Bizding Parlament mýshelerining kóbisi oiyna ne kelse, sony aitatyndy shyghardy. Áriyne, auyz óziniki dep qoya salugha bolar edi, biraq halyq mýddesi , últ taghdyryn oiynshyq etkisi keletinder Resey tilinde sayrap jatqanda, nege bizding biyliktegilerding qúldyq psihologiyasy joyylmay qoydy degen oy qanynmen birge basyna shapshidy...

Ótkende, Tasbay Simambaev degen senator Ýkimet basshysyna saual tastady. Saualynyng týri - qazaq tili, yaghni, memlekettik til - tasbaylardy da senator etip otyrghan tasmanday memlekettin tili «tez arada qabyldanyp keteyin dep jatyr» eken... Qorqynyshynyng týrin-ay desenshi... Álemdegi Qazaqstannan basqa kez-kelgen elde, qazaqtan basqa kez-kelgen deputat, әriyne, esi auyp qalghany bolmasa, barlyghy : «Memlekettik til nege tez qabyldanbaydy?»-dep súraq qoyady emes pe?..

Bizding Parlament mýshelerining kóbisi oiyna ne kelse, sony aitatyndy shyghardy. Áriyne, auyz óziniki dep qoya salugha bolar edi, biraq halyq mýddesi , últ taghdyryn oiynshyq etkisi keletinder Resey tilinde sayrap jatqanda, nege bizding biyliktegilerding qúldyq psihologiyasy joyylmay qoydy degen oy qanynmen birge basyna shapshidy...

Ótkende, Tasbay Simambaev degen senator Ýkimet basshysyna saual tastady. Saualynyng týri - qazaq tili, yaghni, memlekettik til - tasbaylardy da senator etip otyrghan tasmanday memlekettin tili «tez arada qabyldanyp keteyin dep jatyr» eken... Qorqynyshynyng týrin-ay desenshi... Álemdegi Qazaqstannan basqa kez-kelgen elde, qazaqtan basqa kez-kelgen deputat, әriyne, esi auyp qalghany bolmasa, barlyghy : «Memlekettik til nege tez qabyldanbaydy?»-dep súraq qoyady emes pe?..

Naghyp osy bizge biylik basyndaghylardan bastap kileng óz últynan jerigen nigilisterdi jinap bergen? «Júrttyng Ybyraylary-Ybyray da, bizdiki kileng súmyray!»-degendi bir bayghús әbden kýigennen-aq aitqan eken de... Tasbaydyng talmay telmiretin Reseyinde bir deputat, meyli, olarda federasiya bolsa da, osylay aityp kórsinshi, kózine kók shybyn ýimeleter edi. Kórshi qyrghyzdargha kelsek, aq qalpaqty aryndy aghayyndar búlay sayraytyndardy qazir alanda atpen qualap jýrip sabaydy... Al Ózbekstanda bolsa... onda simambaev siyaqtylardyng siqyn elestetuding ózi ayanyshty...

Jalpy, osynday el múnyn eskermey, últ taghdyryn saudagha salar «sayasatkerlerdin» Parlamentke qalay jol tauyp baratynyna tanghalasyn. Halyqqa kazir «ózderinnen kórinder, osyny da saylap jýrgen» dep aita almaysyz.

Sebebi, bir partiyadan jinalghan búl parlamentti halyq saylaghan joq.. Biylik, Aq Orda, saylau zanyn belden basudan sosialistik   jarysqa týsken әperbaqan әkimder múryndarynan sýirep jýrip «saylady». Senbeysizder me, bayaghydan solay. Áne bir jyly «Ádiletsiz saylau ótkizip, Ádilet ministri bolghan» («Jas qazaq ýni») Zaghipa Baliyeva býkil deputattargha, nashar oqushylargha úrysqan qatal apayday: «Tynysh otyryndar, әitpese, senderding bәrinning qalay saylanghandaryng maghan belgili» dep zekip qalghanda, týgel jym bola qaldy. Masqara-ay, bir de bir deputat, ishinde osy talaydan tasy órmelep kele jatqan Tasbayyng da bar, «Siz ne dep túrsyz, meni halyq saylaghan» dep auyz asha almady-au. Sonda qalay ózi, shynynda... Býkil sheneunikter men kәsipkerlerimizding kez kelgenining qolynan memleket basshysy ústap alyp, sotqa apara alatynyn ózi aitqan. Yaghni, olardyng bәri qylmysker bolghany ghoy, sonda... Al deputattardyng kez-kelgenining әdiletsiz saylanghany mynau... Halyq emes, ózderi eldi shulatyp jýrip, «taghayyndap alghan son» Saylaukom bastyghy shetinen qolynan sýirep shygharyp tastay alady...

Bizdi ózi kimder biylep, kimderge zang qabyldatyp otyrmyz? Saylau zanyn búzu- qylmys. Sonda biz zang búzghandargha zang jazghyzyp otyrmyz ba?.. Biz qayda bara jatyrmyz?

Bizde deputat saylaghanda da, ylghy ynyrshaghy ainalyp, últ degende iyis almastardy әdeyi terip jýrip jinaghanday әser qaldyrady. Qazir Parlamentte últqa jany ashityndar sausaqpen sanarlyq.. Eger dәl qazir, aitqan jerden aulaq, biylik «Biz Reseyge qosylmasaq kýn kóre almaydy ekenbiz, qaytadan otary bolayyq» dep, dauysqa salyp jiberse, bizding tasbaylarmen tartyp otyryp, Reseyden bir-aq shyghatynymyz aidan anyq.. Mening osy sózime bir de bir adam qarsy shygha alar ma eken... Ókinishke qaray, eshkim joq, óitkeni shyndyq osy. Dәlel kerek pe? 2004 jyly 90 payyz deputattar qazaq tiline qarsy shyqqan. Onyng 90 payyzy taghy da qazaqtar. Ishinde taghy da Tasbay bar, olardyng tizimin «Jas qazaq ýni» týgel jariyalaghan. Tilin kerek qylmaghandar elin ne qylsyn?..

Senator myrza «elimizde bәri orys tilin biledi» - deydi beti býlk etpey...Búnyng astarynda «qazaq tilining qajeti bar ma ózi?» degen suyq pighyl sumandap túrghanday... Simambaev orys tilin ózi bilse boldy eken da...Al, milliongha juyq oralmandar men emge bir orys tappaytyn auyldardaghy (onday auyldardy soltýstik qazaghy, astanalardan alysqa shyqpaytyn Simambaev ómiri kórmese kerek) qazaqtardy, ózbekterdi qayda qoyamyz. Búlardyng sany ýsh million orystyng sanynan әldeqayda asyp ketedi. Sanaq qansha jerden ózge últtar paydasyna búrmalansa da, búl belgili jayt. Sonda 23 payyz orystar ýshin 77 payyz ózge halyqty jerge úru kerek pe, Simambaev myrza?

Óz ana tili men memlekettik tildi bilmeytin ministrler bolsa ,ózderining sory, ne ýirensin, ne qyzmetin tastasyn.

Keshe Keden odaghyna kiru - Kenes Odaghyna kiru dep, myndaghan adam mәlimdeme jasady. Onyng ishinde mýiizi qaraghayday sayasatkerler, ekonomister, ghalymdar, ziyalylar bar. Solardyng bәri sauatsyz eken de, bizding Simambaev siyaqtylar kóregen kórinedi. Tasbayyng tipti «birynghay valutagha kóshu kerek» dep, tengemizding basyna su qúnggha asyghuda...Simambaev siyaqty bizding deputattar bir kýni tәuelsizdigimizdi tәrk etip, «kýisep» túra beretin týri bar.

Tasbaydyng taghy bir orysshyldyghy - tyng iygerudi qazaqty ósiru dep, «kóregendilik» kórsetedi de, óshiruge arnalghan sayasatyna kórsoqyrlyq tanytady. Tyng iygeruding astarynda qazaqtyng qúiqaly jerin qúrtumen birge, shetten shekten shyqqan qylmyskerlerge deyin qaptatyp, qazaqtyng jazira janyn da «jyrtu», yaghny últtyq tindi, dil men dindi, tildi qúrtu ekenin (myndaghan mektepter jabylyp, astanada bir ghana qazaq mektebi zorgha ashylghan...) qazir senator týgili sauaty bar kez kelgen oqushy biledi...

Jalpy qazaqqa Tasbay degenning kim ekenin qysqasha tanystyra keteyik. Ákimshilik alghash engizilgende Soltýstik Qazaqstan oblysy Sergeev audanyn( Simambaev ketken song Shal audany boldy) basqardy. Qalay basqarghanyn «Megapoliys», «Karavan» t.b. gazetterdi paraqtay qalsanyz bilesiz. Qyrghyzdyng «Prins» degen óndiristik-investisiyalyq ortalyghymen sybaylasyp, 3,5 million dollardy audanynyng moynyna ilgeni ýlken shu bolghan. (Ol kezdegi 3,5 million dollar qúnyn elestetuding ózi qiyn...)  Keyin artyna shala baylanghandardyng Astanagha qashatyn әdetimen senator bolyp ketip jany qalghan. Sodan Tasekenning tasy órmelep, әli kýnge deyin, tórt shaqyrylymda da senator bolyp keledi... Onyng Sergeev audanyn sergeldenge salghan «jyry» búnymen ghana bitpeydi. Qyrghyzgha «ketken» qyruar qarjyny izdep, qoldy bolghan myndaghan gektar jerdi daulap, eks-әkimderin «qauipti sybaylas jemqorlar» qataryna qosqan jerlesteri Preziydent N. Nazarbaevqa deyin ashyq hat jazyp, biraz shabyldy («Megapoliys» gazeti). Áyteuir deputattyq «qalqan» ghana әzirshe qútqaryp túrghan bolsa kerek.

Ádettegidey, qazaq tili dauysqa týsken sayyn qarsy bolatyn, endi mine, týspese de, qarsy shyqqan senator Simambaevtyng jii qozghap, qoldaytyn taqyryptary- deputattargha zeynetaqyny kóbeytu (Ózine! Qara halyq ne bolsa, ol bolsyn), aqshany legalizasiyalau ( Búlarda neghyp bitpeytin tyghyp tastaghan aqsha ol), sheneunikterding biznespen ainalysqan otbasyna orden beru (Ózderine! Basqalargha bermese de bolady), t.b. qarapayym saylaushylardyng kýiip túrghan talabyna ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn, jeke ózining qaraqan basyn kýittegen birdeneler... Osynday, elge, tilge qarsy saualdarmen de, tasbaylargha bizding tasmanday memlekette... deputat bola beruge bolady eken ghoy...

IYә, bizding Qazaqstanda bәri de bolady...

Qazybek ISA

«Jas qazaq ýni» gazeti,

№16 (441) 20.04.2010.