حالىقتىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى قانداي؟ زەينەتاقى جانە جاردەماقى توڭiرەگiندە نەگە داۋ-داماي كوپ؟ بيلiك جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسە الدى ما؟ كوشi-قون ماسەلەسiن رەتتەۋدە نە تىندىردى؟ «جاس الاشتىڭ» وسى جانە باسقا دا سۇراقتارىنا قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi گۇلشارا ابدIحالىقوۆا (سۋرەتتە) جاۋاپ بەردi.

- گۇلشارا ناۋشاقىزى، سiزدiڭشە، قازاقستان كوشi-قون ساياساتىندا نەنi ەسكەرمەي كەلەدi? قايتسەك شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارامىز، iشكi كوشi-قون ماسەلەسiن قالاي رەتتەيمiز؟

- كوشi-قون ساياساتى ۇلتتىق يدەولو­گيا­مەن تىعىز بايلانىستى. ال ونى دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشiن ەڭ الدىمەن الەۋمەتتiك ماسەلەلەرگە كوڭiل ءبولۋ كەرەك. تاعدىردىڭ تالايىمەن تارىداي شاشىلعان قازاق بالاسىن ەلگە قايتارۋ، تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ باس­تى مۇراتى. بۇگiنگi تاڭدا قانداستارىمىز الەمنiڭ 40 ەلiندە ءومiر سۇرۋدە. 32 ەلiندە مادەني ورتالىقتار جۇمىس iستەيدi. شەتتە 4,5 ميلليون قازاق ءجۇر. ماسەلەن، قىتايدا - 1,5 ميلليون، وزبەكستاندا - 1,3 ميلليون، رەسەيدە - 870 مىڭ، موڭعوليادا - 70 مىڭ قازاق ءومiر سۇرۋدە. ءدال قازiرگە دەيiن شەتتە جۇرگەن 201 309 قازاق وتباسى ءوز وتانىنا كەلiپ كەرەگە كەردi, 789 339 قازاق ەلگە ورالدى. مەملەكەتتiڭ كومەگiمەن جانە ءوز بەتiمەن كوشiپ كەلگەندەردiڭ سانى 1 ميلليوننان استى.

حالىقتىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى قانداي؟ زەينەتاقى جانە جاردەماقى توڭiرەگiندە نەگە داۋ-داماي كوپ؟ بيلiك جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسە الدى ما؟ كوشi-قون ماسەلەسiن رەتتەۋدە نە تىندىردى؟ «جاس الاشتىڭ» وسى جانە باسقا دا سۇراقتارىنا قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi گۇلشارا ابدIحالىقوۆا (سۋرەتتە) جاۋاپ بەردi.

- گۇلشارا ناۋشاقىزى، سiزدiڭشە، قازاقستان كوشi-قون ساياساتىندا نەنi ەسكەرمەي كەلەدi? قايتسەك شەتتە جۇرگەن قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارامىز، iشكi كوشi-قون ماسەلەسiن قالاي رەتتەيمiز؟

- كوشi-قون ساياساتى ۇلتتىق يدەولو­گيا­مەن تىعىز بايلانىستى. ال ونى دۇرىس جولعا قويۋ ءۇشiن ەڭ الدىمەن الەۋمەتتiك ماسەلەلەرگە كوڭiل ءبولۋ كەرەك. تاعدىردىڭ تالايىمەن تارىداي شاشىلعان قازاق بالاسىن ەلگە قايتارۋ، تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ باس­تى مۇراتى. بۇگiنگi تاڭدا قانداستارىمىز الەمنiڭ 40 ەلiندە ءومiر سۇرۋدە. 32 ەلiندە مادەني ورتالىقتار جۇمىس iستەيدi. شەتتە 4,5 ميلليون قازاق ءجۇر. ماسەلەن، قىتايدا - 1,5 ميلليون، وزبەكستاندا - 1,3 ميلليون، رەسەيدە - 870 مىڭ، موڭعوليادا - 70 مىڭ قازاق ءومiر سۇرۋدە. ءدال قازiرگە دەيiن شەتتە جۇرگەن 201 309 قازاق وتباسى ءوز وتانىنا كەلiپ كەرەگە كەردi, 789 339 قازاق ەلگە ورالدى. مەملەكەتتiڭ كومەگiمەن جانە ءوز بەتiمەن كوشiپ كەلگەندەردiڭ سانى 1 ميلليوننان استى.

تاريحي وتانىنا ورالعان قازاقتاردىڭ كوشiپ كەلگەن ورتاسىنا تاستاي باتىپ، سۋداي سiڭiپ كەتۋi ءۇشiن 2008 جىلدان، باستاپ وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى شىمكەنت قالاسى، اقسۋكەنت ەلدiمەكەنiندە جانە قاراعاندى قالاسىندا ورالمانداردى بەيiمدەۋ جانە كiرiكتiرۋ ورتالىعى جۇمىس iستەيدi. بيىل ناۋرىز ايىندا اقتاۋ قالاسىندا دا وسىنداي ورتالىق اشىلماق.

بۇل وسى كۇنگە دەيiن اتقارىلعان جۇمىس­تار. بiراق، ەتنيكالىق ساياساتتى iسكە اسىرۋدا كەمشiلiكتەر بار. اتاپ ايتقاندا، بiرiنشiدەن، بەلگiلەنگەن كۆوتا مەن كوشiپ كەلگەن ورالمانداردىڭ ناقتى سانى ءارتۇرلi. ەكiنشiدەن، قازاقستانعا ات باسىن بۇرعان قازاقتاردى وڭiرلەرگە قونىستاندىرۋ بiركەلكi ەمەس. ولاردىڭ جارتىسىنان استامى حالقى تىعىز ورنالاسقان - وڭتۇستiك قازاقستان، ماڭعىستاۋ، الماتى جانە جامبىل وبلىستارىندا تۇرادى. سولتۇستiك ايماقتاردا كەرiسiنشە. تiپتi, وندا جۇمىس كۇشiنە سۇرانىس مول بولسا دا كوشiپ باراتىندار از. ۇشiنشiدەن، اتا­جۇرت­قا ورالعان قانداستارىمىزدى جۇمىسپەن قامتۋ دەڭگەيi تومەن. جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگانداردىڭ دەرەكتەرiنە سۇيەنسەك، ەڭبەك جاسىنداعى ورالمانداردىڭ ۇشتەن بiرi - جۇمىسسىز. تورتiنشiدەن، شەتەلدەر­دەگi قازاق دياسپوراسى اراسىنداعى اقپاراتتىق-ناسيحات جۇمىستارىنىڭ تيiمدiلiگi تومەن.

- قازاقستاننىڭ قولايسىز اۋداندارىندا تۇراتىن ازاماتتاردىڭ جاعدايى بiزدi ەرەكشە الاڭداتادى. جالپى، قازاق بيلiگi, ونىڭ iشiندە ءدال سiز باسقارىپ وتىرعان مينيسترلiك بولاشاعى بۇلىڭعىر اۋىلداردى، ۇمىت قالعان ەلدiمە­كەن­دەردi ساقتاپ قالۋ، بiر وبلىستان ەكiنشi وبلىسقا كوشكەندەردi جۇمىسپەن قامتۋ، ولاردىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتiن جاساقتاۋ ماسەلەلەرiن شەشۋگە كەلگەندە بوساڭدىق تانىتىپ وتىرعان سياقتىسىزدار.

- جاسىراتىن تۇگi جوق، وتكەنiمiز بەن بولاشاعىمىزدى اۋىلسىز ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس. شىندىعىندا، اۋىل - قازاقتىڭ التىن بەسiگi. اۋىل ماسەلەسi- ءاربiر قازاقستاندىقتىڭ پروبلەماسى. ءدال قازiر سiز ايتقان بولاشاعى بۇلىڭعىر اۋىلداردىڭ ماسەلەسiمەن اۋىلشارۋاشىلىعى مي­نيستر­­لiگi اينالىسۋدا. بiلەسiزدەر، قازiرگi ۋاقىتتا اۋىلدىق ەلدiمەكەندەردە قوردالانىپ قالعان، جاقىن ارادا شەشۋدi قاجەت ەتەتiن بiرقاتار ماسەلەلەر بار. اتاپ ايتقاندا، اۋىل حالقىن ساپالى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ، جەرگiلiكتi ماڭىزى بار جولداردى جوندەۋ، تابيعي گاز تارتۋ، ەلەكتر قۋا­تىنىڭ بالامالى كوزدەرiن اشۋ، ءالi كۇن­گە جارىقسىز، مايشاممەن وتىرعان اۋىل­داردى ەلەكترمەن جابدىقتاۋ ءما­سەلەسiن بiرiنشi كەزەكتە قولعا الۋ قاجەت.

ال اۋىلداردى مەكەن ەتكەن ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتiك جاعدايىن جاقسارتۋ جۇگi بiزدiڭ مينيسترلiككە ارتىلعان. ياعني، زەينەتاقى، اتاۋلى الەۋمەتتiك كومەك جانە باسىم كوپشiلiگi اۋىلدىق جەرلەردە قونىستانعان كوپ بالالى انالارعا بارىنشا كومەك جاساۋ. ايتسە دە، ۇمىت قالعان ەلدi­مە­كەندەردi ساقتاپ قالۋ ءۇشiن مينيسترلiك ۇكiمەتتiڭ «جول كارتاسى» باعدارلاماسى اياسىندا ناقتى جۇمىستار اتقارۋدا. ماسەلەن، اۋىلدىق جەرلەردi مەكەن ەتكەن قانشاما ازاماتتار جۇمىسپەن قامتىلدى. 2010 جىلى جانە جالپى قۇنى 5 813,6 ميلليون تەڭگە تۇراتىن 455 جوبانى ورىنداۋ، 8380 جۇمىس ورنىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا.

Iشكi كوشi-قون ماسەلەسiن وڭتايلى شەشۋ ءۇشiن 2009 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىن­دا قر «حالىقتىڭ كوشi-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ جاڭا رەداكتسياداعى جوباسىن جاساپ، قر پارلامەنتi ءماجiلiسiنiڭ قاراۋىنا ۇسىندىق. وندا iشكi كوشi-قوندى رەتتەۋگە ارنايى كۆوتا بەلگiلەنگەن. ەگەر ۇسىن­عان زاڭ جوباسى قابىلدانسا iشكi كوشi-قون ماسەلەسiن رەتتەپ، قولايسىز اۋدانداردا تۇراتىن ازاماتتاردى ۇتىمدى قونىستاندىرۋ جانە ولاردىڭ جايعاسۋى مەن كiرiگۋiنە جاردەمدەسۋ ماسەلەسi بiر جۇيەگە كەلەتiنiنە ءۇمiت ارتىپ وتىرمىز.

- سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىن باستى نازارعا الۋ ماسەلەسiنە، ءدال وسى ايماققا قازاقتاردى كوشiرۋگە، ولارعا ۇكiمەت تاراپىنان ارنايى كومەك بەرۋگە، نەمەسە كۆوتا اجىراتۋعا جەتكiلiكتi كوڭiل بولiنبەي جاتقانى تۋرالى ءباسپاسوز­دە از جازىلعان جوق. وعان نە جاۋاپ ايتاسىزدار؟

- قازاقتاردى بۇل وڭiرگە دۇرىس قو­نىس­تاندىرۋ - بۇگiنگi تاڭداعى ەڭ وزەكتi ماسەلە. ماسەلەن، شەتتەن كوشiپ كەلگەن قانداستارىمىزدى الايىق. 2009 جىلعا رەسپۋبليكا بويىنشا شەتتەن 20 مىڭ قازاق وتباسى كوشiپ كەلەدi دەپ جوسپارلانعان. بiراق، 16 335 وتباسىنان ءوتiنiش ءتۇسiپ، ونىڭ 15 534-i كوشiپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگiزiلدi. ال سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنا 550 قازاق وتباسىنىڭ كوشiپ كە­لۋi­نە كۆوتا بەلگiلەندi. الايدا، بار-جوعى 154 وتباسى وسى وڭiرگە شاڭىراق تiكتi. ياعني، بۇل ايماقتا كۆوتانىڭ بەرiلۋi 28 پايىزعا عانا ورىندالدى.

اسىلى، سولتۇستiك ايماققا كوشiپ كەلۋ كۆوتاسى جىلدان جىلعا كوبەيمەسە ازايتىلعان جوق. ماسەلەن، 2010 جىلى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا ءسولتۇس­تiك قازاقستان وبلىسى بايتەرەك اۋىلىنا 140 ورالمان وتباسىنا تۇرعىن ءۇي سالىپ، جۇمىسپەن قامتۋ كوزدەلiپ وتىر. سونداي-اق، ولاردى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا بiرجولعى جاردەماقى 2 ەسە كوبەيدi. تاراتىپ ايتسام، سولتۇستiك وڭiرلەر بويىنشا بiرجولعى جاردەماقى وتباسى وتاعاسىنا - 100, وتباسى مۇشەلەرiنە - 75 ايلىق ەسەپتiك كورسەتكiشپەن بەكiتiلگەن. ال ورتالىق، وڭتۇستiك وڭiرلەرگە كوشiپ كەلەتiن قانداستارىمىزعا بiرجولعى جاردەماقى بۇدان تومەندەتiلگەن كوەففيتسيەنتپەن بەرiلەتiن بولادى.

- "نۇرلى كوشكە" قاتىسۋشىلاردىڭ بiرi - كەزiندە قازاقستاننان كوشiپ كەتكەن قازاق ەمەس ۇلىستار. باعدارلاماعا سايكەس ولاردى "بiلiكتi مامان" رەتiندە ەلگە شاقىرتپاقسىزدار. ول قاي مامان، قايدا، قانداي جۇمىس iستەيدi? سiزدiڭشە، كەڭەس وداعىنىڭ كەشەگi "كادرلارىن" بۇگiنگi قازاق ەلi قاجەتسiنە مە؟ ولارعا قانداي زارۋلiك بار؟

- بۇل رەتتە ايتارىم، «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى تۋرالى ۇكiمەتتiڭ 2008 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىنداعى قاۋلىسىندا، ەلiمiزدiڭ بۇرىنعى ازاماتتارىن بiلiكتi مامان رەتiندە قايتا شاقىرۋدا ۇلتىنا قاراپ، ۇلىسىن اجىراتۋ كوزدەلمەگەن. راس، كەڭەس وداعى ىدىراپ، تاۋەلسiزدi­گiمiزدi جاريالاپ، ەسiمiزدi ەندi جيىپ جاتقان تۇستا بiرقاتار بiلiكتi ماماندارىمىز شەكارا اسىپ كەتتi. ولاردىڭ iشiندە قازاقتار دا بار. بۇل ءدال وسى قازاقتاردىڭ قايتىپ كەلۋiنە مۇمكiندiك جاساۋدان تۋىنداعان باستاما ەدi. بiراق، بۇگiنگە دەيiن ولاردان بiردە-بiر ءوتiنiش تۇسكەن جوق.

- "2009 جىل قازاقستاننىڭ ەڭبەك نارىعىندا كۇردەلi كەزەڭ بولدى. جۇمىسسىزداردىڭ سانى 700 مىڭعا جەتتi" دەگەن اقپارات تارادى. جاقىندا پارلامەنت ءماجiلi­سiندە سويلەگەن سوزiڭiزدە "2009 جىلدىڭ ءتورتiنشi توقسانىندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيi بiرiنشi توقسانداعى 6,9 پايىزبەن سالىستىرعان­دا 6,3 پايىزدى قۇرادى" دەدiڭiز. 6,9 پايىزىمىز 700 مىڭ ادام بولسا، 6,3 پايىزىمىز قانشا ادام؟

- 2009 جىل تەك ەڭبەك نارىعى ەمەس، جالپى بارشا سالاعا جاھاندىق قارجى داعدارىسىنىڭ سالقىنى تيدi. ۇكiمەتتiڭ داعدارىسقا قارسى باعىتتالعان شارالارى، اسiرەسە، «جول كارتاسى» باعدارلاماسى جۇمىسسىزدىقتىڭ الدىن الۋعا سەپ بولدى. نەگiزiندە مينيسترلiكتiڭ دەرەكتەرi بويىنشا، وتكەن جىلدىڭ باسىندا جۇمىسسىز جۇرگەندەردiڭ سانى 557 800 ادامعا جەتتi. ياعني، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيi - 6,6 پايىزدى قۇرادى. ال جىلدىڭ اياعىندا قر ستاتيستيكا اگەنتتiگi: «رەسپۋبليكاداعى جۇمىسسىزدار سانى - 531 800 ادام بولدى»، - دەپ اقپارات تاراتتى. سiز سۇراعان 6,3 پايىزىمىز وسى.

- رەسپۋبليكادا ميلليونعا جۋىق ادامدى 8 مىڭنان اسا iرi جانە ورتا بيزنەس كاسiپورىندارى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەدi ەكەن. ەستۋiمiزشە، ولار ۇكiمەتپەن جۇمىس ورىندارىن ساقتاپ قالۋ، ەڭبەك قۇقىقتارىن جانە جۇمىسسىزداردىڭ كەپiلدiكتەرiن قورعاۋ جونiندەگi ارنايى مەموراندۋمدار جاساۋ تۋرالى باستامانى قولداپتى. سiزدiڭشە بۇل باستاما جۇمىسسىزدىقتىڭ الدىن الۋعا قانشالىقتى اسەر ەتەدi?

- وسى سارىنداس مەموراندۋمداردى قولعا العانىمىزعا ەكi جىلدىڭ ءجۇزi تولدى. 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا وندiرiستiك ۇردiستەردi تۇراقتاندىرۋ جانە قىزمەتكەر­لەردiڭ ەڭبەك قۇقىقتارى مەن كەپiلدiكتە­رiن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرi جونiندەگi ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى 983 500-دەن استام قىزمەتكەردi قامتيتىن 8187 مەموراندۋمعا قول قويىلدى. مينيسترلiككە تiركەلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇگiندە 8 084 كاسiپورىن ءوز جۇمىسشىلارىن جۇمىسپەن تولىق قامتاماسىز ەتiپ وتىر. 96 كاسiپورىن جۇمىسكەرلەردi iشiنارا جۇمىسپەن قامتۋدى قولدانۋدا. جۇمىس بەرۋشi ءوندiرiس كولەمi تومەندەگەن كۇندە دە جۇمىسشىلاردى باسقا جۇمىسقا الماستىرۋ، سونداي-اق، سۇرانىسى مول كاسiپكە وقىتۋ مiندەتتەمەلەرiن قابىلدايدى. ماسەلەن، قازiرگi تاڭدا 45 كاسiپورىن 12 مىڭعا جۋىق قىزمەتكەرiن باسقا جۇمىستارعا اۋىستىردى. 68 مىڭنان استام قىزمەتكەر جاڭا كاسiپتiك بiلiم الدى. ال قابىلدانعان مiندەتتەمەلەردi 42 ۇيىم بۇزدى. ولاردىڭ قىزمەتكەرلەرگە 340,7 ميلليون تەڭگە كولەمiندە جالاقى بەرەشەگi بولعانى انىقتالدى. مەموراندۋمنىڭ باس­تى ماقساتى - جۇمىس ورىندارىن ساقتاپ قالۋ.

- پارلامەنت ماجiلiسiندە بەرگەن ەسەبiڭiزدە "ەڭبەك جانە الەۋمەتتiك زاڭنامانىڭ ساقتالۋىن جوسپارلى تۇردە تەكسەرەمiز. 22,1 مىڭ كاسiپورىندى مەملەكەتتiك ەڭبەك ينسپەكتورلارىنىڭ تەكسەرۋلەرi بارىسىندا ەڭبەك جانە الەۋمەتتiك زاڭنامانىڭ 100 مىڭنان استام رەت بۇزىلعاندىعى انىقتالدى" دەدiڭiز. سوندا تەك قانا كاسiپورىنداردا بiر جىلدىڭ iشiندە 100 مىڭنان اسا ادامنىڭ قۇقىعى بۇزىلعان با؟ جالپى، رەس­پۋبليكادا قانشا كاسiپورىن بار جانە وندا قانشا ادام جۇمىس iستەيدi?

- 2009 جىلى ەلiمiزدە 245 583 كا­سiپورىن تiركەلگەن. وندا 4 753 236 ادام ەڭ­بەك ەتۋدە. وتكەن جىلى مەملەكەتتiك ەڭ­بەك ينسپەكتورلارى 22 116 كاسiپورىندا تەكسەرۋ جۇرگiزدi. ناتيجەسiندە 100 580 زاڭ بۇزۋ دەرەگi انىقتالدى. ونىڭ iشiندە 58 435-i - ەڭبەك قاتىناستارىنا، 40 433-i - جۇمىس بەرۋشi تاراپىنان ەڭبەك قاۋiپ­سiزدiگi جانە ەڭبەكتi قورعاۋ زاڭنامالارىنىڭ ساقتالماۋىنا، 1 712 iس حالىقتى جۇ­مىسپەن قامتۋ ماسەلەسi بويىنشا بۇزىل­عان. وسى كەمشiلiكتەردi جويۋ ماقساتىندا جۇمىس بەرۋشiلەرگە جالپى سوماسى 310 529 600 تەڭگەنi قۇرايتىن 10 785 اكiمشiلiك ايىپپۇل سالىندى.

- ەلiمiزدەگi ەڭ تومەنگi جالاقى مولشەرi 14 952 تەڭگە ەكەنi جيi ايتىلادى. ال ەڭ جوعارعى ەڭبەك­اقى قانشا؟ ەگەر قۇپيا بولماسا، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترi بiر ايدا قانشا جالاقى الادى ەكەن؟ وعان قوسىمشا بولارلىق سىياقىسى قانشا؟

- ستاتيستيكا اگەنتتiگiنiڭ مالiمەتiنە جۇگiنسەك، 2009 جىلعى قاڭتار-قاراشادا ەڭ جوعارى ورتاشا ايلىق جالاقى - 230 039 تەڭگەگە جەتكەن. بۇل جالاقىنى قارجى دەلدالدىعى جانە ساقتاندىرۋ سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەر العان. بۇگiندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ باستاماسىمەن تابىس كولەمiن جاريالاۋ ءۇردiسi قولعا الىنۋدا. الداعى ۋاقىتتا مەن دە ءوز تابىسىم جايلى مالiمەتتەردi رەسمي جاريالاسام دەگەن ويىم بار. ال سىياقى ماسەلەسiنە كەلەر بولساق، ساياسي قايراتكەرلiكپەن اينالىساتىن تۇلعالارعا مۇنداي قوسىمشا ىنتالاندىرۋ تولەمدەرi بەرiلمەيدi.

- اڭگiمە اۋەنiن زەينەتاقى مەن الەۋ­مەتتiك جاردەماقىعا بۇرساق. بارشاعا بەلگiلi, زەينەتاقى مەن جاردەماقى مولشە­رi جىل سايىن ارتۋدا. بiراق، بازارداعى باعا دا شارىقتاپ، بوي بەرمەي كەلەدi. زەينەتاقىعا قوسىلعان 25 پايىزىمىز دا، جاردەماقىعا قوسىلعان 9 پايىزىمىز دا تۇككە تۇرماي قالدى. سوندىقتان دا، مەملە­كەتتiڭ بۇل قامقورلىعى توڭiرەگiندە داۋ-داماي كوپ. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟ زەينەتاقى، جاردەماقى مولشەرiن تاعى دا ارتتىرۋدى ويلاپ وتىرعان جوقسىزدار ما؟

- 2009 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ينفلياتسيا دەڭگەيi 6,2 پايىزدى قۇرادى. بۇل - قر ستاتيستيكا اگەنتتiگi تاراتقان رەسمي دەرەك. ال ۇكiمەت زەينەتاقى تولەمدەرiنiڭ مولشەرiن ورتاشا - 25, مەملەكەتتiك الەۋمەتتiك جاردەماقىنى - 14 پايىزعا ارتتىردى. 6,2 پايىز بەن 25 پايىزدىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار عوي. سوندىقتان، «زەينەتاقىعا قوسىلعان 25 پايىزدى ينفلياتسيا جۇتىپ قويدى، زەينەتكەرلەردiڭ ءومiر ءسۇرۋ دەڭگەيi تومەندەدi» دەگەن قاڭقۋ اڭگiمە نەگiزسiز. ال زەينەتاقىنىڭ كولەمi - بولەك اڭگiمە. ماسەلەن، بيىلعى جىلى بازالىق زەينەتاقى تولەمiنiڭ مولشەرi 5981 تەڭگەنi قۇرادى. وسى بازالىق زەينەتاقى كولەمiن قوسا ەسەپتەگەندە، 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ زەينەتاقى تولەمدەرiنiڭ ەڭ تومەنگi مولشەرi - 18 325 ، ورتاشا ءمول­شەرi - 27 481, ەڭ جوعارى مولشەرi - 40 001 تەڭگەگە جەتتi. بۇعان قوسا جەرگiلiكتi اتقارۋشى ورگاندار بيۋدجەت مۇمكiندiگiن جانە بيزنەستiڭ الەۋمەتتiك جاۋاپكەرشi­لiگiن ەسكەرە وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا قوسىمشا الەۋمەتتiك قولداۋ كورسەتiپ جاتىر. 2009 جىلى ازىق-تۇلiك ونiمدەرi باعاسىنىڭ وسۋiنە بايلا­نىس­تى 166 مىڭنان استام ادامعا 1417,1 ميلليون تەڭگە كولەمiندە وتەماقى تولەم­دەرi جۇرگiزiلدi. حالىقتىڭ ءالجۋاز توبىن ارزانداتىلعان ازىق-تۇلiك ونiمدەرiمەن قامتاماسىز ەتۋگە 295 الەۋمەتتiك دۇكەن، 2753 ساۋدا ورنى جانە ارزانداتىلعان دارi-دارمەك جەتكiزۋ ءۇشiن 509 الەۋمەتتiك ءدارiحانا قىزمەت كورسەتتi. ونىڭ ۇستiنە، مينيسترلiك زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ جۇيەسiندەگi ماسەلەلەردi شەشۋ ماقساتىندا ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر، ەسەپ-قيساپتار جۇرگiزiپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا وسىنىڭ نەگiزiندە ۇكiمەتكە زەينەتاقى جۇيەسiن دامىتۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازiرلەيمiز.

- ايتپاقشى، 2009 جىلى زەينەتاقىعا، پرەزيدەنت ايتقانداي 25 پايىز ەمەس، 99 تەڭگە قوسىلدى دەپ قىنجىلعان قاريالار دا كوپ. بۇل تۋرالى ايتارىڭىز بار ما؟

- بۇل - وسى ماسەلەنi دۇرىس تۇسiنبەگەن كەيبiر ازاماتتاردىڭ اڭگiمەسi. 99 تەڭگە توڭiرەگiندەگi اڭگiمەنiڭ شىققان تەگi بىلاي: 2009 جىلى زەينەتاقى تولەمدەرiنiڭ مولشەرi ورتاشا 25 پايىزعا ارتتى. وتكەن جىلدىڭ باسىندا ەڭ تومەنگi كۇنكورiس دەڭگەيiنiڭ مولشەرi 12 025 تەڭگەدەن 13 470 تەڭگەگە ءوستi. وسىعان وراي، بازالىق زەينەتاقى تولەمدەرiنiڭ مولشەرi ارتىپ، 5388 تەڭگەنi قۇرادى. قۇنسىزدانۋ قۇبىلىسىن ەسكەرiپ، ادەتتەن تىس، ياعني 1 شiلدەدە تومەنگi كۇنكورiس دەڭگەيiنە قايتا يندەكساتسيالاۋ ءجۇرiپ، ونىڭ كولەمi تاعى ۇلعايدى. جوعارىدا اتاپ وتكەنiمiزدەي، بازالىق زەينەتاقى كۇنكورiس دەڭگەيiنiڭ 40 پايىزىن قۇراۋى تيiس. مiنە وسى شiلدە ايىندا ەڭ تومەن كۇنكورiس دەڭگەيiنiڭ مولشەرi 13 470 تەڭگەدەن 13 717 تەڭگەگە دەيiن ءوستi. سوعان سايكەس 5388 تەڭگە بازالىق زەينەتاقى 5 487 تەڭگەگە جەتتi. كورiپ تۇرعانىمىزداي، ءوسiم - 99 تەڭگە. وسى تومەنگi كۇنكورiس دەڭگەيiن قايتا يندەكساتسيالاۋ بارىسىنداعى بازالىق زەينەتاقى كولەمi­نiڭ وزگەرۋiن جىل باسىندا قوسىل­عان 25 پايىزبەن شاتاستىرىپ ءجۇر.

- انا مەن بالانىڭ جاعدايىن جاساۋعا كوڭiل ءبولiپ جاتىرمىز دەيسiزدەر. الايدا، بالا تۋ سانى سوڭعى جىلداردا كەمiپ كەتكەن. بۇل نەلiكتەن؟ سiزدiڭشە مۇنداي تۇيىقتان قالاي شىعۋ كەرەك؟

- ۇكiمەت دەموگرافيالىق ءوسiمنiڭ قالىپتاسۋىندا سالعىرتتىق تانىتىپ وتىر دەپ ايتا المايمىن. ماسەلەن، بيىلعى جىلعا دەيiن ون بالاسى بار انالارعا عانا «التىن القا» بەرiلەتiن. بۇگiندە «التىن القامەن» ماراپاتتاۋ جەتiنشi بالاسى بiر جاسقا جەتكەن جانە باسقا بالالارى تiرi بولعان اناعا تاپسىرىلادى. «كۇمiس القا» بەلگiسiمەن التى بالاسى بار انا ماراپاتتالۋدا. ۇكiمەتتiڭ بۇل ارەكەتiن دەمiگiپ تۇرعان دەموگرافيامىزعا دەمەۋ ءۇشiن جاسالعان دۇنيە دەپ قابىلداۋ كەرەك. ءدال قازiر ەلiمiزدە «التىن القا»، «كۇمiس القا» بەلگiلەرiمەن ماراپاتتالعان نەمەسە بۇرىن «باتىر انا» اتاعىن العان، سونداي-اق I جانە II دارەجەلi «انا داڭقى» وردەندەرi­مەن ماراپاتتالعان 109 مىڭنان استام كوپ بالالى انا بار. ولارعا جىلىنا بيۋدجەتتەن 6,6 ميلليارد تەڭگە مولشەرiندە ارناۋلى مەملەكەتتiك جاردەماقى تولەنەدi. سونىمەن قاتار، 2005 جىلى انا مەن بالانى الەۋمەتتiك قورعاۋ جانە از قامتاماسىز ەتiلگەن وتباسىلاردى قولداۋ ماقساتىندا «بالالى وتباسىلارعا بەرiلەتiن مەملەكەتتiك جاردەماقىلار تۋرالى» قر زاڭى قابىلداندى. ءدال وسى زاڭ نەگiزiندە بالا تۋىنا بايلانىستى بiرجولعى مەملەكەتتiك جاردەماقى، بالا بiر جاسقا تولعانعا دەيiن بەرiلەتiن بالا كۇتiمi جونiندەگi جاردەماقى، ايلىق تابىسى جان باسىنا شاققاندا ورتا ەسەپپەن ازىق-تۇلiك سەبەتiنiڭ قۇنىنان (ەڭ تومەن كۇنكورiس دەڭگەيiنiڭ 60 پايىزىن قۇرايدى) تومەن وتباسىلارعا بەرiلەتiن ون سەگiز جاس­قا دەيiنگi بالالارعا ارنالعان جاردەماقى بەرiلەدi. 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ:  تورتiنشi جانە ودان كەيiنگi بالا تۋعاندا بەرiلەتiن بiرجولعى جاردەماقى - 70650 تەڭگە، بالا بiر جاسقا تولعانعا دەيiن بەرiلەتiن بالا كۇتiمi جونiندەگi اي سايىن­عى جاردەماقىنى: بiرiنشi بالاعا - 7772, ەكiنشi بالاعا - 9185, ءۇشiنشi بالاعا - 10598, ءتورتiنشi جانە ودان كەيiنگi بالالارعا - 12011 تەڭگە كوبەيتiلدi.

- ماسەلەن، دەموگرافيالىق ماسەلەسi كۇيiپ تۇرعان كورشi رەسەي فەدەراتسياسى دا بۇل ءتۇيiندi شەشۋگە بiلەك ءتۇرiپ كiرiستi. جiلiكتەپ، بالانىڭ كۇتiمiنە قانشا قاراجات كەرەك، ءبارiن جiتi ەسەپتەگەندەي. ال قازاقستانداعى جاعداي مۇلدە بولەك. مۇنىڭ سەبەبi نەدە؟

- رەسەيدەگi جۇيە ەكiنشi جانە ودان دا كوپ بالا تۋدى، ال بiزدەگi جۇيە ءتورتiنشi بالا تۋدى ىنتالاندىرۋعا ارنالعان. كورشi مەمەلەكەتتە ەنگiزiلگەن «انا قاپيتالى» جوباسى نىسانالى ماقساتتارعا: تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋعا، بالالاردىڭ جوعارى جانە كاسiبي-ورتا مەكەمەلەردە بiلiم الۋىنا، زەينەتاقى جيناقتاۋعا ارنالعان. دەسە دە، دەموگرافيالىق جاعدايدى تۇزەۋ تەك ايەلدiڭ نومينالدى تابىسىن كوبەيتۋمەن شەكتەلمەيدi. «انا كاپيتالىن» تولىعىمەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن بالا تۋ ينفراقۇرىلىمىن، ماسەلەن بالاباقشالاردى، ەمحانالاردى قالپىنا كەلتiرۋ، سونىمەن قاتار ايەل ازاماتتاردىڭ جۇمىسقا تۇرۋ مۇمكiندiگiن ارتتىرۋ جانە ولاردىڭ الەۋمەتتiك كەپiلدiكتەرiن كوبەيتۋ كەرەك. مiنە، وسى جۇمىستاردى قازاقستاندا كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرۋ نيەتiمiز بار. بۇل ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ قار­قىنى، مەملەكەتتiك بيۋدجەتتiڭ ناقتى مۇمكiندiكتەرi جانە مەملەكەت الدىندا تۇرعان الەۋمەتتiك سالا مiندەتتەرi نەگiزiندە ورىندالماق.

- سونداي-اق، مۇگەدەكتiك، اسىراۋىنان ايىرىلۋ بويىنشا جانە جاسىنا بايلانىستى مەملەكەتتiك الەۋمەتتiك جاردەم­اقى تۋرالى نە ايتار ەدiڭiز؟

- قازاقستاندا بiر مەزگiلدە ءارتۇرلi مەملەكەتتiك الەۋمەتتiك جاردەماقى الۋعا قۇقىعى بار ادامدار ءوز تاڭداۋى بويىنشا بiر جاردەماقى الادى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مۇگەدەكتiگi, اسىراۋشىسىنان ايىرىلۋ جاعدايى بويىنشا جانە جاسىنا بايلانىستى بەرiلەتiن مەملەكەتتiك الەۋمەتتiك جاردەماقىلار تۋرالى» زاڭنىڭ 8-بابىنا سايكەس مۇگەدەكتiگi بويىنشا جاردەماقىلار مۇگەدەكتiككە دۋشار بولعان جاعدايدا جاردەماقىعا ءوتiنiش جاسالعان ۋاقىتتا جۇمىستىڭ توقتاتىلعانىنا نەمەسە جالعاسۋىنا قاراماستان تاعا­يىندالادى. سونىمەن قاتار مۇگەدiكتiك الۋ ەڭبەككە قابiلەتiن جوعالتۋ دارەجەسiنە قاراي ءۇش توپقا بولiنەدi. بiرiنشiدەن، جۇمىس iستەيتiن جاردەماقى الۋشىلارعا مۇگەدەكتiگi بويىنشا جاردەماقى تولىق مولشەرiندە تولەنەدi. ەكiنشiدەن، مۇگەدەك­تiك بويىنشا ايلىق جاردەماقىلار مولشەرi ونىڭ توبىنا بايلانىستى بولادى. ۇشiنشiدەن، ەگەر ورتالىقتان جانە جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنان بەرiلەتiن جيىنتىق زەينەتاقى تولەم­دەرiنiڭ مولشەرi مۇگەدەكتەردiڭ ساناتتارى ءۇشiن بەلگiلەنگەن مۇگەدەكتiگi بويىنشا ايلىق جاردەماقى مولشەرiنەن كەم بولسا، جاردەماقى تولەۋ زەينەتاقى تولەمدەرiنە مۇگەدەكتەردiڭ سول ساناتى ءۇشiن بەلگiلەن­گەن جاردەماقى مولشەرiنە دەيiن جەتكiزiل­گەن تيiستi قوسىمشا تولەمدەر تۇرiندە جۇرگiزiلەدi.

سونداي-اق، ەگەر اسىراۋشىسى قايتىس بولعان وتباسىنىڭ ەڭبەككە جارامسىز مۇشەلەرi بولسا، ولار دا مەملەكەت تاراپىنان جاردەماقى الا الادى. ال جاسىنا بايلانىستى جاردەماقى ازاماتتارعا زەينەتاقى تولەمدەرiنە قۇقىعى بولماعان جاعدايدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ تۋرالى» قر زاڭىندا بەلگiلەنگەن جاسقا جەتكەن كەزدە ورتالىقتان، جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنان تاعايىندالادى. ونىڭ مولشەرi ەڭ تومەنگi كۇنكورiس دەڭگەيiنiڭ جارتىسىنا تەڭ. مۇگەدەكتiگi, اسىراۋشىسىنان ايى­رىلۋ جانە جاسىنا بايلانىستى مەملە­كەت­تiك الەۋمەتتiك جاردەماقىلار مولشەرi ەڭ تومەنگi كۇنكورiس دەڭگەيi مولشەرiمەن ەسەپتەلەدi. سوندىقتان ونىڭ كولەمi وسكەن سايىن جاردەماقى مولشەرi دە ارتا تۇسەدi. مىسالى اعىمداعى جىلعى 1 قاڭتاردان كۇنكورiس دەڭگەيiنiڭ كولەمi ۇلعايىپ، ول 14 952 تەڭگەنi قۇرادى. وسىعان وراي مەم­لەكەتتiك الەۋمەتتiك جاردەماقى مولشەرi ارتىپ، 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا 9 پايىزعا ءوستi.

- قازاقستاندا جۇمىسقا جارامسىز بولىپ قالعان كەنشiلەردiڭ سانى قانشا ەكەنi انىقتالدى ما؟ قر "بانكروتتىق تۋرالى" زاڭنىڭ 77-بابى تۋرالى قاراعاندىلىق كەنشiلەردiڭ داۋىنا نۇكتە قويىلدى ما؟ قانداي شەشiم قابىلداندى؟

- كەنشiلەردiڭ ماسەلەسi جەكە باقىلاۋىمدا. كەنشiلەردiڭ باستاماشىل توبىن قابىلداپ، بiرلەسە جۇمىس iستەۋدi ۇسىندىم. ال مينيسترلiك تاراپىنان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبiر زاڭ اكتi­لەرiنە دەنساۋلىققا كەلتiرiلگەن زياننىڭ ورنىن تولتىرۋعا بايلانىستى وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسى دايىندالۋدا. الداعى ۋاقىتتا ۆەد­وموستۆو­ارالىق كوميسسياعا جانە عىلىمي-قۇقىقتىق ساراپتاماعا جiبەرەتiن بولامىز.

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت.

اڭگiمەلەسكەن ديلارا يسا.

«جاس الاش»، 04.03.2010

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ  - «ەڭ تومەنگi جالاقى - 14 952 تەڭگە. ەڭ جوعارعى ورتاشا ايلىق - 230 038 تەڭگە. ال مينيستردiڭ ايلىعى قانشا؟»