وسىدان ازعانتاي ۋاقىت بۇرىن «ماڭعىستاۋ» گازەتىندە «الاباي» اتتى ماقالام جارىق كورگەن بولاتىن. سويتسەك، تابيعاتىندا ساياتشى، اڭقۇمار، قۇماي تازى مەن قىران قۇس دەگەندە دەلەبەسى قوزىپ شىعا كەلەتىن زامانداستارىمىز از ەمەس ەكەن. مەنى تانيتىن بىرنەشە كىسى بۇل ماقالا اعايىندار باس قوسقان جەرلەردە ايتىلىپ، تالقىعا ءتۇسىپ جۇرگەنىن ايتتى. تەلەفون شالىپ، پىكىر ايتقاندار دا بولدى. الابايدى دارىپتەپ، كادىمگى قازاقى توبەتكە ءمان بەرمەگەنىمدى سوككەندەر دە بار. ءبىر قاريا: «ايساعالي دەگەن بالا سەنبىسىڭ؟ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ كوبى تۇرىكپەن اراسىندا ءوتتى. سول تۇرىكپەندەر بۇرىن الاباي ءيتتى «قازاقى توبەت» دەپ اتايتىن-دى. قىزىلدان اۋىپ بارعان ءبىزدىڭ اداي اپارعان ول ءيتتى تۇرىكپەنگە. ونى بىلمەي، الابايدى تۇرىكپەننىڭ ءيتى دەگەنىڭ قاي شاتاسقانىڭ؟» - دەپ ۇرسىپ تا تاستادى...

11 جاسىمدا شەشەم بىرەۋدەن تۇيە ساتىپ الاتىن بولىپ، جول-جونەكەي ماشيناعا ىلەسىپ، فورتتان تەلماننىڭ، قازىرگى سايىن اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى ءبىر ۇيگە كەلدىك. ارىستانداي ءنان توبەتتى تۇڭعىش رەت سوندا كورىپ، ەسىم كەتە تاڭعالعانىمدى ۇمىتقانىم جوق. سودان بەرى دە مالشى اۋىلدارىنان وسىنداي ماڭتوبەتتەردى بىرنەشە رەت كەزدەستىردىم. سونىڭ ءبىرىن مارقۇم جىلقىشى نيەتباەۆ دەگەن شوپاننىڭ ۇيىنەن كوردىم. تايىنشاداي ءنان اق يت ەدى. «ادەتى سول كۇندىز-ءتۇنى قوي قورانىڭ توبەسىندە جاتادى. بۇل باردا قاسقىردان قورىقپايمىن»، - دەپ ەدى جىقاڭ.

وسىدان ازعانتاي ۋاقىت بۇرىن «ماڭعىستاۋ» گازەتىندە «الاباي» اتتى ماقالام جارىق كورگەن بولاتىن. سويتسەك، تابيعاتىندا ساياتشى، اڭقۇمار، قۇماي تازى مەن قىران قۇس دەگەندە دەلەبەسى قوزىپ شىعا كەلەتىن زامانداستارىمىز از ەمەس ەكەن. مەنى تانيتىن بىرنەشە كىسى بۇل ماقالا اعايىندار باس قوسقان جەرلەردە ايتىلىپ، تالقىعا ءتۇسىپ جۇرگەنىن ايتتى. تەلەفون شالىپ، پىكىر ايتقاندار دا بولدى. الابايدى دارىپتەپ، كادىمگى قازاقى توبەتكە ءمان بەرمەگەنىمدى سوككەندەر دە بار. ءبىر قاريا: «ايساعالي دەگەن بالا سەنبىسىڭ؟ مەنىڭ ءومىرىمنىڭ كوبى تۇرىكپەن اراسىندا ءوتتى. سول تۇرىكپەندەر بۇرىن الاباي ءيتتى «قازاقى توبەت» دەپ اتايتىن-دى. قىزىلدان اۋىپ بارعان ءبىزدىڭ اداي اپارعان ول ءيتتى تۇرىكپەنگە. ونى بىلمەي، الابايدى تۇرىكپەننىڭ ءيتى دەگەنىڭ قاي شاتاسقانىڭ؟» - دەپ ۇرسىپ تا تاستادى...

11 جاسىمدا شەشەم بىرەۋدەن تۇيە ساتىپ الاتىن بولىپ، جول-جونەكەي ماشيناعا ىلەسىپ، فورتتان تەلماننىڭ، قازىرگى سايىن اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى ءبىر ۇيگە كەلدىك. ارىستانداي ءنان توبەتتى تۇڭعىش رەت سوندا كورىپ، ەسىم كەتە تاڭعالعانىمدى ۇمىتقانىم جوق. سودان بەرى دە مالشى اۋىلدارىنان وسىنداي ماڭتوبەتتەردى بىرنەشە رەت كەزدەستىردىم. سونىڭ ءبىرىن مارقۇم جىلقىشى نيەتباەۆ دەگەن شوپاننىڭ ۇيىنەن كوردىم. تايىنشاداي ءنان اق يت ەدى. «ادەتى سول كۇندىز-ءتۇنى قوي قورانىڭ توبەسىندە جاتادى. بۇل باردا قاسقىردان قورىقپايمىن»، - دەپ ەدى جىقاڭ.

كىم ەكەنى ەسىمدە قالماپتى، سام قۇمىندا وتىرعان ءبىر شوپاننىڭ ۇيىنەن دە تۇرقى ءنان، ەرەكشە ايباتتى ءيتتى كورگەنىم بار. 1980 جىلداردىڭ باسىندا قىس قاھارىنا ءمىنىپ، قاسقىردىڭ قۇتىرىنعان ءبىر جىلى بولدى. سوندا الگى توبەت ءبىر قىستا بەس قاسقىر العان ەكەن. 1939 جىلى قازاقستاندا تازىنىڭ سانى - 7 مىڭ، ال توبەت 19 مىڭعا جەتەعابىل بولعان ەكەن. ال بۇگىندە ەلىمىز بويىنشا تازىنىڭ 300-دەي، قازاقى توبەتتىڭ 1 مىڭعا جەتەر-جەتپەس قانا تۇقىمى قالىپتى. ونىڭ دا قانى تازالارى بار ما، جوق پا - تاپ باسىپ ايتار ەشكىم جوق.

بۇلايشا تۇقىمىنىڭ قۇرىپ كەتۋىنە ماماندار «رەپرەسسيا كەزىندە ەلدەن اۋا كوشكەن كۇيلى كىسىلەرمەن بىرگە ناعىز تازا قاندى دۇرەگەي توبەتتەردىڭ دە كەتۋى سەبەپ بولعان» دەسەدى. سونىمەن قاتار كەڭەس داۋىرىندە ەل اراسىنا ءجيى-ءجيى شىعىپ، يت بىتكەنگە قىرعيداي تيەتىن يت اتقىش بريگادالار دا كىنالى. بىزدىڭشە، توبەت تۇقىمىنىڭ قۇرىپ، ازۋىنا قولدا باردىڭ باعاسىن بىلمەگەن، ساقتاماعان، كەز كەلگەن يت اتاۋلىمەن شاعىلىستىرىپ، ۇساقتالىپ كەتۋىنە جول بەرگەن قازاقتىڭ ءوزى كىنالى.

جاعدا بابالىقۇلى، ەتنوگراف:
- تاۋتوبەت - تاۋ، تاۋداي، ۇلكەن، ءىرى، ءداۋ، كەسەك دەگەننەن تۋعان ءسوز. تاۋتوبەتتەر ۇيشىككە جاتپايدى. قار نەمەسە مۇز ۇستىنە جاتا سالسا دا، ايازعا ەش توڭبايدى. الەمدەگى 116 يت ءتۇرى ىشىندە قازاقتىڭ تاۋتوبەتى ەڭ ءىرىسى بولىپ تابىلادى. ونىڭ كەۋدەسى، موينى، تۇمسىعى - جۋان، باسى، اۋزى - ۇلكەن، تىستەرى - ءىرى، ەزۋلەرى سالاقتاپ جۇرەدى. تۇمسىعى كەلتەلەۋ بولسا دا، جۋان بولىپ كەلەدى. ءجۇنى قالىڭ، ۇزىن قىلشىقتى. باس ءجۇنى بەت-اۋزىن جاۋىپ تۇرادى. قۇلاقتارىن دا ءجۇن باسىپ العان. دەنەسىن دە قالىڭ ءتۇبىت قاپتاعان. ەكىنشى تۇرىندە ءجۇنى ءسال تىقىرلاۋ، الايدا ءتۇبىتى قالىڭ شىعادى.

تاريحتان توبەت تۋرالى
توبەت يتتەردىڭ شىعۋ تەگى جايىنداعى مالىمەت كوزدەرى ب.ە.ب. 1121 جىلداردان باستالادى. قازاقى توبەت قاڭقالارى شىعىس ەۋروپادان قيىر شىعىسقا دەيىنگى مۇزداق ءداۋىرى الدىنداعى كليماتتىق زونالى ولكەلەردەن تابىلعان.
كوشپەندىلەر ءومىرى ءداستۇرلى تۇردە جىلقى مالىمەن تىعىز بايلانىستى. ماركو پولو ءحىىى عاسىرداعى قازاقتار تۋرالى جازبالارىندا ويعا سىيمايتىن الىپ دەنەلى، ەرەكشە كۇشتى يتتەر جايىندا بىلاي دەپ جازىپ كەتكەن: «تايىنشاداي بيىك دەنەلى يتتەر تاعى اڭداردى اۋلاۋدا، كۇزەتتە جانە اۋىر جۇمىستاردا تاماشا سەرىك». شاعاتاي ۇلىسىنان ساياحاتشى قاسقىر الاتىن بۇل يتتەردى حان سارايىنان كەزىكتىرگەن. ولاردى وسىرۋمەن حاننىڭ ەكى باۋىرى اينالىسقان. يت سانى 10 مىڭ باس كولەمىندە بولعان. قاسقىر الار يتتەردىڭ حان سارايىندا وسىنشا ءمان بەرىلىپ، ارنايى ءوسىرىلۋى ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، جىرتقىشتارمەن جاعالاستىرعان كوشپەندى ءومىر تالابى ەدى.
(tobet.kz سايتىنان)

تۇرىكپەندەر الابايى مەن اقالتەكەسىن، ارۋاناسى مەن كىلەمىن ۇلتتىق ماقتانىشى ەتىپ الەمگە ايگىلەدى. ونداي ماقتانار جادىگەرلەرىمىز بىزدە دە از ەمەس. تەك سونى باعالاي الماي ءجۇرمىز. قازاقى توبەتتىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتپەگەن شىعار، ءالى دە مالشى اعايىنداردىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپ، الىس اۋىلداردا جۇرگەن شىعار دەگەن ءۇمىت بار. سونى تۇگەندەپ، نەگە دارىپتەمەسكە؟ سوندا الابايدىڭ اتاسى قازاقى توبەت ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ الار ەدىك-اۋ...

ايساعالي قىدىر، اقتاۋ

16 قاڭتار 2010