زامانىندا بيلەر ەلگە قادىرلى، بيلىككە سىيلى بولىپتى. بي اتاعى 1854 جىلى 19 مامىرداعى ءسىبىر كوميتەتىنىڭ بەكىتىلگەن ەرەجەسى بويىنشا سول ۋاقىتقا دەيىنگى بيلەردە ساقتالىپ قالىپتى. ودان كەيىن «بي» سايلاۋى كوپشىلىككە بەرىلىپ، پريكازدار بۇيرىعىمەن بەكىتىلىپتى. بارا بيلەردى گۋبەرناتورلار بەكىتىپتى. بيلەردىڭ شىعارعان شەشىم بيلىگى «حالىق سوتى» دەپ سانالىپتى.

 قوجاگەلدىۇلى شوڭدى بي تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە كوپ كەزىكپەيدى. تەك حالىق جادىندا عانا ەسىمى مەن داڭقى ساقتالىپ كەلدى. ەڭ كەمەلدى ءىسى ماتاي-كەنجە ەلىنە بايتۋلاقۇلى ءمۇساپىر باتىر ەكەۋى ەنشى الىپ بەرگەنى جايلى ەل ىشىنە كەڭ تارالعان. ول تۋرالى ء«مۇساپىر» باتىر تۋىندىسىنان «ەنشى» دەگەن بولىگىن كەلتىرەيىن.  

 كەنجە ەلىنە ەنشى بەرىلمەپتى،

«بەرەد» دەگەن كەزى دە كورىنبەپتى.

كەنجە، قاپتاعاي، اتالىق اراسى،

مامان قۇت باسقارعانشا بولىنبەپتى.

شوڭدى بي جولاۋشىلاپ قاراعاشقا،

ۇيىنە مامان قۇتتىڭ بارا قالسا.

باقتاشى جەتى تۇيە قايىرىپ ءجۇر،

اتاۋى كەنجە اتالار، شارا قانشا؟

وزبىر ءىس، قۇلدىققا ءتان تەڭەۋ بولدى،

جيناۋعا بۇتكىل كەنجە جەلەۋ بولدى.

ۇيلەسىپ، اقىلداسىپ، ەنشى الۋ،

كەلىسىم، ۋاعدالاستىق سەبەۋ بولدى.

باس بىرىگىپ، ويلاسىپ شارا-ايلا،

مامان مەنەن ويازعا باتۋ قايدا؟

«كانىكەي، قايسىڭ بارسىڭ؟» - دەدى شوڭدى،

نامىس بۋىپ، تۇتىگىپ، قاپى جايدا.

ءمۇساپىر ون التىدان اسقان جاسى،

العىر جاس، بەلگىلى عوي جاسقانباسى.

«بۇزۋىن مەن بۇزايىن»، جوندەۋ كىمنەن؟

ەنشى الۋدىڭ باستالدى باستاماسى.

جوتادا كۇن جادىراپ، نۇرىن شاشا،

سەزگە قاتىسقاندار ەلدەن تاسا.

ورتادا بوز كىلەمدە وياز وتىر،

سۇقتانىپ، سۇڭعى قاراپ، مىسى باسا.

وڭ جاقتا مامان مەنەن تانەكە بار،

قورشاعان، قاۋمالاعان ءبىلىس، بەگى.

جاساۋىلدار بوتەندى وتكىزبەيدى،

ول سەزد تارتىبىنە دۇرىس تەگى.

قالدىرىق ءبىر جول اشىق ادام جۇرەر،

جوتاعا رۇقسات الىپ سودان كىرەر.

اتتان ءتۇسىپ، تومەننەن جاياۋ كەلىپ،

ۇلىققا باسىن ءيىپ، سالەم بەرەر.

كەنجەگە بۇل جوتادان ورىن قايدا؟

كۇيلەرى بۇرمالانعان قىرىن جايعا.

ەڭبەك وتەم تولەنىپ، ەلەنبەيتىن،

مول ۇلەستەن تيمەيتىن ىرىم پايدا.

تور قاسقا «جول بولسىن» دەپ، ارناپ سويىپ،

«توقپانبەت» دەپ ۇرانداپ، جاساق قويىپ.

كەنجەلەر جوتانى كەپ قورشاپ الدى،

«جەتەر» دەپ، جۇرگەنىمىز مۇنشا مويىپ.

ءمۇساپىر شاۋىپ كەلەد كىرەر جولمەن،

قويانجاقتى سابالاپ وڭدى-سولمەن.

قارسى تۇرار جاساۋىلدار لاجى جوق،

ويتكەنى، قورشاۋدا تۇر ۇلكەن قولمەن.

ويازعا تاقاۋ بارىپ، اتتان ءتۇستى،

دۇرلىگىپ وياز، بولىس زارەسى ۇشتى.

داعدارىس، دارمەنى جوق، سۇپ-سۇر بولىپ،

قۇتى قاشىپ كەتكەندەي بەكتەر كۇشتى.

ەس شىققان وياز ارەڭ سەزد اشتى،

«اشىلماي قالا ما؟» دەپ، جامان ساستى.

العاش ءسوزدى بەرىپ ەد مامان قۇتقا،

مامان سويلەپ، بۇل جولى جازا باستى.

كەنجە دەگەن ەل ەمەس، قاس الباستى،

ەل دەگەنشە «قاتىن» دەپ، تارس الجاستى.

اتىپ تۇرىپ التى باۋ تاسپامەنەن،

باستان سوعىپ ءمۇساپىر قاتاڭ باستى.

قۇندىز بورىك باستاعى دومالادى،

قاۋمالاعان قاپتاعاي ومالادى.

«قاپتاعاي كوپ بولساڭ دا، ءشوپ بولدىڭ» دەپ،

مامان قۇت ەسىن جيناپ، ءسوز الادى.

ماعان جاراعان ءمۇساپىر،

ارىسقا دا جارايدى.

كورىپ ەدىم باتىردى،

وجەتسىنگەن تالايدى.

ءمۇساپىر ەل قورعانى،

ارتىندا ەل ورمانى.

ەنشى بەكىت ويازىم،

كەنجەنىڭ سول ارمانى.

مامان ءسوزىن وياز بىردەن قابىل اپتى،

اقسۋدىڭ جاعالاۋى سادىر جاقتى.

شوڭدى بي، ءمۇساپىردىڭ ارقاسىندا

كەنجەگە ەنشى بەرىپ، قادىرعا اپتى.

 بۇل 1856 جىلى شۇباراعاش-ويجايلاۋدا وتكەن سەزدە بولعان وقيعا. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى № 46, 26.11. 2010 جىل، «ادەبي مۇرا» ايدارىمەن بەرىلگەن «شاراپاتتى حان» ماقالاسىندا قايىرجان قوجابەكوۆ: «شۇباراعاش – ويجايلاۋدا وتكەن جيىنعا كەنجەلەردى شوڭدى بي باستاپ بارعان»، - دەپ دەرەكتەيدى. كەنجە ەلىنىڭ ءبيى شوڭدى ەل-جۇرتپەن اقىلداسىپ، ەنشى الىپ، تاۋەلسىز جۇرت بولۋعا 1855 جىلى قوپالى ۋەزد باستىعىنا ارىز تۇسىرەدى. ۋەزد باستىعى ارىزدىڭ ماسەلەسى سەزدە شەشىلسىن دەپ ۇيعارادى. مامان قۇت قوپالى ويازىندا كەڭەسشى قىزمەت اتقارعان كەزى. تانەكە باتىر قاپتاعاي-كەنجە ەلىنە بولىس بولىپ تۇرعان شاعى. سەزدە كەنجە ەلىنە ەنشى بەرىلەتىنى شەشىلىپ، نەگىزىندە اقسۋ مەن لەپسى وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى جەرلەر بولىنەدى. ءسويتىپ، شوڭدى بي مەن ءمۇساپىر باتىردىڭ دەس بەرمەي، ەل نامىسىن قورعاۋى ارقاسىندا كەنجە ەلى تاۋەلسىزدىككە جەتەدى.  

 شوڭدى - ساقاي ەلىنىڭ بىلىكتى ءبيى بولعان. بولاتبەك ناسەنوۆتىڭ «ماسكەۋ ءارحيۆى سويلەيدى» ءحىح توم، ءححىV كىتابىندا: «№ 7. اياكوز وكرۋگى 15 ناۋرىز 1851 جىل، № 872 بۇيرىعىنداعى بيلەر تىزىمىندە №1065 شاڭدى (شوڭدى) قاجاگەلدىۇلى (قوجاگەلدىۇلى) – بي، كەنجە-قاپتاعاي، ماتاي بولىسى. ساقاي رۋى. تاقەت بولىمشەسى»، - دەپ كورسەتىلگەن. اتى-ءجونى قاتە جازىلعانىمەن، زاتى دۇرىس قۇجاتتالعان. «ابرالى» كىتابىندا بولاتبەك ناسەنوۆ 1850 جىلى شوڭدى بي 58 جاستا دەگەن قۇجات دەرەگىن كەلتىرەدى. سوندا شوڭدى بي 1792 جىلى تۋعان بولادى. قايتىس بولعان جىلى ازىرگە بەلگىسىز. سونىمەن شوڭدى بي ءۇش ماتاي ەلىنىڭ كەنجە-قاپتاعاي بولىسىنىڭ ءبيى بولىپ 1851 جىلى، 15 ناۋرىزدا تاعايىندالعان بولدى. شوڭدى ءبيدىڭ ءادىلدى اتاق، داڭقى تاشكەنت، بۇحاراعا دەيىن جەتىپتى. شوڭدى ءبيدىڭ زيراتى اقسۋ اۋىلىنان 7 شاقىرىم جەردەگى اقسۋ وزەنىنىڭ ەكپىندى سۋ بوگەتىنە جاقىن جاتىر. اقكەمەلدىڭ كۇن باتىس جاعىنداعى كىشكەنە توبەلى جەردە ورنىققان. زيرات كولەمى ۇلكەن. قاسىندا ۇلى سىرتتان، نەمەرەلەرى ىعاي، تاعاي جانە اتالاس نەمەرەسى قۇلدىباي قاجى زيراتتارى جاتىر. قۇلدىباي قاجىعا دا قىزىل گرانيت تاسىنان بەلگى قويىلعان.

قۇلدىباي قاجى – ەل تاتۋلىعىن ويلاعان ءدارىپ. 1907 جىلى 69 جاسىندا قاپال ۋەزىنەن مەككەگە قاجىلىققا بارىپتى. 1898 جىلى بولىستىققا تالاس-كەرىس سايلاۋ ءوتىپ، كىسى ءولىمى بولادى. ەردىڭ قۇنى ول كەزدە ەكى مىڭ سوم ەكەن. ەلدىڭ ارىن قورعاپ، شيەلەنىستىرمەۋ امالىمەن قۇلدىباي «ەردىڭ قۇنى» دەپ قالتاسىنان ءبىر مىڭ سوم اقشانى قولما-قول سۋىرىپ الىپ، ورتاعا تاستاپتى. قۇلدىباي تۋرالى ەلى نوعاس ايتبالا دەگەن اقىن ايەل شىعارعان داۋىس ولەڭدە: «ساقايدا جاقسى قۇلدىباي،

                            مەككە باردى جەرىنە-اي.

                            قارابۇر تاۋدىڭ قارىن-اي،

                            جەز بۇيدالى نارىن-اي.

                            بولىستىققا تالاسىپ،

                            كىسى ولىمىنە قۇن سالعان،

                            ەلدىڭ قورعاپ ارىن-اي»، - دەلىنەدى.

اقىن جاماۋ بۇقاربايدىڭ «جارالى اققۋ» كىتابىندا قۇلدىباي قاجى تۋرالى ايتىلعانى بار.

 شوڭدى ءبيدىڭ تاعايىنان تاراعان ۇرپاق قاسىموۆ بەرىكبول تولەگەنۇلى اتا زيراتتارى اۋماعىن ورنەك تەمىرمەن قورعان جاساپ قورشاتىپ، شوڭدى ءبيدىڭ زيراتىنىڭ باسىنا ءزاۋلىم گرانيت تاسىنان 2014 جىلى 18 ساۋىردە ەسىمى مەن تەگى جازىلعان بەلگى ورناتتى. ارۋاقتارعا اۋدان يمامى انارباي قۇران حاتىم باعىشتادى. كوپكە ءنازىر اس اقسۋدا بەرىلدى.

 تاقەت ەلى وزدەرىن ماتاي-كەنجەدەن تىكەلەي تاراتادى. ول قاتەلىك. ءتىپتى شىڭعىس حان تۇقىمى «تورەمىز» دەپ تە ءباسپاسوز ارقىلى دۇرلىكتى. ول دا ءجون ەمەس. تاقەتتەر ساقايدىڭ تۇرسىن ەسىمدى ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى بولادى. «اتاتەك» ولەڭ شەجىرە شىعارماسىندا مىرزاعۇلۇلى تولعانباي (1844-1897 ج.ج.) اقىن: «بۇل ءسوزىم تاراسا ەكەن كەيىن جاسقا،

ايتايىن بىلگەنىمشە ءتىلىم تاسقا.

ساقايدىڭ ءۇش ۇلى بار، اتى مىناۋ:

تاعاي، تۇرسىن، دەيتۇعىن ءبىرى قاسقا.

ىندىشتىڭ ساقاي العان قاتىنىنان،

تۇرسىن تۋعان ساقايدىڭ تاقىمىنان»، - دەي كەلە:

ء«ناسىلى سول تۇرسىننان تاقەت ەدى،

جابىسىپ اققا قارا ساپ ەتەدى.

تاقەتتەن تۋعان ەكەن باتى، جەمەت،

بوگەن جوق، بىلمەگەندەر جات ەتەدى»، - دەيدى. اتاتەك تارالۋىن بىلمەستىك ءالى دە كەزىگەدى. ساقايدىڭ ۇلى تۇرسىننان تاقەت تۋعانى تولعانباي اقىننىڭ «اتاتەك» ولەڭ شەجىرە شىعارماسىنان ايقىندالىپ تۇر. شوڭدى ءبيدىڭ شىققان تەگى تاقەت. تاقەتتەن باتى، ودان جانتۋ، ودان بوشىك. بوشىككە قوي مالى مولىنان بىتكەندىكتەن ەلى وتەباي سارىشۋاش شەشەن: «بوشىككە قوي وشىكتى»، - دەپتى. بوشىكتەن ساماي، ودان قوجاگەلدى. قوجاگەلدى - شوڭدى ءبيدىڭ اكەسى.  شوڭدىدان سىرتتان، ودان ىعاي، سىعاي، تاعاي تارايدى.

 شوڭدى بيگە تۇڭعاتۇلى ەر توقپانبەتتىڭ (1705-1801 ج.ج.) ءدارىپ باتاسى اتالار جالعاستىرۋلارى ارقىلى دارىپتى. ول جايىندا «اتاتەك» ولەڭ شەجىرە شىعارماسىندا مىرزاعۇلۇلى تولعانباي اقىن:

                              «توقپانبەت باتا بەرگەن ايتقوجاعا،

                               باسىنا باقىت قونباي ەر وزا ما؟

                               ايتقوجا باتا بەرگەن بابەكەگە،

                               ءناسىلى اۋليەدەن شىن تازاعا.

                               بابەكە باتا بەرگەن مۇجىق بيگە،

                               ارۋاعى قاسيەتتى، تىلدەپ تيمە.

                               مۇجىق بي باتا بەرگەن شوڭدى بيگە،

                               تىرلىكتە جىگىت تۇسەر نەشە كۇيگە.

                               شوڭدى بي باتا بەرگەن تەلىبايعا،

                               تەلىباي ۇلگى ايتقان ءۇش ماتايعا.

                               كوشكەن التىن سىقىلدى تولىقسىعان،

                               سول باتا جۇرگەن شىعار بۇل ماڭايدا»، - دەلىنەدى. اردا اقساقال ەركەنوۆ ەسمۇرات: «دانا تۋعان شوڭدى،

                                            اتا باعى قوندى.

                                            ءىسىڭ بولسىن وڭدى،

                                            بەرەيىن مەن جولدى»، - دەپ مۇجىق بي باتانى شوڭدىعا بەرگەنىن ايتقان ەدى. بۇرىنعى وتكەن قاسيەتتى اتالار اتا جولىن ۇلگى، ەل بىرلىگىن ءپىر تۇتقانى اقيقات.

 شوڭدى بي ءسىبىر كوميتەتى بەكىتكەن قۇجات بويىنشا ماتاي-كەنجە ەلىندە «بي» اتاعىن عۇمىر بويى ساقتاپ قالعان. ەندەشە ەل قامقورى بولعان اتالار ارۋاعىن قاستەرلەپ جۇرەيىك. 

 

   Abai.kz