ءبىزدىڭ پارلامەنت مۇشەلەرىنىڭ كوبىسى ويىنا نە كەلسە، سونى ايتاتىندى شىعاردى. ارينە، اۋىز وزىنىكى دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى، بىراق حالىق مۇددەسى ، ۇلت تاعدىرىن ويىنشىق ەتكىسى كەلەتىندەر رەسەي تىلىندە سايراپ جاتقاندا، نەگە ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەردىڭ قۇلدىق پسيحولوگياسى جويىلماي قويدى دەگەن وي قانىڭمەن بىرگە باسىڭا شاپشيدى...

وتكەندە، تاسباي سيمامباەۆ دەگەن سەناتور ۇكىمەت باسشىسىنا ساۋال تاستادى. ساۋالىنىڭ ءتۇرى - قازاق ءتىلى، ياعني، مەملەكەتتىك ءتىل - تاسبايلاردى دا سەناتور ەتىپ وتىرعان تاسماڭداي مەملەكەتتىڭ ءتىلى «تەز ارادا قابىلدانىپ كەتەيىن دەپ جاتىر» ەكەن... قورقىنىشىنىڭ ءتۇرىن-اي دەسەڭشى... الەمدەگى قازاقستاننان باسقا كەز-كەلگەن ەلدە، قازاقتان باسقا كەز-كەلگەن دەپۋتات، ارينە، ەسى اۋىپ قالعانى بولماسا، بارلىعى : «مەملەكەتتىك ءتىل نەگە تەز قابىلدانبايدى؟»-دەپ سۇراق قويادى ەمەس پە؟..

ءبىزدىڭ پارلامەنت مۇشەلەرىنىڭ كوبىسى ويىنا نە كەلسە، سونى ايتاتىندى شىعاردى. ارينە، اۋىز وزىنىكى دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى، بىراق حالىق مۇددەسى ، ۇلت تاعدىرىن ويىنشىق ەتكىسى كەلەتىندەر رەسەي تىلىندە سايراپ جاتقاندا، نەگە ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەردىڭ قۇلدىق پسيحولوگياسى جويىلماي قويدى دەگەن وي قانىڭمەن بىرگە باسىڭا شاپشيدى...

وتكەندە، تاسباي سيمامباەۆ دەگەن سەناتور ۇكىمەت باسشىسىنا ساۋال تاستادى. ساۋالىنىڭ ءتۇرى - قازاق ءتىلى، ياعني، مەملەكەتتىك ءتىل - تاسبايلاردى دا سەناتور ەتىپ وتىرعان تاسماڭداي مەملەكەتتىڭ ءتىلى «تەز ارادا قابىلدانىپ كەتەيىن دەپ جاتىر» ەكەن... قورقىنىشىنىڭ ءتۇرىن-اي دەسەڭشى... الەمدەگى قازاقستاننان باسقا كەز-كەلگەن ەلدە، قازاقتان باسقا كەز-كەلگەن دەپۋتات، ارينە، ەسى اۋىپ قالعانى بولماسا، بارلىعى : «مەملەكەتتىك ءتىل نەگە تەز قابىلدانبايدى؟»-دەپ سۇراق قويادى ەمەس پە؟..

ناعىپ وسى بىزگە بيلىك باسىنداعىلاردان باستاپ كىلەڭ ءوز ۇلتىنان جەرىگەن نيگيليستەردى جيناپ بەرگەن؟ «جۇرتتىڭ ىبىرايلارى-ىبىراي دا، بىزدىكى كىلەڭ سۇمىراي!»-دەگەندى ءبىر بايعۇس ابدەن كۇيگەننەن-اق ايتقان ەكەن دە... تاسبايدىڭ تالماي تەلمىرەتىن رەسەيىندە ءبىر دەپۋتات، مەيلى، ولاردا فەدەراتسيا بولسا دا، وسىلاي ايتىپ كورسىنشى، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەر ەدى. كورشى قىرعىزدارعا كەلسەك، اق قالپاقتى ارىندى اعايىندار بۇلاي سايرايتىنداردى قازىر الاڭدا اتپەن قۋالاپ ءجۇرىپ سابايدى... ال وزبەكستاندا بولسا... وندا سيمامباەۆ سياقتىلاردىڭ سيقىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى ايانىشتى...

جالپى، وسىنداي ەل مۇڭىن ەسكەرمەي، ۇلت تاعدىرىن ساۋداعا سالار «ساياساتكەرلەردىڭ» پارلامەنتكە قالاي جول تاۋىپ باراتىنىنا تاڭعالاسىڭ. حالىققا كازىر «وزدەرىڭنەن كورىڭدەر، وسىنى دا سايلاپ جۇرگەن» دەپ ايتا المايسىز.

سەبەبى، ءبىر پارتيادان جينالعان بۇل پارلامەنتتى حالىق سايلاعان جوق.. بيلىك، اق وردا، سايلاۋ زاڭىن بەلدەن باسۋدان سوتسياليستىك   جارىسقا تۇسكەن اپەرباقان اكىمدەر مۇرىندارىنان سۇيرەپ ءجۇرىپ «سايلادى». سەنبەيسىزدەر مە، باياعىدان سولاي. انە ءبىر جىلى «ادىلەتسىز سايلاۋ وتكىزىپ، ادىلەت ءمينيسترى بولعان» («جاس قازاق ءۇنى») زاعيپا باليەۆا بۇكىل دەپۋتاتتارعا، ناشار وقۋشىلارعا ۇرىسقان قاتال اپايداي: «تىنىش وتىرىڭدار، ايتپەسە، سەندەردىڭ ءبارىڭنىڭ قالاي سايلانعاندارىڭ ماعان بەلگىلى» دەپ زەكىپ قالعاندا، تۇگەل جىم بولا قالدى. ماسقارا-اي، ءبىر دە ءبىر دەپۋتات، ىشىندە وسى تالايدان تاسى ورمەلەپ كەلە جاتقان تاسبايىڭ دا بار، «ءسىز نە دەپ تۇرسىز، مەنى حالىق سايلاعان» دەپ اۋىز اشا المادى-اۋ. سوندا قالاي ءوزى، شىنىندا... بۇكىل شەنەۋنىكتەر مەن كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ كەز كەلگەنىنىڭ قولىنان مەملەكەت باسشىسى ۇستاپ الىپ، سوتقا اپارا الاتىنىن ءوزى ايتقان. ياعني، ولاردىڭ ءبارى قىلمىسكەر بولعانى عوي، سوندا... ال دەپۋتاتتاردىڭ كەز-كەلگەنىنىڭ ادىلەتسىز سايلانعانى مىناۋ... حالىق ەمەس، وزدەرى ەلدى شۋلاتىپ ءجۇرىپ، «تاعايىنداپ العان سوڭ» سايلاۋكوم باستىعى شەتىنەن قولىنان سۇيرەپ شىعارىپ تاستاي الادى...

ءبىزدى ءوزى كىمدەر بيلەپ، كىمدەرگە زاڭ قابىلداتىپ وتىرمىز؟ سايلاۋ زاڭىن بۇزۋ- قىلمىس. سوندا ءبىز زاڭ بۇزعاندارعا زاڭ جازعىزىپ وتىرمىز با؟.. ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز؟

بىزدە دەپۋتات سايلاعاندا دا، ىلعي ىڭىرشاعى اينالىپ، ۇلت دەگەندە ءيىس الماستاردى ادەيى تەرىپ ءجۇرىپ جيناعانداي اسەر قالدىرادى. قازىر پارلامەنتتە ۇلتقا جانى اشيتىندار ساۋساقپەن سانارلىق.. ەگەر ءدال قازىر، ايتقان جەردەن اۋلاق، بيلىك «ءبىز رەسەيگە قوسىلماساق كۇن كورە المايدى ەكەنبىز، قايتادان وتارى بولايىق» دەپ، داۋىسقا سالىپ جىبەرسە، ءبىزدىڭ تاسبايلارمەن تارتىپ وتىرىپ، رەسەيدەن ءبىر-اق شىعاتىنىمىز ايدان انىق.. مەنىڭ وسى سوزىمە ءبىر دە ءبىر ادام قارسى شىعا الار ما ەكەن... وكىنىشكە قاراي، ەشكىم جوق، ويتكەنى شىندىق وسى. دالەل كەرەك پە؟ 2004 جىلى 90 پايىز دەپۋتاتتار قازاق تىلىنە قارسى شىققان. ونىڭ 90 پايىزى تاعى دا قازاقتار. ىشىندە تاعى دا تاسباي بار، ولاردىڭ ءتىزىمىن «جاس قازاق ءۇنى» تۇگەل جاريالاعان. ءتىلىن كەرەك قىلماعاندار ەلىن نە قىلسىن؟..

سەناتور مىرزا «ەلىمىزدە ءبارى ورىس ءتىلىن بىلەدى» - دەيدى بەتى بۇلك ەتپەي...بۇنىڭ استارىندا «قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى بار ما ءوزى؟» دەگەن سۋىق پيعىل سۋماڭداپ تۇرعانداي... سيمامباەۆ ورىس ءتىلىن ءوزى بىلسە بولدى ەكەن دا...ال، ميلليونعا جۋىق ورالماندار مەن ەمگە ءبىر ورىس تاپپايتىن اۋىلدارداعى (ونداي اۋىلداردى سولتۇستىك قازاعى، استانالاردان الىسقا شىقپايتىن سيمامباەۆ ءومىرى كورمەسە كەرەك) قازاقتاردى، وزبەكتەردى قايدا قويامىز. بۇلاردىڭ سانى ءۇش ميلليون ورىستىڭ سانىنان الدەقايدا اسىپ كەتەدى. ساناق قانشا جەردەن وزگە ۇلتتار پايداسىنا بۇرمالانسا دا، بۇل بەلگىلى جايت. سوندا 23 پايىز ورىستار ءۇشىن 77 پايىز وزگە حالىقتى جەرگە ۇرۋ كەرەك پە، سيمامباەۆ مىرزا؟

ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مينيسترلەر بولسا ،وزدەرىنىڭ سورى، نە ۇيرەنسىن، نە قىزمەتىن تاستاسىن.

كەشە كەدەن وداعىنا كىرۋ - كەڭەس وداعىنا كىرۋ دەپ، مىڭداعان ادام مالىمدەمە جاسادى. ونىڭ ىشىندە ءمۇيىزى قاراعايداي ساياساتكەرلەر، ەكونوميستەر، عالىمدار، زيالىلار بار. سولاردىڭ ءبارى ساۋاتسىز ەكەن دە، ءبىزدىڭ سيمامباەۆ سياقتىلار كورەگەن كورىنەدى. تاسبايىڭ ءتىپتى «بىرىڭعاي ۆاليۋتاعا كوشۋ كەرەك» دەپ، تەڭگەمىزدىڭ باسىنا سۋ قۇيۋعا اسىعۋدا...سيمامباەۆ سياقتى ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار ءبىر كۇنى تاۋەلسىزدىگىمىزدى تارك ەتىپ، «كۇيسەپ» تۇرا بەرەتىن ءتۇرى بار.

تاسبايدىڭ تاعى ءبىر ورىسشىلدىعى - تىڭ يگەرۋدى قازاقتى ءوسىرۋ دەپ، «كورەگەندىلىك» كورسەتەدى دە، وشىرۋگە ارنالعان ساياساتىنا كورسوقىرلىق تانىتادى. تىڭ يگەرۋدىڭ استارىندا قازاقتىڭ قۇيقالى جەرىن قۇرتۋمەن بىرگە، شەتتەن شەكتەن شىققان قىلمىسكەرلەرگە دەيىن قاپتاتىپ، قازاقتىڭ جازيرا جانىن دا «جىرتۋ»، ياعني ۇلتتىق ءتىندى، ءدىل مەن ءدىندى، ءتىلدى قۇرتۋ ەكەنىن (مىڭداعان مەكتەپتەر جابىلىپ، استانادا ءبىر عانا قازاق مەكتەبى زورعا اشىلعان...) قازىر سەناتور تۇگىلى ساۋاتى بار كەز كەلگەن وقۋشى بىلەدى...

جالپى قازاققا تاسباي دەگەننىڭ كىم ەكەنىن قىسقاشا تانىستىرا كەتەيىك. اكىمشىلىك العاش ەنگىزىلگەندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى سەرگەەۆ اۋدانىن( سيمامباەۆ كەتكەن سوڭ شال اۋدانى بولدى) باسقاردى. قالاي باسقارعانىن «مەگاپوليس»، «كاراۆان» ت.ب. گازەتتەردى پاراقتاي قالساڭىز بىلەسىز. قىرعىزدىڭ «پرينتس» دەگەن وندىرىستىك-ينۆەستيتسيالىق ورتالىعىمەن سىبايلاسىپ، 3,5 ميلليون دوللاردى اۋدانىنىڭ موينىنا ىلگەنى ۇلكەن شۋ بولعان. (ول كەزدەگى 3,5 ميلليون دوللار قۇنىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن...)  كەيىن ارتىنا شالا بايلانعانداردىڭ استاناعا قاشاتىن ادەتىمەن سەناتور بولىپ كەتىپ جانى قالعان. سودان تاسەكەڭنىڭ تاسى ورمەلەپ، ءالى كۇنگە دەيىن، ءتورت شاقىرىلىمدا دا سەناتور بولىپ كەلەدى... ونىڭ سەرگەەۆ اۋدانىن سەرگەلدەڭگە سالعان «جىرى» بۇنىمەن عانا بىتپەيدى. قىرعىزعا «كەتكەن» قىرۋار قارجىنى ىزدەپ، قولدى بولعان مىڭداعان گەكتار جەردى داۋلاپ، ەكس-اكىمدەرىن «قاۋىپتى سىبايلاس جەمقورلار» قاتارىنا قوسقان جەرلەستەرى پرەزيدەنت ن. نازارباەۆقا دەيىن اشىق حات جازىپ، ءبىراز شابىلدى («مەگاپوليس» گازەتى). ايتەۋىر دەپۋتاتتىق «قالقان» عانا ازىرشە قۇتقارىپ تۇرعان بولسا كەرەك.

ادەتتەگىدەي، قازاق ءتىلى داۋىسقا تۇسكەن سايىن قارسى بولاتىن، ەندى مىنە، تۇسپەسە دە، قارسى شىققان سەناتور سيمامباەۆتىڭ ءجيى قوزعاپ، قولدايتىن تاقىرىپتارى- دەپۋتاتتارعا زەينەتاقىنى كوبەيتۋ (وزىنە! قارا حالىق نە بولسا، ول بولسىن), اقشانى لەگاليزاتسيالاۋ ( بۇلاردا نەعىپ بىتپەيتىن تىعىپ تاستاعان اقشا ول), شەنەۋنىكتەردىڭ بيزنەسپەن اينالىسقان وتباسىنا وردەن بەرۋ (وزدەرىنە! باسقالارعا بەرمەسە دە بولادى), ت.ب. قاراپايىم سايلاۋشىلاردىڭ كۇيىپ تۇرعان تالابىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، جەكە ءوزىنىڭ قاراقان باسىن كۇيتتەگەن بىردەڭەلەر... وسىنداي، ەلگە، تىلگە قارسى ساۋالدارمەن دە، تاسبايلارعا ءبىزدىڭ تاسماڭداي مەملەكەتتە... دەپۋتات بولا بەرۋگە بولادى ەكەن عوي...

ءيا، ءبىزدىڭ قازاقستاندا ءبارى دە بولادى...

قازىبەك يسا

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى،

№16 (441) 20.04.2010.