قاجىعۇمار شاب­دانۇلىنىڭ (سۋرەتتە) بوستاندىقتا جۇرگەن ساناۋلى جىلدارىنىڭ بiرiندە، ناقتىراق ايتسام، 1984 جىلى قىتايداعى Iلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى بويىنشا ايتىس اقىندارىنىڭ كەزەكتi بiر باسقوسۋى نىلقى اۋدانىنىڭ شاپقى جايلاۋىندا وتكiزiلەتiن بولدى. تارباعاتاي ايماعىنان ايتىسقا قاتىناساتىن اقىندار توبىن قاجىعۇمار شابدانۇلى باستاپ كەلەدi ەكەن دەگەندi ەستiپ قالدىق. الامان ايتىستى شاپقى جايلاۋىندا وتكiزگەن اقىندار قايتار جولدا وبلىستىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىنا كەلiپ بiرەر كۇن ەرۋلەگەنi بار. قاجىعۇمار «Iلە» قوناق ۇيiنە ءتۇسiپتi. بۇرىننان بiر كورۋگە قۇمار بولىپ جۇرەتiن ايگiلi جازۋشىنىڭ جاتقان بولمەسiنە بارىپ، بەت كورiسiپ، سالەم بەردiك. بiز بارساق، قۇلجا قالاسىنداعى ادەبيەت پەن ونەردiڭ توڭiرەگiندە جۇرەتiن شىعارماشىلىق توپتىڭ بەتكە ۇستار بەلگiلi وكiلدەرiنiڭ بارلىعى دەرلiك قاجەكەڭنiڭ توڭiرەگiنە جينالىپ قالعان ەكەن. سول كەزدەسۋدە بiر بايقاعانىمىز: ءۇش ايماقتان جينالعان اقىندار بولسىن، شىڭجاڭ قازاق ادە­بيەتiنiڭ كوش باستار سەركەلە­رiمiز دەپ جۇرەتiن، ورتالىق قالادا تۇراتىن اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارى بولسىن، بارلىعىنىڭ دا قاجەكەڭ­نiڭ الدىنان كەسە وتپەيتiن قۇرمەت-iلتيپاتىن كوردiك. تارىم لاگەرiندە بiرگە بولعان جازۋشىلاردىڭ قاجەكەڭە دەگەن قۇرمەتi تiپتەن ەرەكشە ەكەن. كەيبiرەۋi قاجەكەڭنiڭ قولىن الىپ، قاسيەت تۇتىپ، كو­زiن ءسۇرتiپ جاتتى. مiنە، وسىنىڭ وزiنەن-اق قاجىعۇمار شاب­دانۇلىنىڭ ءوز ارiپتەستەرi­نiڭ اراسىندا، ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ ورتاسىندا اسا جوعارى ابرويعا يە ەكەن­دiگiن باعامدادىق.

قاجىعۇمار شاب­دانۇلىنىڭ (سۋرەتتە) بوستاندىقتا جۇرگەن ساناۋلى جىلدارىنىڭ بiرiندە، ناقتىراق ايتسام، 1984 جىلى قىتايداعى Iلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى بويىنشا ايتىس اقىندارىنىڭ كەزەكتi بiر باسقوسۋى نىلقى اۋدانىنىڭ شاپقى جايلاۋىندا وتكiزiلەتiن بولدى. تارباعاتاي ايماعىنان ايتىسقا قاتىناساتىن اقىندار توبىن قاجىعۇمار شابدانۇلى باستاپ كەلەدi ەكەن دەگەندi ەستiپ قالدىق. الامان ايتىستى شاپقى جايلاۋىندا وتكiزگەن اقىندار قايتار جولدا وبلىستىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىنا كەلiپ بiرەر كۇن ەرۋلەگەنi بار. قاجىعۇمار «Iلە» قوناق ۇيiنە ءتۇسiپتi. بۇرىننان بiر كورۋگە قۇمار بولىپ جۇرەتiن ايگiلi جازۋشىنىڭ جاتقان بولمەسiنە بارىپ، بەت كورiسiپ، سالەم بەردiك. بiز بارساق، قۇلجا قالاسىنداعى ادەبيەت پەن ونەردiڭ توڭiرەگiندە جۇرەتiن شىعارماشىلىق توپتىڭ بەتكە ۇستار بەلگiلi وكiلدەرiنiڭ بارلىعى دەرلiك قاجەكەڭنiڭ توڭiرەگiنە جينالىپ قالعان ەكەن. سول كەزدەسۋدە بiر بايقاعانىمىز: ءۇش ايماقتان جينالعان اقىندار بولسىن، شىڭجاڭ قازاق ادە­بيەتiنiڭ كوش باستار سەركەلە­رiمiز دەپ جۇرەتiن، ورتالىق قالادا تۇراتىن اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارى بولسىن، بارلىعىنىڭ دا قاجەكەڭ­نiڭ الدىنان كەسە وتپەيتiن قۇرمەت-iلتيپاتىن كوردiك. تارىم لاگەرiندە بiرگە بولعان جازۋشىلاردىڭ قاجەكەڭە دەگەن قۇرمەتi تiپتەن ەرەكشە ەكەن. كەيبiرەۋi قاجەكەڭنiڭ قولىن الىپ، قاسيەت تۇتىپ، كو­زiن ءسۇرتiپ جاتتى. مiنە، وسىنىڭ وزiنەن-اق قاجىعۇمار شاب­دانۇلىنىڭ ءوز ارiپتەستەرi­نiڭ اراسىندا، ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ ورتاسىندا اسا جوعارى ابرويعا يە ەكەن­دiگiن باعامدادىق.

قاجىعۇمار شابدانۇلى ورتادان ءسال عانا جوعارى بويى بار، دەنەسiندە قىرىپ الار ارتىق ەت جوق، بار يمانى بەتi­نە شىققان، اق سۇر ءوڭدi, تەز سويلەيتiن، قاعى­لەز ادام ەكەن. شاشى شىمقاي اپپاق بولىپ اعارىپتى. كەڭ ماڭدايى كەلiس­تi جۇزiنە جاراسىپ-اق تۇر. كادiمگi سيگارەتتiڭ ءوزiن ۇستارامەن ورتاسىنان ەكiگە ءبولiپ، مۇشتەككە كيگiزiپ تارتاتىن ادەتi بار ەكەنiن دە سول وتىرىستا بايقادىق. بiر ساعاتتاي وتىرىپ، تارىمدا وتكەن كۇندە­رi­نەن ايتقان اڭگiمەلەرiن تىڭداپ، مول اسەر الىپ، قاناتتانىپ قايتتىق.

قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ 6 تومدىق «قىلمىس» رومانى - جانرى جاعىنان عۇمىرنامالىق رومان. شىعارماداعى وقيعالار باستى كەيiپكەر بيعابىل ارقىلى ءوربيدi. بيعابىل - قاجىعۇماردىڭ ءوزi. شىعارما جەكە ادامنىڭ تاعدىرىن بۇكiل ۇلت­تىڭ تاعدىرىمەن استاستىرا وتىرىپ، قيلى زامان قىرسىقتارىن قىلىش ءجۇزiن­دەي جارقىراتىپ كورسەتەدi. شىعارماداعى كەيiپكەرلەردiڭ با­سىم كوپشi­لiگi - ومiردە بولعان ادامدار. تەك اتتارى وزگەرتiلiپ الىنعان. كەيبiر بەلگiلi تاريحي تۇلعالاردىڭ اتتارى عانا وزگە­رiس­سiز، ءوز قالپىندا بەرiلگەن. جازۋشىنىڭ رومانىندا سۋرەتتە­لەتiن اكە-شەشەسi, اعا-باۋىر، قارىنداستارىنىڭ بارلىعى دا - ءومiر­دە بولعان ادامدار. شابدان اۋلەتi شىعارمادا «جاپپار ءاۋ­لەتi» دەپ اتالىنادى. جازۋشى ءوز رومانىندا كوزi شالىپ، كوڭiلi تارتقان تاقىرىپتىڭ ءبارiن سىپىرا جازىپ، سيپاي قامشىلاي بەر­مەيدi. شىعارماداعى بارلىق قۇبىلىس باس كەيiپكەر بيعابىلدىڭ كوكiرەك كوزiنەن، وي ەلەگiنەن ءوتiپ وتىرادى.

ەندi بiز جازۋشىنىڭ وسى التى تومدىق رومانىنىڭ جەلiسiن جۇلگەلەي وتىرىپ، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ومiرiنە قىسقاشا شولۋ جاساپ، روماننىڭ جالپى مازمۇنىنا ازداپ بولسا دا توقتالا كەتۋدi ماقسات ەتiپ وتىرمىز. ارينە، التى تومنان تۇراتىن ەپوپەيانى بiر ماقالانىڭ اياسىندا تۇگەلدەي تالداپ-تاراتۋ مۇمكiن ەمەس ەكەنi دە بەلگiلi. ونداي كەڭ كولەمدi زەرتتەۋلەر، مونوگرا­فيالار الداعى كۇننiڭ ەنشi­سiن­دە دەپ بiلەمiز.

***

قاجىعۇمار شابدانۇلى قا­زiرگi شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانى مەن ءۇرجار اۋداندارىنىڭ شەگiندە 1925 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ەجەلگi بارقىتبەلدiڭ باۋرايىن مەكەندەگەن نايمان تايپاسىنىڭ قاراكەرەي، ونىڭ iشiندە سەمiزنايمان بۇتاعىنان تارايدى. ارعى اتالارى بي دە، باي دا بولعان. قاجىعۇماردىڭ ۇلى اتاسى قۇرماننىڭ تۇسىنا كەلگەندە اتا داۋلەتi شايقالىپ، ءوز اكەسi شابداننىڭ زامانىندا بۇل اۋلەت قاراقاسقا كەدەيدiڭ قاتارىنا قوسىلىپتى. قۇرمان قىرىق جاسقا جەتەر-جەتپەستە ەرتە قايتىس بولادى دا، ودان قالعان ءۇش ۇل جاستاي جەتiم قالادى. بۇل تۇس - كەڭەس وداعىنىڭ قاندى قىرعىنمەن ءوز بيلiگiن ورناتىپ جاتقان كەزi. اۋىلدىڭ اتقا مiنگەن اقكوز بەلسەندiلەرi «ارعى اتاڭ باي بولعان، بي بول­عان، سەن دە - كەڭەس وكiمەتiنiڭ جاۋىسىڭ!» دەپ شابداندى قىرىنا الا باستايدى. باسقا حالىققا بودان، كiرiپتار بولىپ جۇرگەنi­مەن، قىرىپسال بەلسەندiلiگi جاعىنان، وتارشىلدارعا جاندايشاپ بولۋى جونiنەن قازاق الدىنا باس­قا ەشبiر ۇلتتى سالماي كەلگەن حالىق قوي. تiپتi قازاقتى بوداندىقتا ۇستاپ وتىرعان ورىس پەن قىتايدىڭ ءوزi قازاق بەلسەندiلە­رiنiڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرە ال­عان جوق. ايتپەسە، كەڭەس وكiمەتiنiڭ داقپىرتىن الىستان عانا ەستiپ، ءوز الدىندا، يەن تاۋدىڭ قوينا­ۋىندا جاتقان شاعىن بiر قازاق اۋىلىنىڭ ءوز iشiنەن iرiپ، بiرiن-بiرi «حالىق جاۋى» دەپ تاۋىپ، تاپا-تال تۇستە بiرiنiڭ شاڭىراعىن بiرi ورتاسىنا تۇسiرە قوياتىنداي نە ءجونi بار ەدi?! تiپتەن ەستiر قۇ­لاققا ۇيات. وزدە­رiنiڭ قىتايعا اۋىپ، قالاي بوس­قىن بولىپ كەت­كەندiگiن قاجىعۇمار روماندا بىلايشا جەتكiزەدi:

«...بۇل قىستاۋدا بiزبەن بiرگە وتىرعان ساناتباي، اقتاي اتتى اعايىندى ەكi جiگiت بولدى. سول كەزدە ساناتباي قىرىق جاستان اسقان ەدi, اقتاي - وتىزدا. ەكەۋi دە الiگە دەيiن نەكەلەنبەگەن بويداق. ولاردىڭ باسىن قوسىپ، ءتۇتiنiن تۇتەتiپ وتىرعان شەشەسi ەدi. ەكەۋi دە بەلسەنiپ، بiلەك سىبانىپ شىعا كەلدi. تiپتi اقتاي اۋدان جاعالاپ ءجۇرiپ، پارتيا قاتارىنا ءوتiپ الىپتى. سودان كەيiن ونىڭ بۇكiل وڭiرگە«اقتاي - كوممۋنيست» دەگەن اتاعى شىقتى...». قاجىعۇماردى اتامەكەن، قارا قىستاۋىنان قۋىپ شىعىپ، قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتiپ، قاڭعىتىپ جiبەرگەن دە وسى اقتاي - كوممۋنيست. شابدان اۋلەتiنiڭ قىتايعا ءوتۋi دە - ولاردىڭ شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس بولعان كەسiرلiگiنەن دە، كەڭەس وكiمەتiنە قارسى شىققاندىعىنان دا ەمەس. قالت-قۇلت ەتiپ ارەڭ جان باعىپ وتىرعان قاراقاسقا كەدەي شابداندى اقتاي كوممۋنيست يتجەككەنگە ايداتاتىن بولعان سوڭ، بالالارىن قولىنان جەتەكتەپ، 90-عا كەلگەن شەشەسiن ەرتiپ، شابدان بايعۇس قىتايعا اۋادى.

روماندا جازۋشى تاپ وسى تۇستاردى وتە اسەرلi سۋرەتتەيدi. الدىندا عانا جالعىز سيىرلارىن الىپ كەتكەن بەلسەندiلەر، ەندi ۇراعا تىققان ازعانتاي استىعىن تارتىپ الىپ كەتەدi. ءارi قاراي تىڭدايىق:«قاۋپiڭ نەدەن بولسا، اجالىڭ سودان»، كەشكە دەيiن كوز الدىمىزعا ەلەستەگەن قۇبىجىقتار ىمىرت جابىلا ساۋ ەتە ءتۇستi. ەسiك الدىندا جينالعان ادامنىڭ بiر توبى ۇيگە كiرiپ تiنتۋ جۇرگiز­دi. بiرنەشەۋi ۇرالاردى قازىپ، استىق قاپتاۋعا كiرiستi. ۇياسىن قورعاعان قىزعىشتاي بىجاق قاعىپ، شەشەم باردى ولاردىڭ قاسىنا. تىڭداعان بiرەۋi بولعان جوق: الىپ جاتىر، ارباعا باسىپ جاتىر.

- وبالدارىڭ ءوز اۋىلدارىڭنان شىققان اتقا مiنەرلەرiڭە! بiز ايتقاندى عانا ورىندايمىز! - دەدi دە ولار استىعىمىزدى، اۋزىمىزداعى نانىمىزدى الىپ جۇرە بەردi.

بiز تاعى دا ءۇرپيiسiپ، ەسiك الدىندا تۇرىپ قالدىق. قاپ-قاراڭعى ءتۇن بولعانىمەن كەتiپ بارا جاتقان ىرىزدىعىمىز كوڭiلiمiزگە جاپ-جارىق. جازدا كۇندiز كەتكەن قىزىل قاسقا سيىرداي اپ-انىق كەتiپ بارادى. الىس­تاعان سايىن ايقىندالىپ، اۋىر كۇيiنiشiمiز بەن قايعىمىزدى اۋىرلاتا، جاپ-جاس قابىرعامىزدى كۇيرەتە جانشىپ كەتiپ بارا جاتقانداي... كiشكەنتاي ساۋساقتارىمىزبەن ارەڭ تەرiپ، بالعىن تاباندارىمىزعا نايزالارىن سۇققانىنا قاراماي، ارەڭ تاپقان تارى-تالقانىمىز، قوش بول!»

مiنە، قاراڭىز، ەندi قاڭعى­ماعاندا نە قالدى؟! بارار جەر، باسار تاۋ جوق. جالعىز عانا جول قالدى. ول - قى­تايعا قاشىپ قۇتىلۋ. ايتپەسە، شيەتتەي قىزىل قارىن بالا-شاعا اشتان قىرىلايىن دەپ تۇر. ال، اكەسi جاپپاردى (شابداندى دەپ ۇعىڭىز - اۆتور) قىزىل وكiمەت ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ۇستاپ، يتجەككەنگە ايداعالى جاتقانىن زاڭ ورىنىندا iستەيتiن، جاقىن بiر اعايىندارى جاسىرىن كەلiپ ايتىپ كەتەدi. ەندi كەتپەگەندە نە قالدى؟! بۇل كەزدە بيعابىل (قاجىعۇمار) جەتi جاستا. وسى جايىتتاردى وقىپ وتىرىپ، ەشتەڭەنiڭ بايىبىنا بارمايتىن، وزiنشە تاريحشى بول­عىسى كەلەتiن باز بiرەۋ­لەردiڭ «سول كەزدە قىتايعا كەڭەس وكiمە­تiنە قارسىلار، بايلار، بيلەر، باندىلار قاشىپ كەتiپ ەدi...» دەپ كوسەمسiگەنiنە نە دەرسiڭ...

«ارقادا قىس جاقسى بولسا، ارقار اۋىپ نەسi بار». بۇلار دا قىتايدا قۇداسى نەمەسە ناعاشىسى بولعاندىعىنان ەمەس، شەكارانىڭ ارعى بەتiندە جاعالاي جۇرت، قالىڭ قازاق وتىرعان سوڭ، سولاردى پانا تۇتىپ باردى. ونىڭ iشiندە بايى دا، كەدەيi دە، الاشتىڭ نەبiر اسىل ازاماتتارى دا بار بولاتىن. قازاق ءوزiنiڭ ەل بولىپ، ۇلان-بايتاق دالادا ءومiر سۇرگەلi بەرi ءدال وسىنداي بەرە­كەسiزدiكتi, بiر-بiرiنە مەيiرiمi كەتiپ، باۋىرى سۋىعان، قيراكەز قاستاندىقتى بۇرىن-سوڭدى كور­مەگەن-دi. الاش جۇرتى تەكتiسiن كورگە تىعىپ، تەكسiزiن تورگە شىعارعان كەر زامانعا تاپ كەلگەنi انىق ەدi. ادامنان اياۋشىلىقتىڭ، ادامگەرشiلiك- باۋىرمالدىقتىڭ كەتiپ، ازعىنداۋى دا وسى كەڭەس وكiمەتiنiڭ ورناۋى كەزەڭiنەن باستاۋ العانى بەلگiلi.

روماننىڭ بۇدان بىلايعى وقيعاسى قىتاي جەرiندە ورiستەي­دi. جات ەل، جات جەردەگi سەرگەلدەڭ تiرلiك. وشارلى بiر وتباسىنىڭ جەرسiز، سۋسىز، باسپاناسىز، مال-مۇلiكسiز ءومiر ءسۇرۋiن ويلاۋدىڭ ءوزi قورقىنىشتى. قازاقستاننىڭ شەكارالىق ايماقتارىنان بارىپ جاتقان بوسقىندار جىرتىلىپ ايىرىلادى. شاۋەشەك قالاسىنىڭ كوشەلەرi توپ-توپ بوس­قىندار مەن بiر تiلiم نان سۇراپ، تەنتiرەپ جۇرگەن تiلەنشi­لەرگە تولىپ كەتكەلi قاشان! قاراپ تۇرۋدىڭ ءوزi ۇرەي تۋعىزادى. بiراق، ەندi وسىعان كونۋ كەرەك تە، تىر­با­نىپ تiرلiك جاساۋ كەرەك. بيعابىل مەن شەشەسi شاۋەشەك شاھارىنا جەتiپ، وزدەرiنiڭ تا­نىس­تارىنىڭ دەرەگiن بiلمەك بولىپ كەزiككەن جۇرتتان ءجون سۇراي باس­تايدى. سونداعى شاھاردىڭ تۇر­عى­لىقتى ۇيعىرلارىنان ەستi­گەن العاشقى سوزدەرi مىناۋ ەكەن:

« - سۇمالاك كالەندىرلار (سۇمەلەك قايىرشىلار) قايدان كەلەدi وسىندا!»

بۇنى ايتقان بiر جاستاۋ قىز. رومان بۇل وقيعانى ءارi قاراي بىلايشا بايانداپ كەتەدi:

- قالەندiر ەمەسپiز! ولاي دەمە، شىراعىم!.. ەش نارسەلە­رiڭنiڭ كەرەگi جوق، ءجون سۇرايىق، - دەپ شەشەم نازالانا كiردi اۋلاعا.

- قالەندىر دەگەن نەمەنە، اپا؟ - دەپ سۇرادىم قىزدىڭ جانىنان وتە بەرiپ.

- قايىرشى دەگەنi بولار! قۇدايدىڭ ۋاقتىسى عوي مۇنى ەستiرتتiرگەن! كەلمەي جاتىپ ەستiدiك-اۋ...

بiر كەكسەلەۋ قىزىل-سارى ايەل شەشەمنiڭ ءسوزiن ەستiپ كۇلiمسiرەي قارادى:

- كەيiمەڭiز. قايىرشى تىم كوبەيiپ كەتتi, جاقىننان بەرi ىعىر بولىپ قالدىق. بەيشارالاردىڭ ءبارi دە «قايىرشى» دەسە شامدانادى. بۇرىن ەشقايسىسى قايىر تiلەپ كورمەگەن ادامدار كورiنەدi...

وسى ارالىقتا تاعى بiر ايەل كiرiپ كەلدi. ول دا قازاقشا ءسوي­لەپ، بiزدiڭ جەردەگi جايتتى ءسوز ەتتi.

- اپا، بۇلار دا سارت پا؟ - دەپ سىبىرلادىم شەشەمە، - بۇلار بiزدi قايدان بiلەدi?

- بiزدiڭ ەل كوپ كەلiپ جاتىر عوي، سولاردان ەستiگەن شىعار.

- مىنا بالا بەك پاكiز (تازا دەگەنi) ەكەن، - دەدi ءۇي يەسi ايەل جاڭا كەلگەن كەكiلدi ايەلگە قاراپ، - ماتiريىم باي «بiر ۇل بالا باعىپ السام» دەپ ءجۇر ەدi. وسى بالانى ساتىپ بەرشi!...

- سۇمدىق-اي، لاق ەمەس، قوزى ەمەس، بالا ساتقانى نەسi! - دەپ شەشەم ەكەۋiنە كەزەك قارادى. ەكi قاتىن قاتار كۇلدi:

- بالاڭىزدى بiزگە بەرسەڭiز، جاقسى جەرگە ورنالاستىرىپ قويار ەدiك، اقشا بەرەر ەدiك!

شەشەم شوشىپ كەتتi. الگi قاتىندار:

- ...ارعى بەتتەن كەلگەندەردەن بالا ساتىپ الىپ جۇرگەندەر كوپ بولعان سوڭ سۇراپ ەدiك، بەرمەسەڭiز ىقتيارىڭىز!...» - دەدi دە كەتە بەردi».

وسىلاردى وقىپ وتىرىپ، تاعى دا باز بiرەۋلەردiڭ قىتاي اسىپ كەتكەن ەلدi سەيiل-سەرۋەن iزدەپ، ناعاشىسiنiكiنە قىدىرىپ كەتكەندەي كورiپ، وتارلاۋشى جۇرتتىڭ كوڭiلiنەن شىعۋ ءۇشiن اۋزىنا كەلگەنiن كوكiپ، اينالا وتتاپ وتىراتىنى ەرiكسiز ەسكە ءتۇسiپ، قانىڭ قاينايدى. ال بوسقىن بولىپ بار­عان جۇرتتىڭ كورگەن كۇنi الگi.

جاپپار اۋلەتiنiڭ بۇدان بىلايعى سەرگەلدەڭ تiرلiگi قىتاي جەرiندە وتەدi. اقپاننىڭ ايازىنداي ازىناعان ازاپ، كوزتۇرتكi وگەيلiككە ۇشىراعان ءومiر. توز-توز بولعان، بايانسىز بوسقىن تiر­لiك... وسىنى وقىپ وتىرىپ، كوزiڭە جاس، كوكiرەگiڭە مۇڭ ۇيالايدى.

بۇكiل اۋلەتتiڭ ەڭبەككە جارايتىن ەستيار ادامىنىڭ بارلىعى بايعا جالشى، باردامعا مالاي بولادى. يت تالاپ ءولتiر­گەن، كوشەدە اشتان ولگەن، بiر دوربا تارى-تالقانعا ساتىلىپ كەتكەن جاس جەتكiنشەك، بالا-شاعا قانشاما؟! جوقشىلىق پەن اشتىققا شىداماي، ءتونiپ كەلگەن اجالدان امان قالۋ ءۇشiن قۇداي قوسقان قوساعىنان، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان وتباسىنان بەزiپ، تۇرعىلىقتى جەردiڭ جاس شاماسى وزدەرiنiڭ اكەسiمەن قارايلاس ۇيعىردىڭ بايىنا، سiبە-سولاڭنىڭ اكiمقارالارىنا، قىتاي مەن دۇڭگەننiڭ جاڭگۇيدەيلەرiنە توقالدىققا، ءۇشiنشi, ءتورتiنشi كiشi­لiك­كە تيiپ كەتكەن جاس كەلiنشەك، ارۋ قىزدار قانشاما!

جاپپار اۋلەتi مىڭ بiر بەينەت كورسە دە الداعى كۇننەن ءۇمiت، تiلەۋلەرiن ۇزبەي، ادال ەڭبەك، ماڭداي تەرلەرiمەن جان باعىپ، ەشكiمنiڭ الا جiبiن اتتاماي، «ارىم ءۇشiن جانىم ساداعا» دەگەن اتا جولىن ۇستانىپ قالادى. قا­زاندارىنا ارام اس سالماي، پاكi­زە، تازا، قوڭىرتوبەل تiرلiك كەشەدi.

بيعابىل بالا كۇنiندە اسا بiر زارۋلiگi بولماسا كوپ سويلەمەي­تiن، تۇيىق-تۇڭعيىق بولسا كەرەك، سوندىقتان ونى تەتەلەس وسكەن اعا-باۋىرلارى «مىلقاۋ» دەپ اتايدى. بiراق، ءوزi العىر، ۇعىمتال، وقۋ، جازۋعا يكەمدi. وقي كەلە، ەسەيە كەلە اشىلىپ، ويعا كوسەم، سوزگە شەشەن بولا باستايدى. ادالدىق ءۇشiن ارىسقا تۇسەتiن، جانسەبiل، ءجالاڭتوس بولىپ ەر جەتەدi.

ەندi قاجىعۇماردىڭ ومiرiنە كەلەيiك. قاجىعۇماردىڭ وتباسى تارباعاتاي ايماعىنىڭ شاۋەشەك شاھارىنان 50 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى دوربەلجiن دەگەن جەرگە 1934 جىلى بارىپ، سول جەردi مەكەن ەتiپ، تۇراقتاپ، تۇرىپ قالادى. قاجىعۇمار وسى اۋدانداعى تۇڭعىش اشىلعان قازاقشا ورتالاۋ مەكتەپتە وقىعان. وسى مەكتەپتi تامامداعاننان كەيiن، ءۇرiمشi قالاسىنداعى مۇعالiمدەردi دايىندايتىن پەدكوللەدجگە وقۋعا تۇسەدi. بۇل سول تۇستا شىعىس تۇركiستانداعى ەڭ جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ بiرi بولاتىن. قاجىعۇمار وسى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە «شىعىس تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» ۇرiمشiدەگi جاسىرىن ۇيىمدارىنا قاتىناسىپ، ءۇش ايماقتىڭ قارۋلى كۇرەسiنە قاتىناسۋ ءۇشiن، ۇيىمداسقان توپ بولىپ، قالادان قاشىپ شىعادى. بiراق الدەكiم­دەردiڭ ساتقىندىعىنان گومينداڭ وكiمەتiنiڭ قولىنا ءتۇسiپ، تۇرمەگە قامالادى. ءۇش ايماقتىڭ قارۋلى قوسىنى ءۇرiمشi قالاسىنا تاياپ كەلە جاتقانىن ەسكەرسە كەرەك، وكiمەت بۇلارعا «كەڭشiلiك» جاساپ، اباقتىدان بوساتادى. كوپ ءوت­پەي جاسىرىن ۇيىمنىڭ بۇل مۇشەلەرi ءۇرiمجi قالاسىنان تاعى دا قاشىپ شىعىپ، ماناس وزەنiنiڭ بويىندا جاتقان ءۇش ايماقتىڭ ۇلتتىق ارمياسىنا كەلiپ قوسىلادى. بۇندا ول ۇلتتىق ارميا قوسىنىندا شتابتىڭ اسكەري حاتشىسى، ساياسي نۇسقاۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى. قاجىعۇمار وسى ارالىقتا، ەگەر سوعىس قايتا باستالا قالسا، دەرەۋ قوسىنعا قايتىپ كەلەتiن بولىپ، باس شتابتىڭ جولداماسىمەن دوربiلجiندەگi ۇيiنە قايتىپ كەتەدi. اۋىلىنا كەلگەننەن كەيiن كوپ وتپەي بۇنداعى ءۇش ايماققا قىزمەت iستەپ جۇرگەن، بۇعىپ قالعان بۇرىنعى گومينداڭشىلدار قاجىعۇماردى «شپيون» دەپ جالا جاۋىپ، ۇستاتىپ، قۇلجا قالاسىنا ايداتىپ جiبەرەدi. وندا تاعى دا بiر قىس تۇرمەدە جاتىپ، كورمەگەن قورلىقتى كورiپ، ودان ارەڭ اقتالىپ شىعادى. اۋىلىنا قايتىپ كەلگەننەن كەيiن، باسقا لاۋازىمدى جۇمىستاردىڭ بارلىعىنان باس تارتىپ، مەكتەپكە بارىپ مۇعالiم بولادى. وقۋ-بiلiمنەن كەندە قالعان ەل-جۇرتىنىڭ كوزiن اشىپ، بiلiم بەرۋدi الدىنا ماقسات ەتiپ قويادى. قاجىعۇماردىڭ شىعارماشىلىقپەن ايلانىساتىن تۇسى دا - وسى كەز. كەيiن ولكەلiك وقۋ-اعارتۋ ءبولiمi جۇمىسقا شاقىرىپ، ءۇرiمشi قالاسىنا بارىپ كونىستانادى. وسى مەكەمەدە شىڭجاڭداعى العاشقى قازاق تiلiندەگi ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردى قۇراستىرادى. بۇدان كەيiن ولكەلiك ادەبيەت-كوركەمونەر بiرلەستiگiنە جۇ­مىس­قا اۋىسىپ، بiرىڭعاي ادەبي شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانادى. سونىمەن بiرگە قازاق تiلiن­دەگi العاشقى ادەبي-كوركەم جۋرنال «شۇعىلانى» شىعارۋعا اتسالىسادى.

شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ەڭ العاشقى كولەمدi, كوركەم پروزالىق شىعارماسىن دا قاجىعۇمار شابدانۇلى جازعان ەكەن. ونىڭ «باقىت جولىندا» اتتى رومانى، «بiزدiڭ ءۇي» دەپ اتالاتىن داستانى، تاعى باسقا دا جىر-داستاندارى، الەۋمەتتiك ءومiردiڭ الۋان تاقىرىبىندا جازعان شىعارمالارى - قىتاي قازاقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتiنiڭ نەگiزiن قالاعان شىعارمالار. جازبا ادەبيەتi ەندi قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەلگە جازۋشىنىڭ اتىن ەرتە ءماشھۇر ەتكەن دە ونىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرi ەدi. قاجىعۇمار ولكە­نiڭ ورتالىعى ءۇرiمشi قالاسىندا وقۋ-اعارتۋ، ادەبيەت، مادەنيەت سالاسىندا قىزمەت iستەي ءجۇرiپ، الەۋمەتتiك، ساياسي ماسەلەردiڭ بارلىعىنا بەلسەنە ارالاسقان قالامگەر. قازاق ۇلتىنىڭ ءسوزiن سويلەدi, ونىڭ باسقا حالىقتارمەن تەڭدiگiن تالاپ ەتتi.

قىتاي ەلiندە بiر تولاستاماي، الۋان ءتۇرلi ايدارمەن جۇرگiزiلiپ وتىراتىن ساياسي ناۋقان 1958 جىلى «قاجىعۇماردىڭ وكiمەتكە قارسى ۇلتشىلدىق توبى بار» دەگەن جالعان جالامەن ونى ايگiلi تارىم لاگەرiنە ايدايدى. جازۋشى 1958-1978 جىلدار ارالىعىنداعى 20 جىلدى سول لاگەردە وتكiزiپ، 60-تان اسقان شاعىندا اقتالىپ، اۋىلىنا قايتقان بولاتىن.

80-جىلداردىڭ باسىندا جازۋشىنىڭ كوپ تومدىق ايگiلi «قىلمىس» رومانىنىڭ العاشقى ەكi تومى ارقايسىسى 15000 دانامەن جارىققا شىقتى. Iركەس-تiركەس باسپادان شىققان روماندى جۇرت قولما-قول تالاپ، ساتىپ الدى. ءسويتiپ ءار ءۇيدiڭ كiتاپ سورەسiندە قاجىعۇماردىڭ «قىلمىسى» قاسقايىپ تۇراتىن بولدى. قولداعى ەكi توم «قىلمىسىمىزدى» وقىپ بولىپ، كەزەكتi ءۇشiنشi تومداعى «قىلمىسىمىزدى» تاعاتسىزدانا كۇتiپ جۇرگەندە، اياق استىنان «قاجىعۇمار شابدانۇلى كەڭەس وداعىنىڭ تىڭشىسى ەكەن، كەڭەس وداعىنا اقپار-مالiمەت بەرiپ جاتقاندا ۇستالىپتى» دەگەن سۋىق حابار دۇڭك ەتە ءتۇستi. بۇل قىتايداعى بۇكiل قازاق قاۋىمىنىڭ توبەسiنەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتi. قاجىعۇمارمەن ارالاس-قۇرالاستىعى بار اقىن-جازۋشىلار، بىلايعى سىيلاس-سىبايلاس ادامدار بiر مەزگiل بiر-بiرiمەن كەزدەسۋگە باتا الماي، «بiزدi قاشان ۇستار ەكەن» دەپ، شايىن ەسiك پەن تەرەزەسiنە جالتاقتاپ وتىرىپ iشەتiن كۇيگە ءتۇسiپ قالدى.

قىتاي ۇكiمەتi جازۋشىنى ءۇرiمشiنiڭ ايگiلi №1 تاس تۇرمە­سiنە اكەلiپ قاماپ قويدى. سوت جابىق جاعدايدا جۇرگiزiلدi. وعان ايىرىم مەكەمەلەردiڭ سەنiمدi, قىرىپسال بەلسەندiلە­رiنەن شاعىن عانا توپتى قاتىناستىردى دەگەندi ەستiدiك. بۇل جولى قاجەكەڭدi 15 جىلعا سوتتاپ، ۇكiم شىعاردى. بۇل 1986 جىل بولاتىن. ءوزi 20 جىل تارىم لاگەرiنiڭ توزاعىندا بولىپ، ءسۇر­گiننەن كەلگەن، 60-تان اسقان قارت جازۋشىنىڭ مىنا قاراڭعى قاپاس­تاعى ەندiگi 15 جىلدىق ازاپتى كۇنi نە بولماق؟ تiپتi ويلاۋدىڭ ءوزi قورقىنىشتى. بiراق، تەكتi اتادان جارالعان، تالاي سىننان سۇرiنبەي وتكەن سۇيەگi اسىل قاجىعۇمار شابدانۇلى 80-گە جەتەقابىل جاسىندا 2000 جىلى بۇل رەتكi قاپاستان دا امان-ەسەن شىقتى. بۇدان بىلاي دا باسقا ادامدارمەن ەركiن كەزدەسە بەر­مەيتiن، ەمiن-ەركiن ءجۇرiپ-تۇرۋىنا شەك قويىلعان، الىسقا ۇزاپ شى­عۋعا بولمايتىن، باقىلاۋ استىندا بولاتىن بەس جىلدىق ءۇي قا­ماعى تاعى بار ەكەن. 2005 جىلعا دەيiن ونى دا وتەپ بiتتi. بۇعان دەيiن ەكi رەت تۇرمەدە وتىرعانى بار، وسىلاردىڭ ءبارiن قوسا كەلگەندە، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ جالپى قاپاس-قاماقتا وتىرعان جىلدارى 45 جىلعا جۋىقتايدى. بۇل ەندi الەمدiك رەكورد. ايتەۋiر قاي كەزدە دە، قايسى وكiمەتتiڭ تۇسىندا دا قا­جەكەڭە تۇرمە دايىن تۇرعان عوي. سوندا دەيمiن-اۋ، وكiمەت پەن بيلiك قان­شا اۋىسقانىمەن، سونىڭ بارiنە دە ۇلتتىڭ وي-پiكiرiن اشىق ايتىپ، جازا الاتىن قازاق قاي­رات­كەرiنiڭ قوعامدا ەركiن ءجۇرiپ-تۇرۋىنىڭ قاجەتi بولماعانى عوي...

قازiر قاجىعۇماردىڭ جاسى 85-تە. شاۋەشەك قالاسىندا تۇرادى. نە ايلىق جالاقىسى، نە زەينەتاقىسى جوق. كەمپiرiنiڭ الاتىنى - 8000 تەڭگە (بiزدiڭ اقشامەن). وسى كەمپiرiنiڭ ازعانتاي زەينەتاقىسىمەن كۇن كورiپ وتىر. قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ ءومiر ساپارىنىڭ بiز بiلەتiن ۇزىن ىرعاسى وسىنداي.

***

ەندi «قىلمىس» رومانىنا كەلەيiك. رومانداعى باس كەيiپ­كەر بيعابىل 1968 جىلى تارىمداعى لاگەردەن قاشىپ شىعىپ، اتا­جۇرت­قا، قازاقستانعا ءوتiپ كەتپەك­شi بولىپ، ۇلكەن تاۋەكەلگە بەل بايلايدى. بيعابىل تارىم لاگە­رiنەن امالىن تاۋىپ قاشىپ شىعادى. ۇيعىردىڭ مۇگەدەك، زاعيپ شالى بولىپ ءتۇرiن وزگەرتكەن بيعابىل ءۇرiمشi قالاسىنا كەلiپ، ەندi ەرەنقابىرعا تاۋ­لارى ارقىلى شەكاراعا جەتپەك­شi بولىپ جولعا شىققاندا، قايتادان ءتۇر­مەگە قامالادى. وندا دا قىتاي وكiمەتiنiڭ قۇزىرىنداعى زاڭدى تۇرمە ەمەس، «مادەنيەت توڭكە­رiسi» كەزiندە ءوزارا قىرقىسىپ جاتقان ءتوڭ­كەرiس­تiك توپتاردىڭ بiرiنiڭ قولىنا ءتۇسiپ، سولاردىڭ قۇ­زىرىنداعى زاڭسىز، جاسىرىن زىندانعا تاستالادى. بۇل زىنداننىڭ ۇرەيلi, سۇركەيلi بولعاندىعى سونشا، بيعابىل اۋەلi سول ءوزiنiڭ بۇرىنعى جاتقان تارىمداعى جازا لاگەرi­نە زار بولىپ قالادى. بيعابىل بۇل زىنداندا ەكi جىل جاتادى.

ارينە، مۇنىڭ ءبارi قاجىعۇماردىڭ ءوز باسىنان وتكەرگەن تiرلiكتەرi عوي. ەندi وسى ورايدا سۇراق تۋادى. سوندا قاجىعۇماردىڭ 6 تومدىق «قىلمىس» رومانىنىڭ باستى يدەياسى نەدە؟ بiزدiڭ­شە، ونىڭ باستى يدەياسى مىناۋ: دۇنيەدە بوداندىقتان وتكەن قورلىق جوق. بودان ەلدi ۇيپالاپ ۇيرەنگەن وتارشىلدار ءۇشiن سە­نiڭ بۇكiل تiرلiگiڭ - قىلمىس. تiپتi سەنiڭ جەر باسىپ، قالقايىپ جۇرگەنiڭنiڭ ءوزi - قىلمىس. سوندىقتان دا ەل بولام دەسەڭ، ەڭ الدىمەن بوداندىقتان، وتانسىزدىقتان، تاۋەلدiلiكتەن قۇتىل! قورىتا ايتساق، «قىلمىس» رومانىنىڭ باستى يدەياسى - تاۋەل­سiزدiك يدەياسى!

التى تومنان تۇراتىن قاجى­عۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» اتتى روماندار تسيكلi ونىڭ كوزiمەن كورگەن، باسىنان وتكiزگەن ءومiر كەشۋلەرiن وزەك ەتە وتىرىپ، وتكەن عاسىرداعى رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ شەكارالىق اۋماعىندا كiرiپتار، بودان بولىپ وتىرعان قازاق ەلiنiڭ بiر عاسىرعا جۋىق كورگەن قورلىق-زورلىعىن كوزiنەن تiزiپ، ءمولدi­رەتە وتىرىپ كورسەتiپ بەرەدi. بۇكiل بiر عاسىردى قامتىپ جات­قان قىم-قۋىت، قيان-كەسكi ساياسي وقيعالاردى توكپەي-شاشپاي، وزiندiك ورنەك-ناقىسىمەن، بارىنشا كەمەلدi ەتiپ، كەستەلەپ جەتكi­زەدi. كەنەن ويلى، كەسەك بiتiمدi جۇزدەگەن كوركەم بەينەلەردi كەسكiندەپ، الاش جۇرتىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستەرi مەن ازاپتى كەزەڭدەرiن الدىڭىزعا جايىپ سالادى. شىعارما اسا قۋاتتى الەۋمەتتiك سارىندا جازىل­عان.

ارميابەك ساعىندىقۇلى

جەلiلەس التى تومنان تۇراتىن، تۇتاستاي بiر عاسىردىڭ سۋرە­تiن سالعان بۇل شىعارما كوركەم­دiك بiتiمi جونiنەن قازاق ادە­بيە­تiنە جاڭا ورنەك ەنگiزدi. تىڭ سارىن اكەلدi. بۇل روماندى قازاق ادەبيەتiنە بiر عاسىردا بiر-اق قوسىلاتىن ۇلكەن قازىنا دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. بۇنداي شىعارمانى ەلەۋسiز قالدىرۋ - بiزدiڭ ەلدiگiمiزگە سىن. سوندىقتان مەن ءوز باسىم بۇل شىعارمانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك سىيلىعىنا بiردەن-بiر لايىق تۋىندى دەپ بiلەمiن. تۋعان ولكەنiڭ تۇمان باسقان مۇ­نار­لى كەزەڭدەرiن، مۇڭلى جىرىن تىڭداعىڭىز كەلسە، «قىلمىس» رومانىن قولعا الىڭىز، كوزiڭiز كوپ نارسەگە جەتەتiن بولادى!

ارميابەك ساعىندىقۇلى،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسi

جاس الاش №09 (15467) 2 اقپان، سەيسەنبى 2010