نىعمەت نۇرماقوۆ - قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ساياسي ەرiك-جiگەرiن ۇلت قىزمەتiنە ارناعان، وسى ۇلى مۇراتتا جانىن پيدا ەتكەن اياۋلى كۇرەسكەرلەرiنiڭ بiرi.

بيىل نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ (سۋرەتتە) تۋعانىنا 115 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي الماتى قالاسى اكiمدiگiنiڭ قولداۋىمەن، قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداس­تىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋى بويىنشا №4 كiتاپحانادا اسا كورنەكتi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ءومiرi مەن قوعامدىق قىزمەتi تۋراسىندا قۇندى دەرەكتەر مەن مالiمەتتەرگە تولى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتi.

اتالعان جيىنعا قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى جۇمابەك اشۋۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدi, ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ نەمەرە iنiسi سىرىم بوكەيحانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ نەمەرە iنiسi, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امان نۇرماقوۆ جانە نىعمەتتانۋشى-عالىم بولات قابدوشەۆ قاتىستى.

راسىندا، ستاليندiك جۇيەنiڭ قۇرساۋىندا قالعان قازاقتىڭ اعارتۋشى-زيالى توبىنداعى كورنەكتi وكiلدەردiڭ سول قانقىزىل داۋiردەگi كۇرەسكەرلiك جولى مەن تاعدىرى بiر-بiرiنە تىم جاقىن، تىعىز بايلانىستى. نىعمەت نۇرماقوۆ تا وسى سەنiم جوعالعان، ءۇمiت جانشىلعان تىنىسى اۋىر قوعام­دا جانكەشتiلiكپەن قىزمەت ەتۋ ۇستانىمىنان تايعان جوق.

نىعمەت نۇرماقوۆ - قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ساياسي ەرiك-جiگەرiن ۇلت قىزمەتiنە ارناعان، وسى ۇلى مۇراتتا جانىن پيدا ەتكەن اياۋلى كۇرەسكەرلەرiنiڭ بiرi.

بيىل نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ (سۋرەتتە) تۋعانىنا 115 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي الماتى قالاسى اكiمدiگiنiڭ قولداۋىمەن، قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداس­تىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋى بويىنشا №4 كiتاپحانادا اسا كورنەكتi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ءومiرi مەن قوعامدىق قىزمەتi تۋراسىندا قۇندى دەرەكتەر مەن مالiمەتتەرگە تولى دوڭگەلەك ۇستەل بولىپ ءوتتi.

اتالعان جيىنعا قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى جۇمابەك اشۋۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدi, ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ نەمەرە iنiسi سىرىم بوكەيحانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ نەمەرە iنiسi, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امان نۇرماقوۆ جانە نىعمەتتانۋشى-عالىم بولات قابدوشەۆ قاتىستى.

راسىندا، ستاليندiك جۇيەنiڭ قۇرساۋىندا قالعان قازاقتىڭ اعارتۋشى-زيالى توبىنداعى كورنەكتi وكiلدەردiڭ سول قانقىزىل داۋiردەگi كۇرەسكەرلiك جولى مەن تاعدىرى بiر-بiرiنە تىم جاقىن، تىعىز بايلانىستى. نىعمەت نۇرماقوۆ تا وسى سەنiم جوعالعان، ءۇمiت جانشىلعان تىنىسى اۋىر قوعام­دا جانكەشتiلiكپەن قىزمەت ەتۋ ۇستانىمىنان تايعان جوق.

1924 - 1929 جىلدارى قازاكسر حالكومكەڭەسiنiڭ توراعاسى، 1931 - 1937 جىلدارى بۇكiلرەسەيلiك ۆتسيك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى جانە ۆتسيك پرەزيديۋمىنىڭ ۇلتتار ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi, ەسەپ-اقپارات ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi سىندى اسا جوعارى قىزمەتتەرiن اتقارعان نىعمەت نۇرماقوۆ ازۋلى ساياسي جۇيەنiڭ iشiندە ءجۇرiپ، قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسi جولىنداعى ەڭبەگiن تاباندىلىقپەن جالعاستىردى.

قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتi مامبەت قويگەلدiنiڭ ايتۋىنشا، ستاليندiك بيلiك حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسىنداعى تۇتاس ەكi بۋىننىڭ كوزiن جويدى. ونىڭ العاشقى لەگiندە، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسiپبەك ايماۋىتۇلى تۇرعان بولسا، ەكiنشi بۋىنعا سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سەيiتقالي مەڭدەشوۆ، ساكەن سەيفۋللين، تۇرار رىسقۇلوۆتار ەنەتiن ەدi. وسى ەكiنشi بۋىننىڭ قاتارىندا وسكەن وتە تالانتتى ءھام ۇلتقا جاناشىر قايراتكەرلەردiڭ بiرi نىعمەت نۇرماقوۆ بولاتىن.

««كiشi وكتيابردiڭ» اۆتورى ف.گولوششەكيننەن بiر جىل بۇرىن قازاقستان بيلiگiنە كەلگەن نىعمەت نۇرماقوۆ سىندى ۇلتجاندى تۇلعالاردى بيلiكتەن شەتتەتۋ - قانقۇيلى ستاليننiڭ گولوششەكينگە جۇكتەگەن نەگiزگi تاپسىرماسى بولاتىن»، - دەدi مامبەت قويگەلدi ءوز سوزiندە. ونىڭ ايتۋىنشا، ماسكەۋدە قازاقستانعا «كiشi وكتيابر» توڭكەرiسiن جۇرگiزiپ، بايلاردى كامپەسكەلەۋ تۋرالى ماسەلە قويىلىپ، بۇل ماسەلە تالقىعا سالىنعاندا، گولوششەكيننiڭ باستاماسىنا بiردەن-بiر قارسىلىق كورسەتكەن باسشىلاردىڭ بiرەگەيi نۇرماقوۆ بولعان ەكەن. وسى جيىندا سول كەزدەگi قازاقستاندىق اتقارۋشى بيلiك وكiلدەرiنiڭ بiرi بولعان وراز يساەۆ گولوششەكيننiڭ ءسوزiن تولىق قولداعان. جالعىز تۇرىپ، ايعا شاپقان ارىستانداي بولعان «نۇرماقوۆ ماسەلەسi» وسى تۇستان باستاپ قوزعالعان سياقتى. ويتكەنi, سول جولى گولوششەكين ستالينگە نۇرماقوۆ سياقتى بايشىل، ۇلتشىل اداممەن بiرگە قىزمەت iستەۋدiڭ قيىن ەكەنiن ايتىپ شاعىمدانادى. ءسويتiپ، بايلاردى تاركiلەۋ ەل ەكونو­ميكاسىن قۇردىمعا اپاراتىنىن ايتىپ كوندiرە الماعان نىعمەت نۇرماقوۆ ءوزiن قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى ي.ستا­لينگە ءوتiنiش جازادى. الايدا، ستالين بۇل ماسەلەنi قازاقستاندا، ءوز ارالارىڭدا شەشiپ الىڭدار دەگەن ەكەن. ءسوي­تiپ، قازاقستانعا ستاليننiڭ تiكەلەي قولداۋىن ارقالانىپ كەلگەن گولوششەكين نۇرماقوۆتى قىزمەتiنەن الماي، قايتا بارلىق كامپەسكەلەۋ جۇمىستارىن سونىڭ قولىنا تاپسىرادى.

«كiم كۇشتi, باي ما، كۋلاك پا، مۇنىڭ ءبارi بوس ءسوز. كەشەگi 1912 جىلدارى مىڭداعان قازاق جiگiتتەرi سەمەيگە ءتۇرلi وندiرiسكە جالدانىپ جۇمىس iستەۋگە شىعاتىن. قازiر ول جوق. كەدەي ەندەشە قايدا بارادى، ارينە بايعا. ول تاماعىن تاۋىپ، كۇنiن كورۋدiڭ جالعىز جولى. بايلارعا سالىق سالىپ، ونىڭ ەسەسiنە جەرگiلiكتi جانە مەملەكەتتiك بيۋدجەتتi ءوسiرۋ، كەدەيلەرگە كومەك بەرەتiن قور قۇرۋ، كووپەراتسيانى قولداپ، مەكتەپتەر سالىپ، مادەني جۇمىس­تاردى وركەندەتۋ كەرەك. ەندەشە وكتيابردiڭ لەبiن وسىلاي ءتۇسiنۋ كەرەك. ياعني، كەدەيلەرگە توڭكەرiس لەبi باردى دەگەن ءسوز»، - دەگەن نىعمەت نۇرماقوۆ گولوششەكيندiك «كiشi وكتيابرگە» مۇلدەم باسقاشا رەڭ بەرەدi»، - دەدi جيىندا بايانداما جاساعان بەلگiلi نىعمەتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولات قابدوشەۆ.

ءيا، وسىدان-اق، ستاليندiك جۇيە مەن نۇرماقوۆ ارا­سىندا ۇلكەن ساياسي كەلiسپەۋشiلiك تۋىنداعانىن باعام­دايسىز. گولوششەكين وسى رەتتە ءوزiنiڭ ساياسي وپپونەنت­تەرiن «سادۋاقاسوۆشىل»، «ەڭ زياندى، قاۋiپتi اعىم» دەپ سىنايدى. البەتتە، بۇل ناقاق جالانىڭ iشiندە نۇرماقوۆ تا بار ەدi.

«بۇگiن بiزدiڭ اۋلەتiمiز ءۇشiن بiر جاعىنان قۋانىشتى كۇن بولسا، بiر جاعىنان كوڭiلiمiز جابىرقاۋ بولاتىن كۇن. بiزدiڭ وتباسىمىزدا التى ادام ستاليندiك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولدى. مەنiڭ اتام - نۇرماق تاۋكەباەۆ. جەتپiس جاسىندا ەش ساياساتتان حابارى جوق ادامدى ۇشتiكتiڭ شەشiمiمەن اتىپ تاستايدى. ول كiسiنiڭ ءۇش ۇلى، بەس قىزى بولعان. ءۇش ۇلىنىڭ بiرi - نىعمەت نۇرماقوۆ. ەكiنشiسi - قۇرمانعازى نۇرماقوۆ. ءۇشiنشiسi - مەنiڭ اكەم جانەل نۇرماقوۆ. سول ءۇش ۇلىنىڭ ەكەۋiن اتىپ تاستاعان. مەنiڭ اكەم كەزدەيسوق تiرi قالادى. بiراق، ول كiسi بەلگiسiز سەبەپتەرمەن ەلدەن كەتiپ قالىپ، قاراعاندىداعى ەڭبەك ارمياسىنا، شاحتا جۇمى­سىنا جiبەرiلگەن. كەيiن الاش ارىستارىنىڭ بiرi, قازاق­ستانداعى جوعارى بiلiمi بار العاشقى زاڭگەر (سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زاڭ فاكۋلتەتiن بiتiرگەن - رەد.) جاقىپ اقباەۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى -ءزۇنفۇن ىبىراەۆا (نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ جارى) دا قۋعىنداۋعا تۇسەدi. سونان كەيiن نىقاڭنىڭ قارشاداي ەكi بالاسىن بiر بالالار ۇيiنە جiبەرمەي، ەكەۋiن ەكi جاققا جiبەرەدi. بiرەۋiن پەنزاعا، بiرەۋiن ساراتوۆقا. مiنە، بiر اۋلەتتiڭ وزiنەن وسى التى ادام رەپرەسسيانىڭ قۇربانىنا اينالدى. قازiرگi زاماندا، ەڭ وكiنiشتiسi, وسىنداي زوبالاڭ تاريحتىڭ سەبەپكەرi ستاليننiڭ اتىن جاڭعىرتىپ، ونى ۇلى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسقىسى كەلiپ جاتىر. اسiرەسە، رەسەيدە وسىنداي نيەت تانىتىپ جۇرگەندەر جيi كەزدەسەدi. ال قازاقستانعا ستاليننiڭ جاساعان زۇلىمدىعى كەشiرiلمەيتiن دۇنيە دەۋگە بولادى»، - دەدi جيىندا ءسوز العان نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ نەمەرە iنiسi, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امان نۇرماقوۆ.

«ومiرلەرiنiڭ سوڭعى جىلدارىندا، ياعني، التى-جەتi جىل اينالاسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆتار ماسكەۋدە تۇردى. سوندا ولار بiر-بiرiمەن ارالاستى ما دەگەن وي تۋادى؟ الەكەڭنiڭ قىزى ەليزاۆەتا ءاليحانوۆا كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى دەن­ساۋلىق مينيسترi سيماشكونىڭ قولاستىندا iستەگەن ەكەن. ياعني، ولاردىڭ ۇيلەرi كورشi تۇرعان، بiر-بiرiمەن ارالاسىپ تۇرعان. وسى قۇرىلىمنىڭ بiلiم جەتiلدiرۋ ينستيتۋتىنداعى پارتيا ۇيىمىن ليزا بوكەيحانوۆا ون شاقتى جىل باسقارعان. قاراڭىز، اكەسi ءاليحان حالىق جاۋى دەلiنسە، قىزى پارتيا ۇيىمىن باسقارادى. قانداي، پارادوكس! ال، سيماشكو مەن نىعمەت نۇرماقوۆ ۆتسيك-تiڭ پرەزيديۋم مۇشەلەرi. بiرگە تۇسكەن سۋرەتتەرi دە بار. سوندىقتان، الەكەڭنiڭ قىزى سيماشكونىڭ قاراماعىندا جۇمىس iستەسە، ولار ءوزارا ءاليحان تۋرالى سويلەسپەدi دەي المايسىز.

ەليزاۆەتا ءومiرiنiڭ سوڭعى ۋاقىتىندا ناۋقاستانىپ، قاتتى اۋىرعان كەزiندە الەكەڭنiڭ نەمەرە iنiسi سىرىم بوكەيحانوۆتى شاقىرىپ الىپ، «مەنiڭ وسىنداي جاقسى كورەتiن جولداسىم، نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ايەلi - ءزۇنفۇن ىبىراەۆا دەگەن اپاڭ بار ەدi. سونى تاۋىپ اكەلشi»، - دەپ ءوتiنiش بiلدiرەدi. سىرىم بوكەيحانوۆ وسى ەستەلiكتi ايتا وتىرىپ، الەكەڭنiڭ قىزى ەليزاۆەتا مەن نىعمەتتiڭ اياۋلى جارى ءزۇنفۇن ىبىراەۆا ەكەۋiنiڭ جىلاپ كورiسiپ، قيماي قوشتاسقانىن ايتادى.

سماعۇل سادۋاقاسوۆ كرەمل اۋرۋحاناسىندا بەلگiسiز جاعدايدا كەنەتتەن قايتىس بولعاندا، ونى كرەماتوريگە ورتەيدi. وسىنى كورiپ تۇرعان الەكەڭنiڭ، ءاليحان بوكەي­حانوۆتىڭ سول كەزدە جاعدايى ناشارلاپ، تالىقسىپ كەتكەن ەكەن. سول كەزدە الەكەڭدi بiر جاعىنان رىسقۇلوۆ، بiر جاعىنان نۇرماقوۆ ەكi قولتىعىنان دەمەپ ۇستاپ تۇرىپتى. ياعني، ءار باعىتتا قىزمەت iستەگەن ولار ماسكەۋدە بiر-بiرiمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان دەۋگە نەگiز بار.

«نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ونەر سالاسىنا كورسەتكەن قامقورلىعىنىڭ ءوزi بiر توبە. سوناۋ سەمەيدەگi قىزمەتi جىلدارىندا (1921 جىلدىڭ كۇزiندە) الەكساندر زاتاەۆيچتi سەمەي ءوڭiرiن ارالاتىپ، بەلگiلi مۋزىكا زەرتتەۋشiسiنiڭ جانىندا بولعان ەكەن. حالكوم كەڭەسiنiڭ توراعاسى بولعاندا استانادا وتەتiن انشiلەردiڭ جيىنىنا ا.زاتاەۆيچتi جيi-جيi شاقىرىپ وتىراتىن. سونداي-اق، قازاقستان حالىق ءارتiسi زاتاەۆيچتiڭ ماسكەۋدەگi مۇشكiل حالiنە كوڭiل ءبولiپ، ن.نۇرماقوۆتىڭ تاعى دا ارالاسۋىنا تۋرا كەلدi. قاجەتتi اقشالاي جاردەمدi ءبولدiرiپ قانا قويماي، حالىق اعارتۋ حالكومى قۇرامىندا تۇراقتى ەڭبەكاقىسىن الىپ تۇراتىن قىزمەتكە تiركەتتi»، - دەدi بولات قابدوشەۆ ءوز سوزiندە.

جاس جۋرناليست رەتiندە سەمەيدە بولعان كورنەكتi جازۋشى نيكولاي انوۆ تا ءوز ەستەلiكتەرiندە نۇرماقوۆ جايلى كەزiندە اشىق جازا الماعانىنا وكiنەدi. «كرىليا پەسني» اتتى رومانىنىڭ نەگiزگi كەيiپكەرiنiڭ بiرi - «امiرە قاشاۋباەۆتى نۇرماقوۆتىڭ پاريجگە جiبەرگەنi شىندىق»، - دەپ ۇزاق جىلدار بۇگiپ كەلگەن قۇپياسىن بەرتiنiرەكتە اشىپ ايتقان ەكەن جازۋشى.

قازاقتىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ لەنينگرادتا ستۋدەنت بولعان جىلدارى قازاق ۇكiمەتiنە جازعان حاتىندا سەمەي گۋباتقارۋ كوميتەتiندە قىزمەتتەس بولعان نىعمەتتiڭ ءوزiن جاقسى بiلەتiندiگiن ايتىپ، اقشالاي كومەككە ءزارۋ ەكەندiگiن ايتادى. كوپ كەشiكپەي، ول ۇكiمەت تاراپىنان بەلگiلەنگەن ارنايى ستيپەندياعا تiركەلگەن. ادەبي-لينگۆيستيكا ءبولiمiنiڭ III كۋرس ستۋدەنتi مۇحتار اۋەزوۆتi  نىعمەت نۇرماقوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ سەكiلدi قازاق قايراتكەرلەرi سول كەزدە-اق  بولاشاعىنان زور ءۇمiت كۇتتiرگەن ۇلتىمىزدىڭ جازۋشىسى دەپ مويىنداپ، جاس كەزiنەن قامقورلىقتارىن اياماعان ەكەن.

جالپى، الەكەڭ مەن نىعمەتتiڭ ماسكەۋدە بiر كۇندە ۇستالىپ، بiر كۇندە اتىلىپ، دون زيراتىندا بiرگە جەرلەنۋi دە ولاردىڭ قىزىل يمپەريا الدىنداعى سۇسى مەن مىسى وتە جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدi.

«1920 - 1930 جىلدارداعى كوپتەگەن اقتاڭداقتاردى زەرتتەۋشiلەر ارشىپ جاتقانىمەن، ولار تۋرالى كوپتەگەن مالiمەتتەر حالىققا جەتپەي جاتقاندىعىن كورiپ ءجۇرمiز. ماسەلەن، نىعمەت نۇرماقوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتاردى كوپ ەشكiم بiلە بەرمەيدi. ال، «الاش وردانىڭ» 15 مينيسترi بولعان ارىستاردى بiلۋ - بۇگiنگi ۇرپاقتىڭ پارىزى. وسىنداي ەلدi ەل قىلعان، ۇلتقا كوسەم بولعان تۇلعالاردى مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگiزiپ، كەڭiنەن ناسيحاتتاۋ كەرەك. ءار حالىق ءوز باسىنا تۇسكەن قيىندىقتاردى ايتادى. بiراق ونىڭ ءبارi قازاقتىڭ باسىنا ورناعان زۇلماتتاي بولعان جوق. بiز حح عاسىردىڭ باسىنداعى 6 ميلليون قازاقتان 1934 جىلى 2 ميلليون 400 مىڭ عانا قازاق قالدى دەپ ايتىپ ءجۇرمiز. جۋىردا جازۋشى سماعۇل ەلۋباي 1911 جىلى جازىلعان بiر ورىس عالىمىنىڭ ەڭبەگiن تاۋىپ الىپتى. سول ەڭبەكتە كەلتiرiلگەن دەرەك بويىنشا 1911 جىلى 8 ميلليوننان اسا قازاق بولعان ەكەن. شىنىندا، بiر حالىقتىڭ 75 پايىزىن قىرىپ جiبەرۋ ناعىز گەنوتسيد بولىپ تابىلادى»، - دەدi جۇمابەك اشۋۇلى كونفەرەنتسيادا.

البەتتە، بۇل جيىندا نىقاڭنىڭ، نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ ازاماتتىق، ۇلتجاندىلىق بەينەسi تولىقتاي اشىلعانىندا كۇمان جوق. ونى كونفەرەنتسياعا قاتىسقان وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردiڭ جيىن سوڭىنان بەلگiلi تاريحشىلارعا قويىپ جاتقان كوپتەگەن ساۋالدارى دا ايعاقتايدى. مۇنىڭ ءوزi, بۇگiنگi جاس وسكiندەرگە ۇلتجاندىلىق پەن ەلسۇيەرلiك قاسيەتتەردi وسىنداي ۇلت قىزمەتiندە جانىن پيدا ەتكەن تۇلعالاردى ايتا وتىرىپ، سiڭiرۋگە بولاتىندىعىن تاعى دا دالەلدەي تۇسەدi.

دۋمان اناش،

«الماتى اقشامى»، №48, 22-ءساۋiر