«اباي» جۋرنالىنىڭ شىعۋ تاريحى
«اباي» جۋرنالىن قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءوز ءىزىن قالدىرعان باسىلىمداردىڭ ءبىرى دەپ اتاۋعا بولادى. وعان قاراماستان، باسىلىمنىڭ شىعۋ تاريحى، نەگىزگى باعىتى مەن كونتسەپتسياسى جايلى ىرگەلى عىلىمي زەرتتەۋلەر سيرەك كەزدەسەدى. «اباي» تۋرالى ءبىراز دەرەكتەردى قازاق ءباسپاسوزىن زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي ماقالالارىنان تابۋعا بولادى. الايدا، «قازاق»، «ايقاپ»، «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى» سياقتى ىرگەلى باسىلىمدارعا تەرەڭ زەرتتەۋ جاسالىپ، كىتاپ رەتىندە باسىلىپ شىعارسا، «اباي» جۋرنالىنا ءالى كۇنگە دەيىن دەتالدى زەرتتەۋ جاسالماعان.
شىعۋ تاريحى
قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي «اباي» جۋرنالىن شىعارۋ جونىندەگى العاشقى ۇسىنىس قازاق زيالى قاۋىمى اراسىندا 1914 جىلى قابىل الىنعان بولاتىن. سول جىلى اقىن قازاسىنىڭ ون جىلدىعىنا بايلانىستى سەمەيدە وتكىزىلگەن ۇلكەن جيىلىس ۇستىندە جۋرنال جاريالاۋ تۋرالى شەشىم بەكىتىلگەن. بىراق، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى جانە رەسەي تاراپىنان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيۋى سياقتى سەبەپتەردەن جۋرنالدىڭ العاشقى ءنومىرىنىڭ باسپادان شىعۋى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كىدىرىپ قالدى.
يدەيادان العاشقى جاريالانعان سانعا دەيىنگى ءتورت جىل ۋاقىت ىشىندە قوعامدا ورىن العان كوپتەگەن ساياسي، الەۋمەتتىك وزگەرىستەر جۋرنالدىڭ مازمۇنى مەن ۇستاناتىن باعىتىنا دا ءسال اسەرىن تيگىزدى. ەگەر العاشقى جاسالعان ۇسىنىس كەزىندە جۋرنال ابايدى قۇرمەتتەپ، اتىن تاريح جۇزىندە نىعايتۋعا، قازاق قوعامىنداعى جان-جاقتى تۇلعانىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان بولسا، ءبىرىنشى نومىرىنەن باسىلىمنىڭ الەۋمەت، ساياسات، ەكونوميكا سياقتى دا قوعامدىق ماڭىزى زور تاقىرىپتارعا نازار اۋداراتىنى بايقالادى. سونىمەن، «اباي» جۋرنالى 1918 جىلدىڭ 4 اقپانىنان الاش (قازىرگى جاڭاسەمەي) قالاسىنان شىعىپ تۇرادى.
جۋرنالدىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ءارى شىعارۋشى رەداكتورلار بولىپ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ قىزمەت ەتتى. ايماۋىتوۆ 1914 جىلى سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا قابىلدانىپ، ونى 1918 جىلى اياقتاپ شىعادى. سول كەزدەن جۇسىپبەكتىڭ الاشورداشىلارمەن قارىم-قاتىناسى باستالادى. مۇحتار اۋەزوۆ بولسا، رەسەيدەگى ساياسي توڭكەرىستەر اسەرىنەن سەمەيدە «الاش جاستارى» وداعىن قۇرىپ، ءتۇرلى ۇيىرمەلەردىڭ اشىلۋىنا سەبەپشى بولادى. ءدال سول ۋاقىتتا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ تانىسىپ، «اباي» جۋرنالىنا دەيىن، 1917 جىلى «الاش» گازەتىنە بىرىگىپ «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى» اتتى ماقالا دايىندايدى.
ماقساتى
جۋرنالدىڭ قازاق دەموكراتيالىق ءباسپاسوزى مەن الاش يدەياسىن جاقتاعانىن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دەرەكتەرىنەن كورۋگە بولادى. رىسقۇلوۆ 1926 جىلعى «يز پروشلوگو كازاحسكوي ينتەليگەنتسي» ماقالاسىندا 1905 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ رەسەي وتارلىق ەزگىسىنە قارسى «قارقارالى» پەتيتسياسىن قابىلداپ، رەسەيدەگى ءىرى ساياسي كۇشتەردىڭ ءبىرى كادەت پارتياسىنىڭ قازاق ءبولىمىن قۇرعانى، كەيىن «سەركە»، «ايقاپ»، «قازاق» گازەت-جۋرنالدارى ارقىلى حالىقتى ءبىلىم مەن مادەنيەتكە ۇندەپ، ۇلتتىق وي-سانانى وياتۋعا ۇمتىلعاندىعى جايىندا جازادى. بۇل ماقالادا، سونىمەن قاتار:
«...س 1913 گ. پو 1916گ. دۆيجەنيە كازاحسكوي ناتسيوناليستيچەسكوي ينتەلليگەنتسي شيريتسيا ي پولۋچاەت يزۆەستنوە وفورملەنيە پۋتەم ورگانيزاتسي پوۆسەمەستنو رازنىح كۋلتۋرنىح كرۋجكوۆ ي ت.پ. پوسلە فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي ەتا ناتسيوناليستيچەسكايا ينتەلليگەنتسيا ورگانيزۋەتسيا ۋجە ۆ پوليتيچەسكۋيۋ پارتيۋ «الاش»، ا گازەتا «كازاح» ستانوۆيتسيا گلاۆنىم ورگانوم ەتوي پارتي. ك ەتومۋ ۆرەمەني، كرومە گازەتى «كازاح»، پوياۆليايۋتسيا ي درۋگيە گازەتۋ ي جۋرنالى، يز كوتورىح موجنو وتمەتيت سلەدۋيۋششيە: «سارى-اركا» (سەميپالاتينسك), «بيرليك تۋى» (تاشكەنت) – گلاۆنىي ورگان تۋركەستانسكوگو وتدەلەنيا «الاش-وردى»، ناچاتىي چوكاەۆىم، «ۋران» (استراحان), «جاس ازامات» (پەتروپاۆلوۆسك), «اباي» (سەميپالاتينسك). ۆسە ەتي گازەتى ي جۋرنالى پريدەرجيۆاليس ليني گازەتى «كازاح» ي بىلي ەە وتدەلەنيامي...
...پو پريمەرۋ كادەتوۆ ي مەنشەۆيكوۆ نا سترانيتساح كازاحسكيح گازەت ۆەدەتسيا كامپانيا پروتيۆ پەرەداچي ۆلاستي سوۆەتام، ۆوسحۆالياەتسيا ۆرەمەننوە پراۆيتەلستۆو، ۋكازىۆاەتسيا نا نەوبحوديموست پرودولجەنيا ۆوينى دو پوبەدنوگو كونتسا...»
دەپ ايتىلعان («سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتى، 1926, 2 ماۋسىم، №123).
تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بۇل ماقالاسى – ونىڭ «كازاكستان» اتتى بروشيۋراسىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىنەن الىنعان ءۇزىندى. ماقالا جاريالانعان كەزدە بروشيۋرانىڭ ەكىنشى ءبولىمى باسىلىپ جاتتى، ال ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ قازاقشا ۇلگىسى باسپاعا دايىندالىپ جاتقان.
باسىلىمنىڭ الاش يدەياسىن جاقتايتىندىعىنىڭ ەڭ انىق كورسەتكىشى – №4 سانداعى «الاشقا اشىق حات» اتتى ماقالا:
«قۋانىش قۇتتى بولسىن! جۋرنالىمىز باسىلىپ قويعاننان كەيىن مىناداي قۋانىشتى حابار الىپ، تەڭدىككە، بيلىككە سۋساعان الاشتىڭ اۋىلىن قۋانتقالى جۋرنالدىڭ تىسىنا وسى حاباردى اسىعىپ باسىپ وتىرمىز. 20 مارت كۇنى (ەسكىشە) ماسكەۋدەگى سوۆەت وكىمەتىنىڭ باسشىسى لەنين مەن نارودنىي كوميسسار ستاليننەن بوكەيحانوۆ، عابباسوۆ اتىنا تەلەگرامما كەلدى. مۇنداعى حالەل، ءالىمحان پرياموي پروۆودپەن اۋىزبا-اۋىز لەنين مەن ستالينگە تەلەگراممامەن سويلەسكەندەگى العان جاۋابى مىناۋ:
ء«ار حالىقتىڭ ءوز بيلىگىن وزىنە بەرەمىز دەپ شاشقان زاكون-جارلىعىمىز ءالى سو قالپىندا، ايتقانىمىز - ايتقان. سىزدەردىڭ وكىلدەرىڭىز بىزگە اكەلىپ تاپسىرعان جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن تۇگەلىمەن قابىل الامىز، جالعىز-اق سوۆەت وكىمەتىن تانىساڭىزدار. ەندى ءبىزدىڭ بيلىك بەرەمىز دەگەن ءسوزىمىزدى ىسكە اسىرۋ كەرەك. ول جەردەگى تۇرعان اكىمشىلىكپەن بىرىگىپ سەزد شاقىرىپ، اۆتونوميانى جاريا قىلۋ جولىندا بولاتىن كوميسسيا جاساڭىزدار. قازاق قامقورلارى تەزىنەن كوميسسياسىن جاساپ، اۆتونومياسىن جاريا قىلۋعا اسىعار دەپ بىلەمىز. ەندىگى ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكتەگى ادامدارمەن اقىلداسىپ، بايلاعان سوزدەرىڭىزدى ءبىلدىرىڭىز»- دەپ لەنين، ستالين قول قويعان.
ال، الاش! قاباعىڭ قاتىپ، كوڭىلىڭ جابىعىپ تۇر ەدىڭ، ىلگەرى باسقان اياعىڭ كەيىن كەتۋگە تايانىپ ەدى. بوداندىق كولىنە ءتۇسىپ جوعالا جازداپ ەدىڭ... قۇداي بەردى، جارىلقادى. اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى! ءومىرى، قازاق-قازاق بولعالى كورمەگەن قۋانىش باسىڭا كەلدى – كوردىڭ. كەۋدەسىندە جانى بار، دەنەسىندە قازاقتىڭ قانى بار، جۇرەگىندە الاشتىڭ نامىسى بار، ارى بار، الاشتىڭ بالاسى! كوتەر باسىڭدى! قۋانىشىڭ قۇتتى بولسىن! تويىڭ تويعا ۇلاسسىن! ءتىرىل، الاش! سىلكىن، الاش! قۋان، الاش! جاسا، الاش! 21 مارتتا بوكەيحانوۆ، عابباسوۆ، ەرمەكوۆ اتىنا ماسكەۋدەن تاعى تەلەگرامما الدىق: «حالىق كوميسسارلارىمەن سويلەسىپ جاتىرمىز. الاشتىڭ اۆتونومياسىنا قارسىلىعى جوق. بۇگىن، ەرتەڭ «الاشوردامەن» ستالين ءوزى سويلەسەدى»،- دەپتى جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر. جوعارىداعى وكىلدەر سابازدار ەكەن» («اباي» جۋرنالى، 1918, №4).
قارجىلاندىرۋ
«اباي» جۋرنالىنىڭ ءوز مەتسەناتى بولعان. ول سەمەي قالاسىنداعى ەت جانە تەرى ونەركاسىبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ماسكەۋدەن العان ءبىرىنشى گيلديادى كوپەس قۇجاتى بار اسا باي ميلليونەر سانالعان قاراجان ۇكىباەۆ.
قاراجان ۇكىباەۆ 1906 جىلى سەمەيگە تۇڭعىش رەت 100 ءنومىرلى تەلەفون ستانتسياسىن ءوز قاراجاتىنا ساتىپ الىپ ورناتقان. بۇل ستانتسيانى قازاق كوپەسى امەريكانىڭ دارىندى ينجەنەرى، تەلەفوندى ويلاپ تاپقان الەكساندر بەللدەن كابەلىمەن، تەلەفون اپپاراتتارىمەن بىرگە العان بولاتىن.
ال «اباي» جۋرنالىنا قارجىلاي كومەگى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ مۇحتار اۋەزوۆپەن كەزدەسۋىنەن باستاۋ الادى. ۇكىباەۆتىڭ بالاسى بەكەتعازى قاراجانۇلىنىڭ ايتۋى بويىنشا، اۋەزوۆتىڭ كوپەسكە «مىنا جۇسىپبەككە ماعان سەنگەندەي سەنىڭىز. ول تالاي سىننان سۇرىنبەي وتكەن ازامات. ءوز زامانداستارى الدىندا وتە بەدەلدى» دەپ ايتقان سوزدەرىنەن كەيىن قاراجان كوپەستىڭ «اباي» جۋرنالىنا قارجى بەرەتىندىگى كەلىسىلگەن. بۇل جاعداي تۋرالى جۋرناليست توقتاراي قازبالينوۆتىڭ «اباي» جۋرنالىن اشۋعا قارجى بەرگەن قاراجان» ماقالاسىندا باياندالادى («اباي» جۋرنالى، 2003, №3).
قاراجان ۇكىباەۆتىڭ «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا اتسالىسۋى، ەڭ الدىمەن، 11 مىڭ سومعا «ياردام» باسپاحاناسىن ساتىپ الۋدان باستالادى.
جۋرنالدىڭ اۆتورلارى
«اباي» جۋرنالىن شىعارۋشىلار – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ – «ەكەۋ» دەگەن لاقاپ اتپەن قول قويعان.
ايماۋىتوۆتىڭ جۋرنال بەتىندەگى اسا نازار اۋدارارلىق ماقالالارىنىڭ قاتارىنا «ۇلتتى ءسۇيۋ»، «جۋرنال تۋرالى» جانە «تاربيەنى» جاتقىزۋعا بولادى. «ۇلتتى سۇيۋدە»، مىسالى، اۆتور قازاق زيالى قاۋىمىن ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋگە، قارا حالىقتان قاشپاي، ارالاسىپ، ولاردى الاڭداتىپ جۇرگەن تاقىرىپتاردى ۇنەمى سۇراستىرۋعا، قوعامداعى وزگەرىستەر جايلى ۇنەمى حاباردار بولۋعا ۇگىتتەيدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسىلىم بەتتەرىندەگى ەرەكشە اتاپ وتەتىن ماقالاسى – «عىلىم ءتىلى» (ناۋچنىي تەرمين). اۋەزوۆ بۇل ماقالاسىندا جاڭا تىلگە كوشۋ ماسەلەسىن قوزعاپ، جاڭا جاعدايدا قاي تىلگە كوشۋ وپتيمالدى بولاتىندىعىن، قاي تىلگە كوشۋ ارقىلى وركەنيەتكە جەتۋ جاقىنىراق بولادى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى.
جۋرنالدا شىعارۋشى رەداكتورلاردان باسقا شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ءسابيت دونەنتاەۆ، عۇمار قاراشەۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆتاردىڭ ولەڭدەرى مەن پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارى ءجيى جاريالاندى.
دونەنتاەۆتىڭ «قازاق ايەلدەرى تۋرالى» ماقالاسى سول زامانداعى، سول تاريحي كەڭىستىكتەگى، سول قوعامداعى ايەلگە دەگەن كوزقاراس، ونىڭ تاربيەسىنە بولىنەتىن كوڭىل، ايەلدەر قۇقى سياقتى پروگرەسشىل دەموكراتيالى ويلارعا تولى.
بۇل ماقالادا اۆتور قازاقتا قالىپتاسىپ كەتكەن قىز بالانى وقىتىپ، ونىڭ ساۋاتىن اشتىرۋ تۋرالى ستەرەوتيپتەردى بۇزادى، قوعامدا ورناعان «ايەلدى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن پىكىردى ەمەس، ولاردى وقىتۋعا مۇمكىندىگى بار ادامداردىڭ ناداندىعىن ايەلدەردىڭ ساۋاتسىز قالۋىنىڭ ناعىز سەبەبى رەتىندە كورسەتەدى.
ءماننان تۇرعانباەۆتىڭ «ۇلتشىلدىق» ماقالاسى قازاق قوعامىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى جاعدايىن عانا ەمەس، ونىڭ بولاشاقتاعى دامۋىنا دا شولۋ جاسايدى. ماقالانىڭ نەگىزگى ويى – گۋمانيزم مەن ناتسيوناليزم اراسىنداعى پىكىرتالاس ءارى ديالوگتىڭ قازاق قوعامىنا اسەرى. اۆتور ماقالادا گۋمانيزم مەن ءناتسيوناليزمدى «كىسىشىلىك پەن ۇلتشىلدىق» دەپ اتايدى. تۇرعانباەۆتىڭ ماقالاسىندا تەك قازاقتار عانا ەمەس، بۇل سۇراقتى شەشۋدە كومپروميسسكە كەلە جاتقان الەمدىك قاۋىمداستىق تۋرالى دا ءسوز ەتىلەدى.
جۋرنالدىڭ ەرەكشەلىكتەرى
جۋرنالدىڭ ءار سانىنا ورتاق بىرنەشە ەرەكشەلىگى بار. ولاردىڭ ەڭ باستىسى – تۇراقتى ايدارلاردىڭ بولۋى. بۇل ايدارلارعا «اباي ءسوزى»، «باسقارمادان جاۋاپ» جانە «ابايدان سوڭعى اقىنداردى» جاتقىزۋعا بولادى. اتتارى ايتىپ تۇرعانداي، ءبىرىنشىسى ابايدىڭ قارا سوزدەرىن، ەكىنشىسى رەسمي قۇجاتتاردى، ال سوڭعىسى – ابايدان كەيىنگى پوەزيا ۇلگىلەرىن جاريالاعان.
«اباي» جۋرنالىنداعى جارناما, ارينە، قازىرگى كەزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى جارنامادان الدەقايدا وزگەشە بولىپ كەلەدى. جۋرنالدىڭ №8 سانىنان باستاپ سوڭعى بەتتەردە «جاس ازامات» جانە «قازاق» گازەتتەرىنە جازىلۋعا ۇندەۋ، گازەتتىڭ رەداكتسياسى مەن جازىلۋ باعاسى جاريالانىپ وتىرعان. تولىق ءماتىنى مىناداي:
«جاس ازامات، جەتىسىنە – ءبىر شىعادى. جازىلۋ باعاسى: ءبىر جىلعا – 20 سوم، التى ايعا – 11 سوم، ءۇش ايعا – 6 سوم، ءبىر ءنومىرى – 40 تيىن. الۋشىلارعا ادرىسىمىز: گ. پەتروپاۆلوۆسك، اكمولينسكايا وبلاست، رەداكتسيا گازەتى «جاس-ازامات».
جۋرنالدىڭ تۇگەل دەرلىك سانىندا بۇركەنشىك اتپەن جاريالانعان ماقالالار كەزدەسەدى، كەيدى ءتىپتى پروبلەمالىق جاريالانىمدار عانا ەمەس، ادەبي شىعارمالاردىڭ وزىندە پسەۆدونيم قولدانىلعان. باسىلىم بەتتەرىندە م. ءا.، ەكەۋ، جاس تۇرىك، م. ت.، ا. ب.، ءا.، سارى ارقا، ە. ي.، مۇحتار جانە تاعى سول سياقتى سياقتى لاقاپ اتتار كەزدەسەدى.
«اباي» جۋرنالىنىڭ العاشقى ساندارى شامامەن 16-21 بەتتەن تۇراتىن. مۇقاباسىندا مىندەتتى تۇردە جۋرنالدىڭ اتاۋى، ونىڭ شىعۋ دەرەكتەرى (جىلى، كۇنى، ءنومىر سانى), شىعارۋشىسى جانە باسپاسى كورسەتىلەتىن. سونىمەن بىرگە، جۋرنال مۇقاباسىندا ونىڭ مازمۇنى جازىلاتىن. سانداعى جينالعان ماقالالاردىڭ اتتارى ەكى باعانعا ءتىزىلىپ جازىلاتىن، الايدا ماقالا اۆتورى مەن جاريالانىمنىڭ جۋرنال سانىنداعى بەت ءنومىرى كورسەتىلمەيتىن. سوعان قاراماستان، «اباي» جۋرنالىنىڭ بەت نومىرلەرى بولعان.
كەيدە جۋرنالدىڭ مۇقاباسى مەن العاشقى بەتىنىڭ ورتاسىنا جەدەل بەت ورنالاستىرىلاتىن. ول بەتتىڭ دە جەكە ءنومىرى بولمايتىن، تەك بارلىق جازۋلار ۇلكەن ارىپتەرمەن، قاتتى باسىلىپ بەرىلەتىن بولعان. بۇل، كوپ جاعدايدا، باسقارمادان كەلەتىن جاۋاپتار مەن حابارلاندىرۋلار بولاتىن.
جاڭا «اباي» جۋرنالى
الاشوردا ۇكىمەتى قۇلاعاننان سوڭ «اباي» جۋرنالى دا 1918 جىلعى قاراشاداعى سوڭعى 11 سانىنان كەيىن جابىلىپ قالادى. ونىڭ جالعاسى رەتىندە 1992 جىلدان باستاپ جاڭا «اباي» شىعا باستايدى.
قازىرگى «اباي» جۋرنالى 68 ايدار اياسىندا اقپارات بەرەدى، ولاردى شارتتى تۇردە تورتكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشى توپقا ۇلى تۇلعالار تۋرالى اقپاراتقا، ولاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە شولۋ جاساۋعا باستى كوڭىل بولەتىن ايدارلاردى جيناساق، ەكىنشىسىندە تاريح پەن ەتنوگرافيانى زەرتتەۋ، سونىمەن قاتار قازىرگى قوعامنىڭ پروبلەمالىق سالالارىن تالقىلاۋعا باعىتتالعان، عىلىمي ەڭبەكتەر مەن سالماقتى ساراپتاماعا باسىمدىق بەرەتىن ايدارلار بولماق.
«اباي» جۋرنالىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى ادەبي بولعاندىقتان، ادەبيەت پەن ونەردى دامىتۋدى ماقسات ەتەتىن ايدارلاردىڭ ۇلەسى باسىلىم بەتىندە ەڭ كوپ ەكەندىگى تاڭ قالارلىق ەمەس. ادەبيەت پەن ونەر سالاسى جايلى حابار تاراتىپ، شىعارمالاردى جاريالايتىن ايدارلار توبى – ءۇشىنشى. كولەمى جاعىنان ەڭ شاعىن – نەبارى ءۇش ايدار – ايدارلار توبى ءدىن جانە فيلوسوفيا تاقىرىبىن قوزعايدى.
جۋرنالدا العاشقى «ابايدان» قالعان جالعىز مۇرا - «ابايدان كەيىنگى اقىندار» ايدارى.
باسىلىم بەتتەرىندە ابايدىڭ 90, 100, 125 جانە 150 جىلدىق مەرەيتويلارىن اتاپ ءوتۋ جايلى ماقالالار كوپتەپ جاريالاندى. جالپىلاي العاندا، بۇل تاقىرىپتا بارلىعى 252 جاريالانىم جارىق كوردى. ابايدىڭ 150 جىلدىعىن تويلاۋ كەزىندە جۋرنال تويدىڭ «تىكەلەي ەفيرىن» ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ باستىسى بولدى. سول جىلدان باستاپ «اباي» جۋرنالى «رەسپۋبليكالىق تاۋەلسىز فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ادەبي-كوركەم جۋرنال» بولىپ اتالا باستادى.
«اباي» جۋرنالىندا كەڭ باياندالعان تاعى ءبىر ءىرى وقيعا – يۋنەسكو كولەمىندە اتاپ وتىلگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى.
198 اتاقتى تۇلعا جونىندەگى اقپاراتتى «اباي» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندەگى «مۇشەلتوي» جانە «نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى» ايدارلارىنان تابۋعا بولادى. قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىنە كەلەتىن بولساق، «اباي» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىنە 100-گە جۋىق تۋىندى جاريالانعان. تاعى ءبىر كولەمدى ايدار «ەستەلىكتەر» دەپ اتالادى: اباي تۋرالى جۋرنال بەتتەرىندە 20 ەستەلىك جاريالانسا، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جايىندا 15 ەستەلىك، ال مۇحتار اۋەزوۆ پەن قانىش ساتباەۆ تۋرالى سايكەسىنشە 12 جانە 10 ەستەلىك جارىق كورگەن.
«اباي» جۋرنالىندا 1992-2000 جىلدارى شىققان ماقالالارىنىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشىن بەلگىلى تاريحشى امانتاي يسين قۇراستىرعان بولاتىن. اتالعان ماقالالار ءتىزىمى مەنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىما ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەگى ماقالالارعا ساراپتامالىق كونتەنت-اناليز جاساۋ كەزىندە باسىلىمنىڭ باعىتى ادەبي-كوركەم باعىتتان فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق باعىتقا قاراي ىعىسۋى بايقالدى.
1992-2000 جىلدارى جاريالانعان ماتەريالداردىڭ جارتىسىنان استامى ادەبي سىن، زەرتتەۋ، ەتنوگرافيالىق، فولكلورلىق ماقالالار، ەستەلىكتەر جانە تالدامالى ماتەريالدار بولىپ شىقتى. باسىلىم بەتتەرىندە 2001-2011 جىلدارى شىققان ماقالالار اراسىنان دا ساياسي ەمەس، تاريحي، زەرتتەۋ جانە تالدامالى ماقالالاردىڭ باسىمدىعى بايقالادى.
جاڭا «ابايدا» ماعان اسا ۇنايتىنى – شەت تىلىندەگى شىعارمالار مەن عىلىمي ماقالالار تۇپنۇسقالارىن جانە قازاق تۋىندىلارىنىڭ اۋدارمالارىن جاريالاۋى.
P.S.
زەرتتەۋ بارىسى قيىندىقسىز وتپەدى، الايدا بۇل مەن ءۇشىن جۇمىستىڭ قۇندىلىعىن ودان ءارى ارتتىرىپ جىبەردى.
بىرىنشىدەن، «اباي» جۋرنالىنىڭ 1918 جىلعى ساندارى الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىندا. ۋنيۆەرسيتەتتەن كىتاپحاناعا جىبەرىلگەن حاتتا مەنىڭ تەگىم قاتە جازىلىپ كەتسە دە، قوردا جۇمىس جاساۋعا مۇمكىندىك الدىم.
ەكىنشى بارەر مەن ءۇشىن كۇتپەگەن جەردەن شىعا كەلدى – «اباي» جۋرنالى توتە جازۋمەن تارالعان. بۇل تۋرالى ويدىڭ ماعان كەلمەگەندىگى جانە مەنىڭ توتە جازۋدى تانىمايتىندىعىمنىڭ ناتيجەسىندە جازبالاردى «كادىمگى قازاقشاعا» اۋدارۋىم دا ءبىراز ۋاقىت الدى.
ءوز پىكىرىممەن بولىسەتىن بولسام، ەكى «اباي» جۋرنالىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. العاشقى جۋرنال قوعامداعى ساياسي وقيعانىڭ تەك ايناسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، قوزعاۋشى كۇشى رەتىندە زور رولگە يە بولدى. ال تاۋەلسىز قازاقستانداعى «اباي»، وكىنىشكە قاراي، تاريحشى عالىمدار مەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كاسىبي باسىلىمىنا ۇقساپ بارادى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اۆتورى: ايجان بايتانوۆا
«ەكپىن» مادەني-تانىمدىق جۋرالى
