باقىتتى، تىنىش ومىرگە باستايتىن تۋرا جول - ىنساپ، قاناعات سەزىمدەرى ۇمىتىلىپ، ءناپسى دەگەن ءبىر قاراقۇلاق قاسقىردىڭ جابايى ينستيكتىسىنە سۇيەنگەن سايرانىنا قوسىلىپ كەتەتىندەر سانى ابدەن-اق كوبەيەدى. ارينە، وسىلايشا تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلىپ، تەرىس قۇبىلىستاردىڭ تەكىرەك اتۋىنا قايسىبىر زامانداردا، قايسىبىر قاۋىمداردا قالىپتاسقان الەۋمەتتىك اقۋالدىڭ زاردابى تيەتىنى بەلگىلى.

ءناپسى مۇسىلمان ەلدەرى اراسىندا ەجەلدەن ادامنىڭ ىشكى قۇلقى-پەيىلى ماعىناسىندا ايتىلىپ كەلەدى. ءدىني نا­سي­حاتتاردا، كىتابي اقىندار شىعارماشىلىعىندا ەڭ ءجيى قاي­تالاناتىن ءسوزدىڭ ءبىرى دە - ء"ناپسىڭدى تىي!", ايتپەسە ء"نا­پسىسى بۇزىلعان" تاقىلەتتەس بولعان. ال كەڭ ماعىناسىندا - ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ كورىنىسى، سودان تۋاتىن قۇش­تارلىقتار (ورىسشا سوبلازن، ستراستي) اۋماعىنا سىي­ىپ جاتادى. اباي بۇل ۇعىمدى ءارى قاراي تەرەڭدەتىپ، الىس­تان وراعىتادى. ول بۇل دۇنيەدەگى ادام بويىنداعى جاقسى-جاماندى ءىس-ارەكەتتەر توركىنىن جان قۋاتىنان ىزدەيدى. ەگەر زەردەلەپ قاراساق، قازاق اقىنىنىڭ دانالىق پايىمداۋ­لارىن وپ-وڭاي تانۋعا بولادى. ۇزىندىلەر وقىپ كورەيىك:

"جان قۋاتى دەيتۇعىن قۋات - بەك كوپ نارسە، ءبارىن مۇندا جازارعا ۋاقىت سىيعىزبايدى.

بۇل قۋاتتىڭ ىشىندە ءۇش ارتىق قۋات بەر، زينھار، سونى جوعالتىپ الۋ جاراماس. ول جوعالسا، ادام ۇعىلى حايۋان بولدى، ادامشىلىقتان شىقتى.

بىرەۋى - ... نە كوردىڭ، نە ەستىدىڭ، ارنەشىك ءبىلدىڭ، سونى تەزدىكپەن ۇعىپ، ۇققاندىقپەن تۇرماي، ارتى قايدان شىعادى، الدى قايدا بارادى - سول ەكى جاعىنا دا اقىلدى جىبەرىپ قاراماق. بىرەۋى - نە نارسەنى ەستىپ، كورىپ ءبىلدىڭ، حوش كەلدى، قازىر سوعان ۇققانداردى تەكسەرەسىڭ. ءۇشىنشىسى، جۇرەكتى ماقتانشاقتىق، پايداكۇنەمدىك، جەڭىلدىك، سالعىرتتىق - بۇل ءتورت نارسە ءبىرلان ساقتاسا، سوندا سىرتتان ىشكە بارعان ءار نارسەنىڭ سۋرەتى جۇرەكتىڭ ايناسىنا انىق راۋشان بولىپ تۇسەدى.

جانە ءاربىر جاقسى نارسەنىڭ ولشەۋى بار، ولشەۋىنەن اسسا، جارامايدى... ىشپەك، جەمەك، كيمەك، كۇلمەك، كوڭىل كوتەرمەك، قۇشپاق، سۇيمەك، مال جيماق، مانساپ ىزدەمەك، ايلالى بولماق، الدانباستىق - بۇل نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى". (قىرىق ءۇشىنشى سوزدەن).

بىزدىڭشە، ادامنىڭ جان قۋاتى، سودان تۋىندايتىن ءناپ­سى قۇبىلىمدارىنا بەرىلگەن ەڭ دۇرىس باعانىڭ ءبىرى وسى.

"بۇتكىل دۇنيە ۇزدىكسىز قوزعالىس ۇستىندە. بىراق سونىڭ ءبارى ارقيلى بولادى. ال ادام جانىنىڭ جۇرىستەرى سونىڭ ەشقايسىنا ۇقسامايدى".

ج. رۋمي.

ء"ىبىلىس ءاردايىم قۇدايمەن الىسىپ كەلەدى، سونداعى ۇرىس الاڭى - ادامنىڭ جۇرەگى".

ف. دوستوەۆسكي.

ءيا، بۇرىنعى ءبىلىمدارلار ءبىلىپ ايتقان: ءبار-ءبارى، ماحاببات تا، عاداۋات تا، ءناپسى قۇمارلىق تا، سولاردان بالالاپ ونەتىن "پالەلەردىڭ" قاي-قايسىسى دا - ادامنىڭ ىشىندە، جۇرەگىندە، جانىندا جاتىر. قۇداي سولاي جاراتقان دەيمىز. قۇداي ادامعا ەرىك-جىگەر، ەركىندىكتى دە اياماي بەرگەن. تاڭداۋ - وزىمىزدىكى. ال سول تاڭداۋ وڭاي شارۋا ەمەس. قيىننىڭ قيىنى، ءتۇيىننىڭ ءتۇيىنى - سول تاڭداۋدا. ويتكەنى، ادامدى قورشاعان اينالا ءومىر "قىزىقتارعا" تۇنىپ تۇر. بايلىق، داۋلەت، مانساپ، اتاق، بيلىك - ونىڭ ەڭ باستىلارى عانا. بۇلار ءارى وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيدى. سولاردى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن جۇمىر باستى پەندە قاي جولدى تاڭدايدى؟ ارينە، مۇراتىنا تەزىرەك جەتكىزەتىن توتە جولدى ىزدەي باستايدى. ادىلەت جولى تىم ۇزاق. اباي جازعانداي: "بالكىم عادەلەت بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر". بىراق ىزگىلىكتى باسشىلىققا الىپ، باق-داۋلەتتىڭ جولىنا جارماسۋ ءۇشىن سابىر، تاعات، بەرىك شىدام، ۇزاق ءومىر كەرەك بولادى. قازاق: "سابىر ءتۇبى سارى التىن، سارعايعان جەتەر مۇراتقا" دەيدى. ءويتىپ سارعايىپ كۇتۋگە - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ شىدامى جەتپەيدى. سودان جۇمىر باستى پەندە ماحاببات پەن عاداۋاتتىڭ شە­كاراسىنان اتتاپ ءوتىپ، ءناپسى دەگەن قۇيرىعى بۇلاڭداعان قىزىل تۇلكىنىڭ سوڭىنا ەرىپ كەتە بارادى. ءبارى ەمەس، كوبى سويتەدى.

وسى جەردە اكەمنەن ەستىگەن ءبىر راۋايات ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. باياعى زا­ماندا ءۋالاياتىنا اتاعى جايىلعان باي ساۋداگەر بازاردان قايتىپ كەلە جاتادى. سوندا ويدا جوق وڭاشادا ونىڭ الدىنان بەيسەۋبەت ءۇش جىگىت شىعىپ، جولىن كەس-كەستەپ تۇرىپ الادى ەمەس پە؟ سىرتتاي تورۋىلداپ جۇرگەن قارا نيەتتى قاراق­شىلار ەكەن دەپ زارەسى ۇشقان باي سول جەردە قالتاسىنداعى بار اقشاسىن بەرىپ، تەزىرەك قۇتىلىپ كەتپەكتى ويلايدى. بىراق ونى جان-جاعىنان قا­ماعان الگى جىگىتتەر جول توسقان ۇرى-قارىلارعا ۇقساماسا كەرەك. ءبارى بەت-الپەتتەرىن كولەگەي­لەپ، ۇزىن اق جامىلعىعا ورانىپ العان ەكەن دەسەدى. سودان ورتالارىنان سىرىقتاي سەرەيگەن بىرەۋى ىلگەرى قاراي ءجۇرىپ، بىردەن بايدىڭ ساقا­لىنان ۋىستاپ، كەڭىردەگىن جوعارى قاراي سوزا تۇسەدى دە:

- مەن ازىرەيىل پەرىش­تەمىن. سەنىڭ جانىڭدى الۋعا كەلدىم! - دەپ ايبات شەگەدى. سودان سوڭ قاسىنداعى سە­رىكتەرىن تانىستىرا باستايدى. - انا جىگىتتەر... مۇڭكىر، ناڭكىر اتتى پەرىشتەلەر. ەستۋىڭ بار شىعار؟

جاپىراقتاي قالتىراعان بايدىڭ اۋزى-اۋزىنا جۇعىسپاي:

- ويباي، بىلەمىن عوي، بىلەمىن... - دەگەندە، كوزىنەن جاسى سورعالاي جونەلسە كەرەك.

- بىلسەڭ، سول. سەنىڭ اقۋالىڭ وتە جامان، وتاعاسى! - دەپ ازىرەيىل ءسوزىن شەگەلەي تۇسەدى. - سەنىڭ ەكى يىعىڭا كورىنبەي وتىرىپ الىپ، بۇل جالعاندا ىستەگەن وبال، ساۋاپ جۇمىستارىڭدى قالت جىبەرمەي قاعازعا تۇسىرگەن مىناۋ مۇڭكىر، ناڭكىر پەرىشتەلەر وتە جامان قورىتىندى جاساۋعا ءماجبۇر بولعان...

- سونداي-اق مەنىڭ نە جازىعىم بار ەكەن؟ - دەپ بايەكەڭنىڭ سۇراق قويۋعا باتىلى جەتكەنگە ۇقسايدى.

- جازىعىڭ كوپ. ەڭ سوراقىسى: سەنىڭ بۇل ومىرىڭدە جاساعان بار جاقسىلىعىڭ داستارقانعا شاشىپ جىبەرگەن ءبىر ۋىس تارىدان از دا، ال جامانشىلىعىڭ اناۋ ۇيىڭدە جاسىرۋلى جاتقان التىن، كۇمىسكە تولى قانار-قانار قاپتارداي اۋىر تارتىپتى، ءتۇسىندىڭ بە؟ ەندى ءبارى ءبىتتى. شىبىن جانىڭدى شىرقىراتىپ، دوزاققا تاستايتىن مەزگىل تۋدى. ال ەندى كاليماعا ءتىلىڭدى كەلتىرە بەر!

- و، پەرىشتەلەر! مەنىڭ بۇل جالعاندا جاساعان كۇنالارىمدى جۋعا مۇمكىندىگىم جوق پا؟ - دەپ باي بايعۇس تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، زار ەڭىرەيدى. - ماعان ازعانتاي پۇرسات بەرسەڭدەرشى؟!

مۇنى ەستىگەندە، قاسىنداعى سەرىكتەرىنە جاعالاي قاراپ قويعان جانالعىش:

- قايتەمىز؟ مىنانىڭ شىبىن جانىن قيامىز با؟ - دەپ سۇراسا كەرەك.

- ەگەر كۇنالى ىستەرىنىڭ وتەۋىن قايتارىپ جاتسا، ويلانۋعا بولاتىن شىعار، - دەپ جاۋاپ بەرەدى مۇڭكىر.

- بۇدان بىلاي ساۋاپتى تۋرا جولعا تۇسۋگە ۋادە بەرسە، نەسى بار؟ - دەپ ناڭكىر سول ارادا مامىلەگەرشىلىك بەيىلىن تانىتادى.

پەرىشتەلەردىڭ سولقىلداقتىق ىڭعايىن تانىعان باي ءسال ەسىن جىيىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ تۇرادى دا:

- وللا، ءبىللا! بۇدان بىلاي بار ءومىرىمدى ساۋاپتى ىستەرگە باعىشتايمىن، - دەپ انت ىشەدى.

ازىرەيىل سوندا:

- جارايدى. بۇل جولى سەنىڭ ءسوزىڭدى سىناپ كورەيىك، - دەپ اۋەلگى قاتال رايىنان قايتادى. - بىراق، بايەكە، ساعان قوياتىن بىرنەشە شارتىمىز بار.

- ءيا، ءلاپباي، قۇلاعىم سىزدە، ۇلىق پەرىشتەم؟!

- بىرىنشىدەن، اركىمنىڭ قوراسىنان ارزانعا ساتىپ العان مالىڭدى بازارعا اپارىپ، ءۇش ەسە ارتىق باعاعا وتكىزۋدى توقتاتاسىڭ. شاريعاتتا كورسەتىلگەندەي، شيرەك باعا ۇستەمەسىن قوسۋدان اسىرمايسىڭ.

- وللا، ءبىللا! سويتەيىن...

- ەكىنشىدەن، ارام پايدا تابۋ ءۇشىن بۇدان بىلاي ەشكىمگە قيانات جاسامايسىڭ.

- قۇپ!

- ماسەلەنكي، سەن بيىل وزىڭمەن ىرگەلەس وتىرعان كورشىڭنىڭ ۇستىنەن قازىعا ارىز بەرىپ، جالعان ايىپ تاقتىڭ. سونداعى ايتاتىنىڭ: قوڭسىلاسىڭنىڭ بالا-شاعاسى جايقالىپ ءپىسىپ تۇرعان باۋ-باقشاڭدى جۋساتىپ، ميۋا-جەمىستەرىڭدى قىرىپ كەتىپتى-ءمىس. ال اقيقاتىندا سەنىڭ باۋ-باقشاڭا ەشبىر جاۋ تيگەن جوق ەدى. ءوزىڭ ءبىر تۇندە ءبارىن ارباعا تيەپ، قىر اسىرىپ جىبەرگەنسىڭ. قازىر سەنىڭ سول ءوز باقشاڭنان ءوزىڭ ۇرلاعان جەمىستەرىڭدى اناۋ قىر استىنداعى كەرۋەن سارايداعىلار جەپ جاتىر. سولاي ما؟

- ءيا، مەنى قۇداي اداستىردى، تاقسىر...

- قوڭسىلاسىڭا جالا جاپقانداعى سەنىڭ ارام ويىڭ: مۇكامباراعا ۇشىراعان باۋ-باقشاڭنىڭ وتەۋىنە ساعاسى سۋعا جاقىن ورنالاسقان شۇرايلى جەردىڭ ءبىر پۇشپاعىن يەمدەنىپ قالۋ ەدى. قازىعا جازعان ارىزىڭدا سونداي تالاپ قويعانسىڭ. ءارى سول نيەتىڭدى تەزىرەك جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازىعا پالەن ءتىللا پارا اپارىپ بەردىڭ. راس پا؟

- قازىر پارا بەرمەسەڭ، بىردە-ءبىر جۇمىسىڭ بىتپەيدى عوي، تاقسىر...

- ال حاديستە "پارا بەرگەن دە، پارا العان دا وتقا جانادى" دەپ ايتىلعانىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟

- اۋىلداعى مولدەكەڭنىڭ اۋزىنان سونداي بىردەڭەنى ەستىگەنىم بار، تاقسىر...

- ەستىسەڭ، بۇدان بىلاي ەشكىمدى پارالامايسىڭ، ەشكىمنەن پارا المايسىڭ. قازىعا بەرگەن جالعان ارىزىڭدى قايتارىپ الاسىڭ. تۇسىنىكتى مە؟

- قۇپ، تاقسىر!

- ايتپەسە، سەن دوڭىزدى وتقا تاستاپ، جاعىپ جىبەرەمىن!

- وللا، ءبىللا... ءتۇسىندىم. ەندى مەنىڭ باسىم بوس پا، تاقسىر؟ - دەپ ۋادەنى توپىرلاتىپ بەرىپ، ءۇمىت وتىن تۇتاتا باستاعان بايعا ازىرەيىل تاعى جەكىرىپ تاستايدى.

- مەنەن وڭايلىقپەن قۇتىلا المايسىڭ. سەنىڭ بۇل ومىردە جاساعان كۇناڭ باسىڭداعى شاشىڭنان كوپ! - دەگەندە، بۇل بايعۇستىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتەدى. - ماسەلەنكي، مىنا سەن وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ەككەن ەگىندەرىنە، باۋ-باقشاسىنا سۋ جەتپەي قيىندىق كورىپ جۇرگەن اۋىلداستارىڭدى جيناپ، كەڭەسكە شاقىردىڭ. سوندا تاۋ بەتكەيدەن بەرمەن قاراي ارىق قازدىرىپ، اۋىل شەتىنە جەتكىزسەك، سۋعا قارىق بولاتىنىمىزدى ايتتىڭ با؟ ايتتىڭ. سودان ورتادان ەتى ءتىرى ءۇش جىگىتتى شىعارىپ، ەلدەن جىلۋ جيناۋعا ۇيعارىم جاسالدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جينالعان قىرۋار قاراجاتتى ساعان اكەلىپ تاپسىردى. سەن كۇن جىلىنىپ، كوكتەم شىعىسىمەن جۇرتتىڭ ءبارىن جۇمىلدىرىپ، ارىق قازدىرۋعا كىرىسىپ كەتپەك بولدىڭ. سودان بەرى، مىنەكي، الدەنەشە كوكتەم، الدەنەشە جاز ءوتتى. سەنىڭ ۋادەڭە سەنگەن اڭقاۋ ەل ءالى ارىق تۇگىل، قارىقتىڭ ءىزىن كورگەن جوق. جينالعان قاراجات ۇشتى-كۇيلى جوعالدى. جوعالعان جوق، سەن وعان ءشاھاردان ءزاۋلىم ءۇي ساتىپ الدىڭ. راس پا؟

- ءولىپ قالماسام، بيىل وسى ارىقتى قازدىرتىپ بەرەمىن! تەك امان بوساتىڭدارشى!

- ءاي، وسى بايلاردىڭ جانى وسىنشاما ءتاتتى بولاتىنى نەسى؟ - دەپ سۇرايدى مۇڭكىر وسى ارادا اڭگىمەگە ارالاسىپ.

- ويتكەنى، ولار ارتىندا قالاتىن دۇنيەسىن ەشكىمگە قيمايدى، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى ناڭكىر سوندا.

- وندا بىلاي بولسىن، - دەپ ازىرەيىل قورىتىندى جاسايدى. - بۇل جولى مىنا بايدىڭ جانىن المايمىز. كۇنالارىن جۋعا، قاتەلىكتەرىن تۇزەۋگە پۇرسات بەرەمىز. ال بىراق بۇدان بىلاي تۋرا جولدان اياعىن ءسال قيا باسسا، ءوز وبالى وزىنە، اياۋشىلىق جاسامايمىز.

وسىلاي قياناتشىل بايدى ءتاۋباسىنا كەلتىرگەندەي بولعان ءۇش جىگىت بىلايىراق ۇزاپ شىققان سوڭ، ۇستەرىندەگى شۇباتىلعان اق جامىلعىشتارىن شەشىپ تاستاپ، وزدەرىنىڭ وقىستان ويلاپ تاپقان بۇگىنگى وقشاۋ ارەكەتتەرىنە ەرەكشە ماساتتانىپ، بىرازعا شەيىن كۇلكىلەرىن تىيا الماسا كەرەك.

ءبىر كەزدە مۇڭكىر مە، ناڭكىر مە، سولاردىڭ بىرەۋى ەسىن جيىپ، ارتىنا قارايدى دا:

- ءاي، وسى كىم كىمدى الداپ كەتتى؟ - دەپ كۇدىك بىلدىرەدى.

- دۇرىس ايتاسىڭ، - دەپ الگىندە ازىرەيىل پەرىشتەنىڭ جامىلعىشىنا ورانعان ۇزىنتۇرا جىگىت شۇعىل بايلاۋ جاسايدى. - جۇرىڭدەر، قايتىپ بارىپ، بايدان ءتىلحات جازدىرىپ الايىق. ايتپەسە ول نەمە ءبىزدى تاعى دا تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتۋى مۇمكىن.

سودان ۇشەۋى قياناتشىل بايدى قاپىدا توسقان كەزەڭدى جەرگە قايتىپ بارسا، باي تۇگىل بايپاعى دا جوق، جىم-جىلاس جوعالىپتى. تەك بيىك بۇتانىڭ باسىندا الاقانات ساۋىسقان وتىر ەكەن دەسەدى. كەنەت سوعان ءتىل ءبىتىپ:

- ال مەنى ۇستاپ الا قويىڭدار! - دەپ شىقىلىقتاپ كۇلەدى دە، قاناتىن ءبىر سەرمەپ، اۋەلەپ ۇشا جونەلەدى.

راسىندا بۇل ومىردە جالعانشى وڭايلىقپەن تورعا تۇسپەيدى، قۇيرىعىنان ۇستاتپاي، سۋسىپ شىعىپ كەتەتىن كەزدەرى ءجيى ۇشىراسادى. بۇل دۇنيەدە ماحابباتتان گورى عاداۋاتقا باستايتىن ءيىر-شيىر سوقپاقتار كوپ. عاداۋاتتىڭ تاعى ءبىر جەكسۇرىن بالاماسى - دۇشپاندىق بولسا، قاي زاماندا دا ادامزاتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتپەي الدى-ارتىنا كور قازدىرىپ كەلە جاتقان بادىراق كوز بالەنىڭ باسى سول. كۇنشىلدىك پەن قىزعانىشتان - دۇشپاندىق قاشىق وتىرمايدى. كۇنشىلدىك پەن قىزعانىش اسىلى السىزدىكتەن، وسالدىقتان، كەمدىكتەن عانا تۋمايدى، ويتكەنى مۇنداي سەزىمدەر تالانتتى تۇلعالارعا دا جات ەمەس. ءسىرا ماحابباتى، مەيىرىمى، ىزگىلىگى كەمشىن جانداردىڭ سوقتىعىسىنان توڭىرەكتى جەك كورۋشىلىك جايلاپ، جۇتقان اۋاڭدى ءيىس-قوقىس دەندەپ كەتسە كەرەك.

اباي: "سەبەبى اللاتاعالانىڭ ءوزى - حاقيقات، راستىقتىڭ جولى. قيانات - حاقيقات پەن راستىقتىڭ دۇشپانى" دەپ جازدى. "تالاپ، ۇعىم - ماحابباتتان شىعادى" دەگەن دە اباي. ەندەشە، قيانات - بىلمەستىكتەن ەمەس، دۇشپاندىقتان تۋىندايدى. قيانات - عاداۋاتتىڭ شەكتەن اسقان تۇسى، ابايشا بەينەلەسەك، حايۋاندىق. قياناتتى ەشۋاقىتتا ەشنارسەمەن اقتاۋعا بولمايدى. قياناتتى اقتاۋ - بىرەۋگە قيانات جاساۋمەن بارابار.

قازاق "جالعان دۇنيە" دەيدى. بۇل ومىردە جالعاندىقتىڭ، وتىرىكتىڭ، وتكىنشىلىكتىڭ باسىم ەكەنىن مەگزەپ ايتقانى. تاعى دا: "وتىرىك ورگە باستىرمايدى" دەيدى. بۇل، ارينە، ارمان، تىلەك، نيەتتەن تۋعان اتالى جاقسى ءسوز. ايتپەسە، وتىرىك ورگە باسقاندا قانداي... بيىك تاۋدىڭ باسىنا ورمەلەپ شىعا بەرەدى. ەستىپ، كورىپ ءجۇر ەمەسپىز بە؟ ەڭ جامانى: قاراشاسى وتىرىك ايتسا، زورلاعاندا قاسىنداعىسى زارداپ شەگەدى، ال حانى وتىرىككە قۇمار بولسا، حالقى زارداپ شەگەدى.

سوندا قالاي، بۇل ومىردە جاقسىلىق كوپ پە، جا­مان­شى­لىق كوپ پە؟ ءبىر قاراعاندا، جامانشىلىق كوپتەۋ كورىنەدى. وندا نەگە تىرشىلىكتىڭ تارازىسى استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، توڭكەرىلىپ كەتپەيدى؟ بىزدىڭشە، بۇل قيىن سۇراق­تىڭ جالعىز جاۋابى بار. جاقسىلىق قانشا از بولعان­مەن، ونىڭ سالماعى اۋىر - تارازى باسىن تەڭەستىرىپ تۇراتىن سەبەبى دە سودان. اۋىردىڭ - باعاسى قىمبات، جەڭىلدىڭ - كولەمى ۇلكەن. ومىردەگى قۇندىلىقتىڭ، قىمبات پەن ارزاننىڭ شەكاراسى وسى ارادان اجىراماق.

بىراق قالايدا دۇنيەدە ادىلەتتىلىك بار. ادىلەتتىڭ ءبىرجولا ءۇنى ءوشىپ، جوعالىپ كەتپەۋىن جوعارىدان قاداعالاپ وتىرعان عالامدىق ابسوليۋتتىك اقيقات بار. ورىستىڭ دانىشپان جازۋشىسى ف. دوستوەۆسكي: "ەگەر قۇداي بولماسا، ادىلەت تە بولماس ەدى" دەپ جازباپ پا ەدى؟ وسىعان قوسارلاپ ءبىزدىڭ ايتارىمىز: ەگەر عالامدىق ابسوليۋتتىك شىندىقتىڭ الدىندا تۇبىندە ەسەپ بەرمەسە، ادامدى جاراتىپ، وسىنشاما ءوسىپ-ءوندىرىپ نە قاجەتى بار؟ ارينە، جاندى، جانسىز تىرشىلىكتە ەسەپسىز، سەبەپسىز، سالدارسىز ەشتەڭە جوق. بۇگىندەرى جازىقسىز ءزابىر-جاپا شەككەندەردىڭ تۇبىندە ءبىر قۋاناتىنى انىق. اسقانعا - توسقان قويى­لا­تىنىنا سەنەمىز. دانىشپان ابايدى تىڭدايىقشى:

كەسەلدى ءتۇيىن شەشىلسە،

كەردەڭ مويىن كەسىلسە،

كەلمەي كەتپەس كەزىنە.

و دا قۇداي پەندەسى -

تۇسپەي كەتەر دەيمىسىڭ

ءتاڭىرىنىڭ قۇرعان تەزىنە؟

ادام بالاسى جاقسى ۇمىتپەن ءومىر ءسۇ­رىپ كەلەدى. ال سول جاقسى ءۇمىتتىڭ يە­سى دە - ماحاببات. عاداۋات ەمەس.

اۆتورى: ورازبەك سارسەنباي.

«ەگەمەن قازاقستان»، 2006-10-25