«ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار حح عاسىردىڭ 20-50-جج. ەلىمىزدە ورىن العان  ساياسات سالدارلارىن، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن تەمىر قۇرساۋىنا العان ستالينيزم تابيعاتىن، ونىڭ وندىرىستىك، قوعامدىق، مادەني ومىرگە اسەرىن، ساياسي رەپرەسسيالار، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، دەپورتاتسيا، سوتتالعانداردى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى جايىنداعى تىڭ زەرتتەۋلەر مەن وي-پىكىرلەردى قاراستىرا كەلە، جۇرتشىلىق ارنايى ۇندەۋ ارناۋدى قاجەت دەپ تاپتى.

قازاق ەلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالىپ، مەملەكەتتىلىگىن جوعالتتى دا، كوممۋنيستىك يدەولوگيا بيلىگى اياسىندا قازاق  كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى تۇرپاتىندا ءىشىنارا جاڭعىرتتى. كەڭەس مەملەكەتتىگى حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن كوتەرگەنىن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىن، قالالار مەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىن جاقسارتقانىن مويىنداۋ كەرەك. الايدا مۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ تاساسىندا قالعان حالىقتىڭ شىنايى  قايعىسىن ۇمىتۋعا جەلەۋ بولا المايدى.

«ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار حح عاسىردىڭ 20-50-جج. ەلىمىزدە ورىن العان  ساياسات سالدارلارىن، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن تەمىر قۇرساۋىنا العان ستالينيزم تابيعاتىن، ونىڭ وندىرىستىك، قوعامدىق، مادەني ومىرگە اسەرىن، ساياسي رەپرەسسيالار، ۇجىمداستىرۋ، اشارشىلىق، دەپورتاتسيا، سوتتالعانداردى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرى جايىنداعى تىڭ زەرتتەۋلەر مەن وي-پىكىرلەردى قاراستىرا كەلە، جۇرتشىلىق ارنايى ۇندەۋ ارناۋدى قاجەت دەپ تاپتى.

قازاق ەلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالىپ، مەملەكەتتىلىگىن جوعالتتى دا، كوممۋنيستىك يدەولوگيا بيلىگى اياسىندا قازاق  كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى تۇرپاتىندا ءىشىنارا جاڭعىرتتى. كەڭەس مەملەكەتتىگى حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن كوتەرگەنىن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىن، قالالار مەن ونەركاسىپتىڭ دامۋىن جاقسارتقانىن مويىنداۋ كەرەك. الايدا مۇنىڭ ءبارى ولاردىڭ تاساسىندا قالعان حالىقتىڭ شىنايى  قايعىسىن ۇمىتۋعا جەلەۋ بولا المايدى.

تاپ وسى سەبەپپەن يوسيف ستالين تۇلعاسى مەن ستالينيزم وتاندىق جانە الەمدىك تاريح عىلىمىنداعى ەڭ كوپ تالقىلاناتىن تاقىرىپتار بولىپ تۇر. ستالينيزم كەزەڭى - كەمباعال ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرعان، قوعامنىڭ بارشا ينستيتۋتتارىن وزگەرىسكە ۇشىراتقان قاسىرەتتى ۋاقىت.   كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كوشپەندى قازاق حالقى ءۇش دۇركىن جاساندى اشارشىلىقتى باستان كەشىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندى: 1917-19, 1921-23, 1931-33 جج. جالپى ادام شىعىنى 4 ملن.، ىقتيمال تابيعي ءوسىمدى ەسەپتەگەندە 10 ملن. جاننان استى. ستالينيزم داۋىرلەگەن جىلدارى سان مىڭ جان ساياسي جەلەۋلەرمەن جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى: سولاردىڭ ىشىنەن جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنگەننەن بەرى 340 مىڭنان استام ازامات اقتالدى. جۇزدەگەن مىڭ وتانداستارىمىز وتان شەكاراسىنان شىعىپ كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالىپ، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى ونىڭ ۇلەس سالماعى بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەي قالدى.

قاسىرەتتى وتكەنىمىزدى  ۇمىتپاۋ جانە ونى الداعى ۋاقىتتاردا ەشقاشان قايتالانبايتىنداي ەتىپ ەسكە سالىپ تۇرۋ ءۇشىن بولاشاق ۇرپاق زەردەسىنە قۇيىپ وتىرۋ - ادىلدىك پەن دەموكراتيانىڭ سالتانات قۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا اتقارۋعا ءتيىس ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز.  بۇل ءۇشىن توتاليتارلىق تاريحتىڭ كومەسكى بەتتەرىن - «اقتاڭداقتاردى» زەرتتەۋدى جالعاستىرا بەرگەن ءجون. ءبىز ستالينيزم تاريحىن «ۇمىتۋ» نەمەسە «ۇمىتتىرۋ» ارەكەتتەرىنە، ونى عىلىمعا جات، يرراتسيونالدى بىلىممەن قارۋلانعان ساياسي دەماگوگتاردىڭ جانە جاڭا ستالينشىلدەردىڭ الدامشى شەشەندىگىمەن الماستىرۋعا  ءبارىمىز بىرىگىپ قارسى تۇرۋعا ءتيىسپىز. بۇل ورايدا ءبىزدى بۇگىنگى رەسەي بيلىگىنىڭ «ستالين كۋلتىن» قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، ياعني «تاريحتى رەسەي مۇددەلەرىنە زالالىن تيگىزىپ بۇرمالاۋ ارەكەتتەرىمەن كۇرەسۋ» ساياساتى الاڭداتادى.

بۇدان 20 جىل ىلگەرىدە الماتى قالاسىنداعى قاراعايلى باق ىشىنە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الاتىن ەسكەرتكىش ورناتىلاتىن ورىن بەلگىلەنىپ، ەستەلىك تاس قويىلدى، الايدا ويداعى مونۋمەنت ءالى تۇرعىزىلار ەمەس. بۇرىنعى نكۆد عيماراتىندا اشىلعان مۇراجاي 1,5 جىلدان كەيىن جابىلىپ قالدى، ونى قوعام ومىرىنە قايتارۋعا ءالى كۇنگە دەيىن ىنتا تانىتىلماي تۇر. الماتى تۇبىندەگى جاڭالىق ەسكەرتكىشى تۇرعان «ادىلەت» قوعامى قاراماعىنداعى 15 گا جەردى يگەرۋ (اتىلعانداردىڭ اتى-ءجونى قاشالعان ەستەلىك قابىرعا ورناتۋ، مەموريالدى ورمان القابىن وتىرعىزۋ، «ادىلەتكە» قاراستى «شوپاندار ۇيىندە» ساياسي رەپرەسسيالار مۇراجايىن جاساۋ) ىستەرى ازىرگە قولعا الىنباي وتىر.

سوندىقتان ءبىز، كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار، بىلاي دەپ سانايمىز:

- قازاقستان تاريحىن، سونداي-اق كسرو قۇرامىندا بولعان وزگە مەملەكەتتەردىڭ تاريحىن جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ستالينيزم تاريحىن وقۋدىڭ ءپرينتسيپتى ءمانى بار;

- ستالينيزم فەنومەنىن زەرتتەۋ ءار سالادا ىستەيتىن عالىمداردىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋدى، حالىقارالىق عىلىمي قىزمەتتەستىكتى نىعايتۋدى تالاپ ەتەدى;

- ءستالينيزمدى زەرتتەۋ مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا جول اشۋدىڭ كەڭەيتىلۋىن، قۇجاتتاردىڭ قۇپيالىق مارتەبەسىن جويۋ ۇدەرىسىن جەدەلدەتۋدى، بۇل سالاداعى زاڭنامانى قاتاڭ ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى. وسىعان بايلانىستى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتارىن مەملەكەتتىك مۇراعاتتارعا جالپىعا ورتاق جاعدايدا ساقتاۋ ءۇشىن وتكىزۋگە  جانە ونداعى قۇجاتتارمەن تاۋەلسىز زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىن بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قول جەتكىزۋ قاجەت;

- ستالينيزم تاريحىن وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋ عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاريحي دەرەككوزدەردى جاريا ەتۋدىڭ جاڭا جوبالارىن جاساۋدى تالاپ ەتەدى;

- ستالينيزم تاريحىن زەرتتەۋ كۋالەرى ازايىپ كەلە جاتقان ءداۋىر جايىندا ەستەلىكتەر، دەرەكتىك جانە وزگە مالىمەتتەر جيناۋعا كۇش-جىگەر جۇمىلدىرۋدى تالاپ ەتەدى;

- وسى ۋاقىتقا دەيىن سانامىزدا جاڭعىرىعىپ تۇرعان ءستالينيزمنىڭ اۋىر مۇراسىن جويۋعا قازاقستاننىڭ ادەبيەتى مەن ونەرى كوركەمدىك تاسىلدەرمەن جاردەمدەسۋگە ءتيىس.

ستالينيزم جايىندا ادەكۆاتتى تاريحي زەردە قالىپتاستىرۋ مىنالاردى تالاپ ەتەدى:

- ارنايى جالپىۇلتتىق مۇراجاي-مەموريالدى كەشەن، سونداي-اق ورتالىق جانە ايماقتىق ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا مۇراجايلىق ەكسپوزيتسيالار جاساۋ;

- كىتاپتار شىعارۋ، دارىستەر وتكىزۋ، دەرەكتى فيلمدەر، مۋلتيمەديا-ماتەريالدار جاساۋ تۇرىندەگى اعارتۋشىلىق قىزمەتتى كەڭەيتۋ;

- ورتا جانە جوعارى مەكتەپتەردە وقۋ ادەبيەتتەرى مەن ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىن تاريح سالاسىنداعى، وزگە الەۋمەتتىك جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدارداعى عىلىمي ءبىلىمنىڭ قازىرگى زامانعى دەڭگەيىنە سايكەستەندىرۋ;

- جازىقسىز رەپرەسسيالانعاندار مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جەرلەنگەن ورىندارىن انىقتاۋ جانە باستارىنا بەلگى تۇرعىزۋ;

- جىل سايىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى (31 مامىر) قارساڭىنداعى جۇمادا مەشىتتەر مەن شىركەۋلەردە ەسكە الۋ شارالارىن، سونداي-اق وقۋ ورىندارىندا اشىق ساباقتار وتكىزۋ.

بۇلاردان باسقا، كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار وسىنداي كونفەرەنتسيالاردى ۇداي وتكىزىپ تۇرۋ قاجەت دەپ سانايدى. كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى جەكە كىتاپ تۇرىندە شىعىپ تۇرۋعا ءتيىس.

ءبىز ستالينيزم قاسىرەتتەرىنىڭ كۇللى شىندىعىن بولاشاق ۇرپاقتى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە پايدالانۋ جونىندەگى جۇرتشىلىق پىكىرىنە  ەلىمىزدىڭ بيلىك ورگاندارى سەرگەك قارايدى جانە وسى ورايداعى باستامالارعا قولداۋ كورسەتەدى دەپ سەنەمىز.

«ستالينيزم: رەپرەسسيالانعان قازاقستان» حالىقارالىق

عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسۋشىلار.

الماتى، 24 اقپان 2010 جىل.