تەرريتورياسى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىندى يەلەنەتiن قازاقستان ءۇشiن ۇلان-بايتاق دالانى يگەرۋ دە ۇلكەن پروبلەما تۋعىزىپ جاتقان سىڭايلى. ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە، بۇل اۋماقتى يگەرۋ ءۇشiن حالىقتىڭ سانى كەم دەگەندە 60 ميلليوندى قۇراۋى كەرەك ەكەن. سول سەبەپتi دە، نەبارi 16 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا عانا حالقى بار ەلiمiزدiڭ بوس جاتقان جەرلەرiنە كوز الارتۋشىلار جەتكiلiكتi.

“جەر كودەكسI” شەتەلدIكتەردIڭ جەردI جەكەمەنشIگIنە الۋىنا مۇمكIندIك بەرە مە؟

تەرريتورياسى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىندى يەلەنەتiن قازاقستان ءۇشiن ۇلان-بايتاق دالانى يگەرۋ دە ۇلكەن پروبلەما تۋعىزىپ جاتقان سىڭايلى. ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنشە، بۇل اۋماقتى يگەرۋ ءۇشiن حالىقتىڭ سانى كەم دەگەندە 60 ميلليوندى قۇراۋى كەرەك ەكەن. سول سەبەپتi دە، نەبارi 16 ميلليوننىڭ و جاق، بۇ جاعىندا عانا حالقى بار ەلiمiزدiڭ بوس جاتقان جەرلەرiنە كوز الارتۋشىلار جەتكiلiكتi.

“جەر كودەكسI” شەتەلدIكتەردIڭ جەردI جەكەمەنشIگIنە الۋىنا مۇمكIندIك بەرە مە؟

وزگە ەمەس، iرگەمiزدەگi قىتاي مەن وعان كورشi ءۇندiستان سىيماي جاتقان فەرمەرلەرiن قازاقستانعا قاپتاتۋعا قۇمار-اق. ال، قازاقستان كەڭ-بايتاق مەكەنiن وزگەلەرگە ەش قيىندىقسىز بەرە سالۋعا زاڭدىق بازا جاساپ تا قويىپتى. ۇزاق مەرزiمگi تالاس-تارتىسپەن 2005 جىلى قابىلدانعان “جەر كودەكسi” بويىنشا جەر شەتەلدiكتەرگە جەكە مەنشiك نىسانعا بەرiلمەيدi دەلiنگەن.
الايدا، وتكەن اپتادا استانادا بولعان قازاقستان-ساۋد اراۆياسى بيزنەس-فورۋمىندا اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترiنiڭ ورىنباسارى ارمان ەۆنيەۆ شەتەلدiك ينۆەستورلارعا 3,5 ميلليون گەكتار جەردi بەرۋگە دايىن ەكەندiكتەرiن ءمالiم ەتكەن. ۆيتسە-مينيستر وسى اپتانىڭ باسىندا “ازاتتىق” راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا: “اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi بىلتىر جەر توڭiرەگiندەگi احۋالدى تالقىعا سالىپ، شەتەلدiك ينۆەستورلارعا جەكە كاسiپورىنىن نەمەسە بiرلەسكەن كاسiپورىن اشۋى ءۇشiن، نە بولماسا جەر يگەرۋ ماقساتىندا جۇمىس iستەپ تۇرعان كاسiپورىنعا قاراجات سالۋ ءۇشiن جەر بەرۋگە بۇگiن دايار ناقتى جەر پايدالانۋشىلاردى انىقتاعان” دەيدi. دەمەك، بىلتىرعى جىلدان باستاپ اۋىلشارۋاشىلىعى نىسانىنداعى جەرلەردi شەتەلدiك فەرمەرلەرگە بەرۋ كوزدەلگەن. اتالعان جيىندا ارمان ەۆنيەۆ شەتەلدiك كومپانيالاردىڭ قازاقستان جەرiن جەكەمەنشiك رەتiندە پايدالانا الاتىن زاڭدىق بازانىڭ بارلىعىن ايتقان. “بiزدiڭ زاڭىمىز بويىنشا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەزيدەنتi, ياعني زاڭدى تۇلعاسى رەتiندە تiركەلگەن شەتەلدiك كومپانيالارعا قازاقستاندىق زاڭدى تۇلعالارمەن بiردەي دەڭگەيدە قۇقىققا يە بولۋىنا مۇمكiندiك جاسالعان” دەگەن ول، ءوزiنiڭ بۇل ءسوزiن “ازاتتىق” راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا جوققا شىعارادى: “ارمان ەۆنيەۆ سونداي-اق كەيبiر قازاقتىڭ اقپاراتتىق اگەنتتiكتەرiنiڭ “قازاقستاننىڭ جەر كودەكسi شەتەلدiكتەرگە قازاقستان ازاماتتارىمەن، زاڭدى تۇلعالارىمەن جانە ازاماتتىعى جوق تۇلعالارمەن تەڭ دارەجەدە جەرگە دەگەن جەكەمەنشiك قۇقىعىن بەرەدi” دەگەن حابارلارىن “تۇسiنبەستiككە” بالادى.
اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiندەگi شەنەۋنiكتiڭ ايتۋى بويىنشا، شەتەلدiكتەرگە 10 جىلعا جالعا الۋ قۇقىعى مەرزiمدi ۇزارتۋ مۇمكiندiگiمەن قوسا بەرiلەدi. بiراق، ارمان ەۆنيەۆتiڭ كەلەسi سوزدەرi ارقىلى وزiنە قارسى شىعادى: ء“وزiنiڭ بەلگiلi بiر قاتىستىلىعىمەن قازاقستاندا جاڭادان زاڭدى تۇلعا قۇرعان شەتەلدiك كومپانيا iس جۇزiندە قازاقستاننىڭ رەزيدەنتiنە اينالادى دا وزگە دە رەزيدەنتتەر سياقتى بارلىق قۇقىقتاردى پايدالانا الادى”. (سۇلتان حان اققۇلۇلى “استانانىڭ ينۆەستورلارعا ساتاتىن جەر كولەمi گوللانديانىڭ اۋماعىنا تەڭ بولادى”، “ازاتتىق” راديوسى، 26.05.2009 جىل).
ياعني، شەنەۋنiكتiڭ ءوز ءسوزiن ءوزi جوققا شىعارا وتىرىپ، جوعارىداعى مالiمدەمەسiن قايتادان ناقتىلاۋى — بiزدiڭ زاڭدىق قۇجاتتارىمىزدا اتا-بابالارىمىزدىڭ نايزانىڭ ۇشى، بiلەكتiڭ كۇشiمەن قورعاعان اتا مەكەنiن شەتەلدiكتەرگە وپ-وڭاي ساۋدالاۋعا مۇمكiندiك بەرگەن زاڭدىق بازانىڭ بارلىعىن تانىتادى.

جەردI قىتاي الا ما، ءۇندIس الا ما؟

مامىردىڭ 18-iندە “قازاقستان-بۇگiن” اقپاراتتىق اگەنتتiگi تاراتىپ، بارلىق شەتەلدiك باسىلىمدار iلiپ اكەتكەن اتالعان اقپاراتقا قازاقستاننىڭ وزiندە باتىل تالقىلاۋلار مەن تۇجىرىمدار بولماعانىمەن، بۇل اقپارات شەتەل ءباسپاسوزiن قاتتى قىزىقتىرعانعا ۇقسايدى. شەتەلدiك، سونىڭ iشiندە باتىستىق باسىلىمدار قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى نىسانىنداعى جەرلەرگە قىتاي فەرمەرلەرiنەن وزگە ەشكiم كەلە قويۋى نەعايبىل دەگەن بولجام جاساۋدا. تاعى دا سول “ازاتتىق” راديوسىنىڭ مالiمەتiنە سۇيەنسەك، فرانتسۋزدىق “لە موند” گازەتiنiڭ 2009 جىلدىڭ 21-ساۋiرiندەگi ماتەريالدا: “ماسەلە 2003 جىلدان بەرi پiكiرتالاس تۋدىرۋدا: كورشiلەس قازاقستاننىڭ ەگiستiك جەرلەرiن قىتايدىڭ جالعا الۋى تۋرالى “چاينا دەيلي” گازەتi تاراتقان اقپارات قازاقستانداعى بيلiكتi العاشىندا مۇنى جوققا شىعارۋعا ءماجبۇر ەتتi.
مۇنداي جوبا ءبارiبiر iسكە قوسىلدى: 7 گەكتاردان استام جەر قىتاي-قازاق بiرلەسكەن اكتسيونەرلiك قوعامىنا جازىلدى، ال 3 مىڭنان اسا قىتايلىق شارۋالار قىتايمەن شەكارالاس الاكول اۋدانىنا ءوز ەگiسiن ەگۋگە بەت تۇزەدi” دەلiنگەن.
ال، بۇدان بiر جىل بۇرىن، دالiرەك ايتساق، 2008 جىلدىڭ 16-ساۋiرiندە ءۇندiستاننىڭ “CALCUTTA TELEGRAPH” باسىلىمىندا “جەر جەتپەي مە، قازاقستان شاقىرادى” اتتى ماقالا جاريالانعان. وندا ءۇندiستاننىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتi حاميد انساريدiڭ قازاقستانعا ساپارى جايىندا ايتىلا كەلiپ، “قازاقستان تاراپى، ولاردىڭ مەملەكەتi جەردi يگەرۋ ءۇشiن شەتەلiك ينۆەستورلارعا 10 جىلعا جالعا بەرەتiن ساياساتتى جۇزەگە اسىرعاندىعىن ايتتى. بۇل تەك قانا ەمەۋرiن. ەندi ناقتى ۇسىنىس تۇسپەي تۇرىپ، ناقتى جوبا جاساۋعا كiرiسۋiمiز كەرەك” دەلiنگەن اتالعان ماقالادا. بۇل ماقالا “ەكونوميكا” گازەتiنiڭ شەتەل باسپاسوزiنە شولۋ ايدارىندا 2008 جىلدىڭ قاراشا ايىندا باسىلعان ەدi. ءدال وسى ماقالامەن بiرگە قايرات امiرەەۆتiڭ “ينديتسى پولۋچايۋت ۋ ناس زەملي، ا چتو، كازاحستان ۋجە نە پرينادلەجيت كازاحستانتسام؟!” اتتى ماقالاسى جارىق كوردi. وندا “قىركۇيەك ايىندا (2008 جىل - ە. ك.) ءۇندiستاننىڭ “Commodity Online” اتتى ەلەكتروندى باسىلىمىندا “’India is worlds behind China’” ء(“ۇندiستان قىتايدان قالىپ قويدى”) اتتى قىتاي مەن ءۇندiستان اراسىنداعى ەجەلدەن بەرi كەلە جاتقان باسەكەلەستiك تۋرالى دجون رودجەرستiڭ ماقالاسى جارىق كوردi. ونداعى بiزدi ەلەڭ ەتكiزگەنi مىنا بiر جولدار ەدi: “ۇندiستاندىقتار – اۋىلشارۋاشىلىعى ونiمدەرiن ءوندiرۋ جاعىنان اقش فەرمەرلەرiمەن عانا باسەكەلەسە الادى. بiراق، ۇكiمەت بiر ادامعا 18 اكر جەردەن ارتىق پايدالانۋعا رۇقسات ەتپەيدi. بۇل كوپتەگەن مول ءونiم الا بiلەتiن فەرمەرلەردi ىعىستىرىپ جاتىر. پەندجاب فەرمەرلەرi قازاقستاننان iرi ەگiستiك جەرلەردi ساتىپ الا باستادى” دەلiنگەن. 1 اكر – 0,4 گەكتارعا تەڭ. ءۇندiستان ءوز فەرمەرلەرiنiڭ جەردi يەلەنۋiن شەكتەپ قانا قويمايدى، سونداي-اق، شەتەلدiكتەردiڭ جەكە مەنشiگiنە بەرۋگە دە بارىن سالىپ توسقاۋىل قويىپ كەلەدi. قازاقستاننىڭ ۇندiستاندىق فەرمەرلەرگە جەر بەرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن العاش ەستiگەندە ۇندiستاندىق بيلiك يەلەرi قاتتى تاڭقالعان ەكەن. قازiر ءۇندiستاننىڭ بارلىق بيلiك سالالارىندا وسى ماسەلە قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ال قازاقستاندا بۇل ماسەلەگە ەشكiم كوڭiل بولمەي وتىر. ال، قوعامنىڭ نازارى بۇعان اۋعاندا تىم كەش قالىپ جۇرمەسەك يگi” دەپ اياقتاعان ماقالاسىن.
ءتۇيiن: دەمەك، “جەر كودەكسiندە” شەتەلدiكتەرگە جەرگە يەلiك ەتۋ قۇقىعىن بەرەتiن ارنايى باپ بولماسا دا، بىلتىردان بەرi قازاقستاننىڭ بوس جاتقان ەگiستiك جەرلەرiن قىتاي مەن ءۇندi فەرمەرلەرiنە جالعا بەرiپ، زاڭدى تۇلعا رەتiندە تiركەلگەننەن كەيiن، جەرگە تولىق يەلiك ەتۋiنە مۇمكiندiك بەرەتiن ارنايى زاڭدىق قۇجات قابىلدانعان بولىپ وتىر. بiراق، بيلiكتiڭ رەسمي وكiلi ارمان ەۆنيەۆ بiرەسە ونى جوققا شىعارادى، ەكiنشi سوزiندە قايتا راستايدى. ياعني، قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار وبەكتiلەرiنiڭ - جەر قويناۋىنداعى بايلىقتاردىڭ بارلىعى ساتىلىپ كەتكەنiمەن قويماي، اتا-بابامىزدان قالعان امانات - جەر دە جاتتىڭ قولىنا وڭاي ءوتiپ كەتۋi بەك مۇمكiن.

ەسەنگۇل كاپقىزى
«تۇركىستان» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل