العاشقى ولەڭدەرىنەن-اق، قازاق ادەبيەتىنىڭ قالىڭ وقىرمانىن جالت قاراتىپ، بالاۋسا كەزىنەن ءمولدىر، تۇنىق جىرلارىمەن ەرتە تانىلعان ءماشھۇر اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ۇلىقبەك ەسداۋلەت سول كەزدىڭ وزىندە-اق قازاق ادەبيەتىندەگى ساڭلاق سىنشىلاردىڭ كوزىنە تۇسكەن. زامانداستارىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە "ۇلاعا" اتانىپ كەتكەن، 60 جىلدىق مەرەيتويى كەڭىنەن تويلانىپ ءوتىپ جاتقان اقىن تۋرالى مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ 1984 جىلى جازعان ماقالاسىن وسكەمەندە جارىق كورەتىن وبلىستىق "ديدار" گازەتى جاريالاپتى. سول ماقالانى دا بىزدە ءوز وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

Abai.kz

بەلگىلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، اكادەميك مۇحامەدجان قاراتاەۆ اعامىز وسىدان تۋرا وتىز جىل بۇرىن قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، جەرلەسىمىز ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ شىعارماشىلىعى تۋراسىندا جىلى پىكىر ءبىلدىرىپ، ماقالا جازعان ەكەن. بۇل ماقالاسىندا سىنشى جاس اقىننىڭ پوەزياسىن جان-جاقتى تالداپ، جوعارى باعا بەرەدى. جاقىندا الاشتىڭ ايتۋلى اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەت 60 جاسقا تولدى. وسى رەتتە ءبىز مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان سول ادەبي سىن-ماقالاسىن اكادەميكتىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

رەداكتسيا

ولەڭ اتاۋلى دۇنيە بىزدە، شۇكىر، بارشىلىق قوي. كۇندە گازەت، جۋرنال بەتتەرىندە، اشىپ قالساڭ، الدىمەن كوزگە تۇسەتىنى – ولەڭ. الدىمەن وقي باستايتىنىڭ دا سول ولەڭ، بىراق سونىڭ ىشىندە كەيبىر كوز تارتىپ، كوڭىل اۋداراتىنى كەزدەسەدى دە، كەيبىر ءتىپتى وقىلماي قوياتىنى دا بولادى. ۇناتىپ وقىعان ولەڭ كوڭىلدە ۇيالاپ كوپكە دەيىن ۇمىتىلمايدى، جادىڭدا ساقتالىپ، جان ازىعىنا اينالادى. مۇنىڭ ءوزى پوەزيانىڭ جاراتىلىسىنا ءتان ايرىقشا قاسيەتى بولسا كەرەك.
پوەزيانىڭ تۇتاس تۋىندىسىن بىلاي قويىپ، ءبىر عانا وڭدى ولەڭىن نەمەسە ءبىر عانا وڭدى شۋماعىن، جولىن العاننىڭ وزىندە ول وسى قاسيەتىن اسىلدىڭ سىنىعىنداي ساقتاي الادى ەكەن.
بۇدان ون جىل بۇرىن الابوتەن كوزگە تۇسكەن جەتى جاس اقىننىڭ «قانات قاقتى» دەيتىن جيناعىنا «قىرانشا قاقسا قاناتتى» دەپ رەتسەنزيا جازعانىم ەسىمدە. سونىڭ ءبىرى - ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ تۋرالى. «كىتاپتا الابوتەن ارىنىمەن، پارمەندى سەرپىنىمەن نازار اۋدارتقان ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ، – دەپپىن الگى ماقالامدا، – وندا اسقاق، ادۋىن اقىننىڭ اساۋ شالقۋى بار». بۇل ونىڭ «ينتەرناتسيونال» دەيتىن ولەڭى جايلى تۇيىلگەن پىكىر ەدى. بۇدان ءارى: «شىنىندا، وسىناۋ سارىن ونىڭ وزگە ولەڭدەرىندە دە ءجيى ۇشىراسادى، «اعىمنان جارىلامىن»، «كوزدەرىڭە عاشىقپىن» دەيتىن ولەڭدەرى ۇلىقبەكتىڭ اقىندىق قانات قاعىسىنا حاس شالقىما جىرلارى سياقتى» دەي كەلىپ، «بۇل جىردىڭ ماعان تولعاۋ، تەرمە جىرلايتىن شەشەن اقىندارشا سەرمەگەن ارىنى مەن سارىنى ۇنايدى» دەپپىن. سونىمەن بىرگە، ۇناي بەرمەيتىنى – «ۇدەي سوققان داۋىلداي قارقىندى ارىننىڭ ماعىنالىق ارقاۋىنىڭ اۋىق-اۋىق ءۇزىلىپ ماعىناسىزدىققا ۇشىراپ وتىراتىندىعى» دەگەن ەكەنمىن.
مۇنى ەسكە الىپ وتىرۋىم: ۇلىقبەكتىڭ سوڭعى ون جىل بويى پوەزيا كوگىندە قاناتىن قالاي سەرمەگەنىن بۇرىنعى سارىنمەن سالىستىرا قاراۋ قاجەتتىگىنەن تۋىپ وتىر. وعان سەبەپ بولعان – ۇ.ەسداۋلەتوۆتىڭ بيىل عانا «جازۋشى» باسپاسىندا جارىق كورىپ، جاڭادا قولعا تيگەن «اق كەرۋەن» اتتى ولەڭ مەن پوەمالار جيناعى. مۇنداعى «قارا ولەڭدەر» مەن «اق ولەڭدەر» تاراۋلارىنا ەنگەن ولەڭدەر اقىننىڭ قۇلاعى ەستىگەن تاريحي ماعلۇماتتارعا، كوزى كورگەن، ناقتى دەرەكتەرگە، باستان كەشكەن ءومىر قۇبىلىستارىنا قۇرىلعان وي تۇيىندەرى، پاراساتتى تولعاۋلار مەن توپشىلاۋلار دەسە بولعانداي. قاي ولەڭىن الساڭىز دا، بۇرىنعى سەزىمتالدىقتان گورى بايسالدى پاراساتتىلىق باسىم ەكەنىن كورەسىز. سانا-سەزىمنىڭ سالماقتى، ساليقالى كۇيگە اۋىسقانىن اڭدايسىز.
قاي تاقىرىپقا بارماسىن، ۇلىقبەك ودان ماعىنالى مازمۇن، تەتىك قاراستىرادى. ەسەنيننىڭ پۋشكين ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىندا فوتوعا ءتۇسۋى مە، اتتيلانىڭ اكۆيلەيدى باسىپ الۋى ما، پوگانينيدىڭ تراگەديالى تاعدىرى ما، سامەن سۇمنىڭ قىساس قىلىپ ابايدى ساباتۋى ما، ازاپپەن ولگەن شەللي دوسىن بايروننىڭ جوقتاۋى ما – وسىنىڭ ءبارى اقىن تاعدىرى، ادام تاعدىرى تۋرالى وي مەن سانانىڭ جۇيەلى جەلىسىن تارتىپ، مىناداي وپتيميستىك تۇيىنگە توقتايدى.

جانىڭنان جىگەر قاشىقتاماسىن،
يىلمەي ءوتسىن پاسىققا باسىڭ.
اقىننىڭ باسى تاعدىردان ارتىق،
تاعدىر دا كوزىن اشىپ قاراسىن.

ءوزى تەكتەس ۇلكەن اقىن ج.ناجىمەدەنوۆكە ارناعان ولەڭىندە ۇلىقبەك ولگەن اقىننىڭ اتىنان ءوزى سويلەپ، تاعى ءبىر پارمەندى گۋمانيستىك قورىتىندى جاسايدى:

تۇتقاسى بولام تىرلىكتىڭ توپساسى بولام،
دەسە دە پەندە سەزەدى-اۋ جەتپەسىن وعان.
ءومىردىڭ ءدانىن ءولتىرىپ الماسا بولدى
ءبىرى مەن ءبىرى ءبۇلىنىپ، سوتتاسىپ ادام.
اقىلعا كەلسىن، ابايلاپ، توقتاسىن ادام،
ۇياتىن، ارىن، ساناسىن ساقتاسىن امان.
ولمەيمىن سوندا، ولمەيمىن،
ولمەيمىن مەن دە،
اقىماق قىلىپ اجالدى جوققا شىعارام.

جۇمەكەن سىقىلدى اقىننىڭ ءوزى ولگەنمەن، اقىندىق اتاعى، ابىرويى ولمەيتىنى حاق، ونىڭ اسىل پوەزياسى ادامزاتتىڭ بىرلىگىنە، تىرلىگىنە، ادام ارىنىڭ تازالىعىنا قىزمەت ەتەتىنى بۇكىل پوەزيانىڭ ۇلەسىنە تيگەن اسقارالى بورىش.

سونىمەن «عۇمىرناما» تسيكلىندەگى ونشاقتى ولەڭ ادام ومىرىندە اقىن اتقاراتىن ماڭىزدى ءرولدى بايىپتى بەينەلەگەن. «جاپىراقتار جىرى» مەن «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى» تسيكلدارى دا تابيعات سۇيگىش، ءومىر تانىعىش تالانتتى جاستىڭ ىزگى ىزدەنىسىن دالەلدەيدى. تاپقانىن وي تارازىسىنا سالىپ، وقىرمانعا ونەرلەپ جەتكىزۋدى مۇرات تۇتادى. بۇدان ۇلىقبەكتىڭ باستاپقى جەلپىنىس سەرپىنىسىنەن ەندى پاراساتتى توپشىلاۋعا ويىسا باستاعانىن اڭدايمىز. تاقىرىپ شەڭبەرى اقىننىڭ تار ەمەس جانە تىم كەڭ دە ەمەس. بىراق قانداي بولسا دا، وقۋشىسىن سۋرەتكەرلىك تىڭ سيپاتىمەن، ولەڭ ورنەگىمەن، ءسوز جوق، سەندىرەدى دە سەرگىتەدى. سۇيگەنىنە ايتقان مىنا جۇرەك سىرى قالاي سەندىرمەس:

ءتۇسىن، جانىم، ءبارى تۇر رەڭىمدە،
سەن سەنبەسەڭ سەزەرى بوپ جۇرەمىن بە؟
اقىنداردىڭ اقىلى باسىندا ەمەس
اقىنداردىڭ اقىلى جۇرەگىندە.

نە تۋرالى، كىم تۋرالى جازسا دا، ولەڭنىڭ وزەگىندە – اقىننىڭ ءوزى، ءوزىنىڭ ليريكالىق، ءارى ينتەللەكتۋال گەرويى. بۇل رەتتە ونىڭ ءابدىلدا مەن قادىرمەن، تۇمانبايمەن، جۇمەكەنمەن، مۇحتارمەن، اسىرەسە، پاراسات ۇندەستىگى جونىنەن ۇيلەسىم تابادى.
نە ايتسا دا، وي ارقاۋىن ءتۇيىپ ايتۋ - ۇلىقبەك ونەرىنىڭ ءتاسىلى. ول وزىنە ءوزى ەسەر بەرە سويلەيدى، ءوزىنىڭ وسى قۇبىلىسقا، وسى جاعدايعا قاتىسىن، كوز قاراسىن اشىپ وتىرادى. وندا جاستىق شاق، تابيعات، ماحاببات تاجىريبەلى اقىننىڭ تولعاۋىندا ەموتسيادان گورى، لوگيكاعا بوي ۇرادى. «ادەتتە ءبىراز اقىندار ماحابباتقا بارسا «كۇيدىم»، «جاندىم» دەپ اھ ۇرسا، ۇلىقبەك بۇل سەزىمگە سەنىم تۇرعىسىنان قاراپ:

سەنەمىن مەن:
سەزىم كەيدە وباعان،
ەسسىز ەرىپ، ەسىل كەتكەن سان ادام.
مەن سەنبەيمىن ماحابباتقا،
ەگەر دە
ءبىر تولقىماي وتەر بولساڭ سەن وعان، – دەپ تۇيەدى.
وپاسىز سەزىم ماحاببات ەمەس. تەك بەرىك ماحاببات قانا باياندى ماحاببات دەگەن تۇجىرىم بۇل. سوندىقتان ءوز باسىنان وتكەن ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ بارىنە اقىن وسى فيلوسوفيالىق تالعاممەن قارايدى. ء«ومىردىڭ كەيبىر كەزدەرى» دەيتىن تاراۋىنداعى ولەڭدەر تىزبەگى - وسىنىڭ ايعاعى. ادام ءومىرى، جەر-انا ۇلىقبەك ولەڭدەرىنىڭ ۇشتاعان تىرەگى دەسە بولادى.

نەسىنە توگەم دەمە تەردى مۇنشا،
تاۋەكەل.
بۇعا بەرسىن سور بۇعىنسا،
جىعىلساق ءبارىمىزدى جەر كوتەرەر،

ال ەندى كىم كوتەرمەك جەر جىعىلسا؟ – دەيدى اقىن «وكىنگەن دوسقا» اتتى ولەڭدەرىندە «وكىنبەي ءومىر ءسۇرۋ – ولمەس ونەر»، «باعىنبا، تاعدىرىڭا باسىڭدى يمە» دەي كەلىپ. مىنە، بۇل ولەڭنىڭ وپتيميستىك تەتىگى. ءومىردىڭ قيىندىعىنا مويىماي وسىلاي قاجىر، قايراتپەن كۇرەستە وتكىزۋدىڭ ماڭىزىن ءتۇزۋ تۇسىنگەن اقىن وزىنە دە تالاي سىناق سۇراۋلار قويىپ تەبىرەنەتىن تۇستارى بار. بۇل ونىڭ وزىنە دەگەن بيىك تالابىن، ءداۋىر الدىنداعى، حالىق الدىنداعى پارىزى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ تۇسىنگەندىگىن دالەلدەيدى. ونىڭ «نەلىكتەن» دەيتىن ولەڭى اقىننىڭ الگى حالىق الدىنداعى پارىزى ويداعىداي وتەي الماۋىن كىشىپەيىلدىكپەن مويىنداۋى وتە سەنىمدى دە اسەرلى ەستىلەدى.

جۇرەمىن ءجيى وكىنىش جۇگىن كوتەرىپ،
كولەڭكەمدەي بوپ قالماي-اق قويدى-اۋ قاتەلىك...
پارىزىم قايدا جۇرتىما جاتقان وتەلىپ؟
كەتەم بە سولاي قاتەلىكتەرگە ەت ءولىپ؟
نەلىكتەن ءجيى قاتەلەسەمىن؟
نەلىكتەن؟
بۇلتارىسى جوق، شىن جۇرەكتەن ايتىلعان شىنايى ءسوزى. بۇدان ءارى، «جاستىق پلانەتاسى» تاراۋىنا ەنگەن بىرقاتار ولەڭ اقىننىڭ وسىناۋ «وكىنىشتەن»، كەم-كەتىك «قاتەلىكتەن» ارىلىپ، ءوزىنىڭ كەمەل شاعىنا جەتكەن اقىننىڭ كەڭ ءورىسىن، بيىك ورەسىن اڭعارتاتىن تۋىندىلار. ولاردىڭ «جەر-انا»، «قولىڭدى بەر، قازاقستان»، «بۇگىنگى ەرتەك»، «جۇلدىزدى مەكەن»، «كۇلكىلەر»، «جان دوسىم – رەۆوليۋتسيا» دەپ اسقاق اتالۋىنىڭ ءوزى مازمۇنىنا ساي ۇلى پارىزدىڭ وتەلۋ ايعاعى ىسپەتتى – ويلى دا ونەگەلى ولەڭدەر.
«اق ولەڭدەر» تسيكلىنە ەنگەن ازىناۋلاق ولەڭدەر دە اقىننىڭ ارقيلى ولەڭ قۇرىلىسىنا ەنگىزگەن وزىنشە ىزدەنىس جاڭالىعىنىڭ تۇرلەرى. ول ۇيقاستىڭ ەسەسىن ىرعاق، الليتەراتسيا، اسسونانس تاسىلىمەن قايىرعان جاتتىعۋلار. سوندىقتان ۇيقاستىڭ جوقتىعى، مىنا اق ولەڭدى تاقپاقتاپ وقىعاندا، اسەرىن السىرەتىپ تۇرعان جوق، قايتا ءارى تىڭ، ءارى سونى ىقپال جاساپ تۇر.

قىزىل ءىڭىر. قىزعىلت قىر،
قىزىل اسپان. قىزىل جەل.
قىزىل كويلەك قىز بالا،
قىزىلباۋىر بۇلتتارعا،
قىر باسىندا قىزىعىپ،
قولىن بۇلعاپ قاراپ تۇر.

ۇلىقبەكتىڭ «اق كەرۋەن» جيناعىنا ەنگەن جاڭا ليريكاسىن قىسقاشا شولۋدان ونىڭ بالا كەزىندەگى جوعارىدا ايتقان باستاپقى باسقىشىنان ەداۋىر ىزدەنىپ، بارلىق جاعىنان ىلگەرى كەتكەنىن كورۋگە بولادى. بۇعان، اسىرەسە، وسى جيناقتاعى قوس پوەما ايعاق. قاتار تۇرعان ەكى پوەمادا كەرەعار ەكى دۇنيەنىڭ – ەسكى مەن جاڭانىڭ قاراما-قارسى كارتيناسى كوز تارتادى. ءبىرى – باياعى بايلىق پەن زورلىق ۇستەمدىك قۇرعان قوعامداعى جاستاردىڭ ءومىرى مەن تراگەدياسى «كوزدىڭ قۇنى» پوەماسىندا جان تۇرشىكتىرسە، ەكىنشى «سارىارقا پيراميدالارى» پوەماسىندا بۇگىنگى زاماندا تىڭ يگەرگەن كەزەڭنىڭ، سارىارقا دالاسىنان استىق جيناۋدا ەڭبەگىمەن، جاستىق مىنەز-قۇلقىمەن، سانا-سەزىمىمەن تانىلعان ستۋدەنتتەردىڭ بەينەسى بەرىلگەن. ءسويتىپ، الدىمىزدا ەكى پوەما، ەكى ءتۇرلى ءومىر، ەكى ءتۇرلى تاعدىر: بىرىندە – سۇم زاماننىڭ قۇربانى بولعان سورلى ەكى جاس – راي مەن مارجان، ەندى بىرىندە، قازىرگى سوۆەت زامانىندا باقىتىن، ماحابباتىن تاپقان ەكى جاس – سەرىك پەن قانشايىم ءوز ورتاسىنىڭ ءتيپتى وكىلدەرى. بۇل پوەمالاردىڭ سيۋجەت جەلىسى مەن ولەڭ قۇرىلىسى وزگەشە، كولەمى ىقشام، بۋىن سانى شاعىن – ون ءبىر جانە سەگىزدەن اسپايدى، جەڭىل وقىلادى، انىق ۇعىلادى. وسىنىڭ ءوزى ۇلىقبەكتىڭ ىزدەنۋ، جاتتىعۋ ناتيجەسىندە جەتكەن تۆورچەستۆولىق جاڭا تابىس مەجەسى دەر ەدىم.
دەي تۇرا، تالاپكەر تالانتتى اقىننان قالارىم: پاراساتقا بوي ۇرۋمەن بىرگە پافوس پەن ەموتسيا شۇعىلاسىن دا سوندىرە كورمە. ەكەۋى – ەگىز عوي.

مۇحامەدجان قاراتاەۆ

1984 جىل.

«ديدار» گازەتى