الەمدىك ادەبيەتتىڭ كلاسسيگى گابريەل ماركەستىڭ وسى اتتاس رومانى بار. ونداعى كەي تۇستارى گروتەسك پەن سيۋررەاليزمگە ۇلاسىپ كەتەتىن ول تۋىندىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسىمەن ەشبىر بايلانىستىرعىم كەلمەسە دە، قازاقستان باسشىلىعىندا شيرەك عاسىر بويىنا وتىرعان پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ دا ساياسي كۇزى تۋرالى اڭگىمەنى باستاعىم كەپ وتىر.ويتكەنى وسى جىلداردىڭ العاشقى قورىتىندىلارىن قازىردىڭ وزىندە شىعارا بەرۋ كەرەك سياقتى. ول وتكەن جولىمىزدى بايىپتى دا بايسالدى تۇردە ساراپتاپ، ەرتەڭگى كۇنگە لايىقتى جوسپار جاساۋىمىز ءۇشىن ابدەن قاجەت.تالاي جىل بيلىكتى قاتتى سىنعا الىپ، ساياسي وپپوزيتسيادا كەلە جاتقان مەنىڭ باعام مىناداي: پرەزيدەنتتىڭ ەل الدىنداعى ءسوزسىز ەڭبەكتەرىن مويىنداۋ جانە جاقسىلىعىن ايتۋ كەرەك، بىراق ونىڭ جەكە باسىن ورىنسىز دارىپتەي بەرمەي، وسى جىلدار ىشىندە ورىن العان كەمشىلىكتەردى دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. قازاقشا ايتساق، جاقسىلىعىن اسىرماي، جاماندىعىن جاسىرماۋ كەرەك.

بار بىلىقتىڭ باسى – باسىنعان بيلىك پەن تاسىنعان بايلىق!

ءسوز جوق، كەز كەلگەن بيلىك باسىنداعى ادامعا باعا بەرگەندەگى كريتەريلەردىڭ اسا ماڭىزدىسى – ول باسقارعان ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ دەڭگەيى. ءيا، قازاقستان ەكونوميكاسى كوپتەگەن ەلدەردەن كوش ىلگەرى. ونى توقىراپ قالدى دەپ ايتۋ قيىن بولار. وسى ورايدا كەشەگى جوسپارلى سوتسياليستىك حالىق شارۋاشىلىعىن نارىقتىق رەلسكە كوشىرۋدە بيلىك 90-جىلداردىڭ ورتاسىنداعى ءولىارا شاقتا ءبىرشاما باتىل قادامدار جاساعانىن مويىنداۋ كەرەك. ءبىراز اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر بولسا دا، سول كەزدە ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتكەن جەكەشەلەندىرۋ، كوممۋنالدىق-تۇرعىن، قارجى، بانك سالالارىنداعى تەرەڭ رەفورمالار دەر كەزىندە اتقارىلدى.بىراق بيلىكتىڭ وسىناۋ رەفورماتورلىق ەڭبەگىن ەسكەرە وتىرىپ، ەكونوميكانىڭ وسىنداي ءبىرشاما جوعارى دەڭگەيدە ساقتالۋىنىڭ باسقا دا سەبەپتەرىن اتاۋدى «ۇمىتا» بەرەمىز. كوپ «بارەكەلدىنىڭ» ىشىندە ءبىراز «اتتەگەن-ايلار» دا بار.بىرىنشىدەن، ول – كەشەگى سوۆەت وداعىنان قالعان باي دا بازالى مۇرا. اسىرەسە، قۇدايدىڭ ءوزى بەرە سالعان جەراستى پايدالى قازبالار مەن ولاردى ءوندىرۋ سالاسى. الەم نارىعىندا ول بايلىق ارقاشان دا سۇرانىسقا يە بولماق. مىنە، بىزدەگى وسى سالانىڭ ءولىپ-ءوشىپ قالماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. وكىمەتتىڭ جىل سايىنعى دامۋ كورسەتكىشتەرىنىڭ ءوسۋى دە ءدال وسى شيكىزاتتىق سالاعا قاتىستى. بىراق تا «بىزدە سول شيكىزاتتى وڭدەۋ، تاۋار ءوندىرۋ نە باسقا جوعارعى تەحنولوگيا دامىپ جاتىر» دەگەندى ەستىمەيسىز! وسى كۇنگە دەيىن ەكونوميكالىق ەسىرتكىگە اينالعان مۇنايعا تاۋەلدىلىكتەن ءالى دە قۇتىلا قويعان جوقپىز. ونىڭ ءوزى عالامدىق ديۆەرسيفيكاتسيالانۋ داۋىرىندە وتە-موتە قاۋىپتى جايت. ماسەلەن، اقش پەن ەۋروپا قازىر تاقتاتاستىق (سلانتستىق) مۇناي مەن گاز پروبلەماسىن شەشىپ، ەرتەڭگى كۇنى رەسەي نە ءبىز سياقتى ءداستۇرلى ەكسپورتەرلەرگە تۇسپەۋ ءۇشىن بارلىق ارەكەت جاساپ جاتىر. بۇل پروتسەسس، اسىرەسە، رەسەيدىڭ ۋكراينا اۋماعىن اننەكسيالاۋىنان كەيىن جاڭا قارقىنعا يە بولدى. ەكىنشىدەن، كەزىندە قابىلدانعان نارىقتىق زاڭداردىڭ كوپ قىزىعىن كوپشىلىك ەمەس، بيلىك باسىنا ءبىر تابان جاقىن ات توبەلىندەي توپ ارمانسىز كورىپ قالدى. كورىپ جاتىر! اسىرەسە، كەشەگى جالپىحالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكانىڭ سۇبەلى تۇستارىن – مۇناي مەن كەن ورىندارى، زاۋىت، فابريكا، بانكىلەردى – جەكە ادامداردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتۋى – قايمانا حالىق ءۇشىن تەرەڭ دە تۇسىنىكسىز قۇپيا. بيلىك و باستا «حالىقتىق كاپيتاليزم» قۇرامىز دەپ ۋادە بەرگەن ەدى، ال شىن مانىندە ول «جابايى كاپيتاليزمگە» اينالىپ كەتتى. ياعني نارىقتىق ەكونوميكا حالىققا ەمەس، «فوربس» جۋرنالىنىڭ بەتىن بەرمەيتىن قازاقستاندىقتارعا عانا قىزمەت ەتىپ جاتىر.ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق قوردا 70 ميلليارد دوللار قارجى بولا تۇرا، جىل سايىن بيۋدجەتتەگى 1 ميلليارد دوللار يگەرىلمەي جاتقان «قولايلى» تۇستا، وتاندىق تاۋار ءوندىرىسىن دامىتا الماۋىمىزدىڭ ساياسي سەبەبى دە بار: بىزدە وليگارحتاردىڭ ءلوببيى بار دا، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ مىقتى ءلوببيى، ياعني جاناشىرى مەن ساياسي تۇرعىدان قولداۋشىسى جوق! بىزدە جەكە بانكتەردى قولداۋعا ونداعان ميلليارد دوللار ءبىر كۇندە بولىنەدى دە، ءاربىر اۋىلدا ءبىر تەرى نە ەت وڭدەۋ تسەحىن اشۋعا قارجى جوق بولىپ شىعادى!مىنە، وسىناۋ، سىرت كوزگە نارىقتىق (ياعني، باسەكەلەستىك) سىرتقى سيپاتى بولعانمەن، ءىس جۇزىندە جابىق، اشىق تا ءادىل باسەكەدەن مۇلدەم ادا، ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك رەتتەۋدەن (ياعني، سول شەنەۋنكتەرگە پارا بەرۋ ارقىلى عانا بيزنەس جۇرگىزە الاتىن) باس الا الماي كەلە جاتقان ەكونوميكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دەپ تۇسىنەدى حالىق. ونىڭ ۇستىنە، ەلدەگى ەڭ باي وليگارحتاردىڭ ەلباسىنىڭ وزىنە نە وعان ەتەنە جاقىن ادامدارعا تىكەلەي قاتىسى بار دەگەن اڭگىمەلەر دە جوق ەمەس. ول اقپاراتتى جوققا شىعارىپ جاتقان ەشكىم دە جوق.ول كومپانيالار ەشقاشان پرەزيدەنت تاراپىنان سىنالمايدى. كەشە عانا ۇلتتىق ۆاليۋتا قۇنسىزدانعاندا، حالىقتىڭ قالتاسى ءبىر ساتتە 20 پايىزعا ورتالانىپ قالعاندا، تابىسقا كەنەلگەن تەك قانا وسى، پايدالى قازبالاردى ەكسپورتقا شىعارىپ جاتقان بەلگىلى كاسىپورىندار بولعانى دا راس.وليگارحتىق نەگىزدە قۇرىلعان، سولاردىڭ مۇددەسىنە عانا باعىتتالعان ەكونوميكا قاراپايىم حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەي باستاي ما؟ مىنە، گاپ سوندا! 

اۋەلگىسى – الەۋمەتتىك ادىلەتتىك!

ەكونوميكا نە ءۇشىن كەرەك؟ ارينە، ەڭ الدىمەن، حالىقتى اسىراۋ ءۇشىن كەرەك! وسى تۇرعىدان العاندا، ەكونوميكانىڭ جوعارىدا ايتقان بىرجاقتى سيپاتى قازاقستانداعى الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ دا بولمىسىن انىقتاپ وتىر! ارينە، رەسمي ستاتيستيكاعا جانە مەملەكەتتىك اقپارات كوزدەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستان حالقىنىڭ تۇرمىسى تاماشا، زەينەتكەرلەردىڭ جاعدايى – زايىرلى، اۋىلداعى اعايىن – اۋقاتتى.بىراق، ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى بار: مۇناي دا، گاز دا، التىن دا، حروم دا بار. بىراق بىزدە ءبىر نارسە جوق: بىزدە ادىلەتتىك جوق!ادىلەتتىڭ جوقتىعى، اسىرەسە، الەۋمەتتىك سالادا كوزگە ۇرىپ تۇر.نەگە وسىنشاما باي مەملەكەتتە ونىڭ ازاماتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى سونشالىقتى كەدەي تۇرادى؟!مەنىڭشە، پرەزيدەنتتىڭ جاقسىلىعى مەن كەمشىلىگى تۋرالى ايتقاندا ءبىز ءومىردىڭ وسى اششى شىندىعىن باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك.جانە دە ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءوز الدىنا ءبىر توبە ەلباسىنىڭ احيللەس تابانى ءدال وسى – الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك - دەپ ويلايمىن!الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىقتى استانا مەن الماتىدا، باسقا دا ۇلكەن قالالاردا اقپاراتتىق اليۋكوبوندپەن تۇمشالاپ، سىرت كوزدەن جاسىرىپ قويۋعا بولاتىن شىعار. بىراق ءاربىر اۋىل، ونداعى جاپپاي دەرلىك جۇمىسسىزدىق، ءىلدالاپ كۇن كورىپ جاتقان قاراپايىم قازاقتىڭ كۇنكورىسىن قالايشا كورمەيسىڭ؟!ماسەلەن، بارلىق قازاقستاندىقتار تەلەديداردان گرەكيادا ەرەۋىلگە شىققان زەينەتكەردى كورىپ جاتىر، ول كىسى: «مەنىڭ زەينەتاقىم 800 ەۆرو عانا! مەن قالاي ءومىر سۇرەم وسى ماردىمسىز اقشاعا؟ ۇكىمەت كەتسىن ورنىنان!». وسىنشاما باي ەلدە تۇرىپ 100 ەۆرو عانا زەينەتاقى الاتىن قازاق ويلانا باستايدى ەمەس پە وسىدان كەيىن...ءيا، كەز كەلگەن مەملەكەت قۋاتتى الەۋمەتتىك ساياساتتى جۇرگىزە المايدى، ويتكەنى وعان ءتيىستى قارجى كەرەك. بىراق كوپتەگەن ەل، ءبىز سەكىلدى پايدالى قازباعا باي بولماسا دا، ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن جوعارعى دارەجەدە ساقتاپ كەلە جاتىر. ولاردا جالاقى دا، زەينەتاقى دا، مەديتسينا مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ساپاسى مەن قولجەتىمدىگى وركەنيەتتە دارەجەدە. نەگە دەيسىز بە؟ ونىڭ ەكى سەبەبى بار: ولاردىڭ ەكونوميكالارىنىڭ قۇرامىندا وتاندىق تاۋار ءوندىرۋ مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەس سالماعى جوعارى جانە دە، ەڭ باستىسى، ونداعى وكىمەتتەردىڭ زامانعا جانە ادامعا ساي الەۋمەتتىك ساياسات جۇرگىزۋگە ۇلكەن ساياسي ەرىك-جىگەرى بار! ونىڭ ءوز سەبەبى مىناۋ: ەگەر دە ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە ريزا بولماسا، ول ەلدەردە حالىق كەلەسى سايلاۋدا سول وكىمەتكە داۋىس بەرمەي قويادى دا، ول بيلىك ءوز ورنىنان كەتەدى!وكىنىشكە وراي، بىزدە ونداي، ءوز-وزىنەن بيلىكتى جاڭارتىپ، جاقسارتىپ، ءتاۋباسىنا كەلتىرىپ جانە دە حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ويلايتىن وكىمەت جۇيەسى قالىپتاسقان جوق. ويتكەنى جۇيەلى تۇردە ءوتىپ، جۇزدەن جۇيرىكتى انىقتايتىن، حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىققانداردى سايلاپ الاتىن ءداستۇر جوق بىزدە! ەڭ باستىسى – بيلىك باسىنداعىلار وزدەرىنىڭ بولاشاعىن قايمانا حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيىنىڭ وسۋىمەن بايلانىستىرمايدى! تەڭسىزدىك دەگەننەن شىعادى. كەزىندە قاراپايىم مەتاللۋرگ بوپ ەڭبەك جولىن باستاعان نازارباەۆ پرەزيدەنت بولا الدى. ال ەندى ول ءوز قولىمەن قۇرعان قوعامدا وعان ەش تۋىستىق قاتىسى جوق قازىرگى قاراپايىم جۇمىسشى پرەزيدەنت بولا الا ما؟ مىنە، گاپ سوندا.

سىرتى - ءبۇتىن، ءىشى - ءتۇتىن سىرتقى ساياسات

پرەزيدەنت و باستان «كوپۆەكتورلى» ساياسات ۇستاندى. جاڭادان قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ەل ءۇشىن ول تاكتيكا دۇرىس بولعان سىڭايلى. بىراق ۋاقىت وتە، ءبىزدىڭ ديپلوماتيا بىرجاقتى سيپات الا باستادى. ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ كەشەگى كوپ باعىتتى ۆەكتورىمىز كەدەن، سوسىن ەۋرازيالىق وداققا كەپ تىرەلدى.مەنىڭشە، بارلىق ەل ءوز باسىمدىعىن انىقتاۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت ءوتۋ كەرەك. قارجىلىق ءارى قارىم-قاتىناستىق داعدارىستان امان-ساۋ ءوتىپ الايىق. جان-جاعىمىزعا ءجىتى باقىلاپ، وڭدى-سولىمىزدى تانىپ الايىق. بىرجاقتىلىققا ۇرىنبايىق. ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەلەرى بار كازاق ەلى كىممەن، قانشالىقتى تەرەڭ وداقتاس بولۋ كەرەك، سول جاعىن اسىقپاي، دابىرا ەتپەي، انىقتايىق. ول ءۇشىن ۋاقتى كەرەك. ول كەزدە رەسەي مەن قىتاي، ازيالىق كورشىلەر مەن باسقالار قاي جەردە بولارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى.سونىمەن بىرگە سىرتقى ساياساتتا «مۇراگەر» فاكتورى بار ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت. ياعني، ەلدىڭ قاي ەلمەن، قاي ايماقپەن، قاي وداقپەن بىرگە بولۋىن وبەكتيۆتى شارتتار ەمەس، مەملەكەتتىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەلەرى ەمەس، سول بولاشاق مۇراگەردى ولاردىڭ قايسىسى قولدايدى دەگەن سۋبەكتيۆتى ساۋال شەشىپ كەتۋى مۇمكىن!رەسەي سەكىلدى الەۋەتى وزىنەن 10 ەسە ۇلكەن ەلمەن ءبىر وداققا ەنگەن ەلىمىز ەندى تولىققاندى ساياسي تاۋەلسىز بولا الا ما؟ مىنە، گاپ سوندا

ءبىر ادام عانا ساياساتپەن اينالىساتىن ەلدىڭ بولاشاعى بۇلدىر!

ەگەر دە ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالالاردا ءبىرشاما جەتىستىكتەر بار دەپ مويىنداي الساق، قوعامدىق-ساياسي تۇرعىدان قازاقستان ناعىز اۆتوريتارلىق ەلگە اينالعانىن ىشكى كوز دە، سىرتقى كوز دە ءبىلىپ، كورىپ جاتىر.ءسوز جوق، تاۋەلسىزدىك العان العاشقى كەزەڭدە ءبىزدىڭ پرەزيدەنت مۇلدەم باسقاشا ەدى! ساياسي ارەنامىزدا اتقارۋشى بيلىككە تاۋەلسىز، ارقيلى پىكىر وكىلدەرى جينالعان، ۇكىمەتكە ءوز دەگەنىن ىستەتە الاتىن مىقتى جوعارعى كەڭەس بولدى. پرەزيدەنت تە ول كەزدە شىنايى دەموكرات رەتىندە ءوز اياعىمەن سول پارلامەنتكە باراتىن، اشىق تا باسەكەلى پىكىرتالاس جۇرگىزىپ، ءوز ءسوزىن وتكىزە الاتىن. ناعىز ليدەر ەكەنىن ول سوندا تانىتقان.بىراق ۋاقىت وتە ەلدە دەموكراتيا مەن پىكىرالۋاندىعىنىڭ اۋماعى تارىلا بەردى.بالەنىڭ ءبارى 1995 جىلى كونستيتۋتسياعا شۇعىل تۇردە وزگەرىستەر ەنگىزىپ، بيلىكتىڭ ءبارىن ءبىر ادامنىڭ – پرەزيدەنتتىڭ قولىنا شوعىرلاندىرا سالۋدان باستالدى. سودان كەيىن پرەزيدەنت تە وزگەردى، قالا بەردى، بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارى، كەلە-كەلە قوعامنىڭ ءوزى وزگەردى!ونىڭ ۇستىنە وكىمەت حالىقتى وسى كونستيتۋتسيالىق رەفورما «جانعا باتاتىن، بىراق مىندەتتى تۇردە قولعا الىنۋى ءتيىس ەكونوميكالىق رەفورمالار جاساۋ كەزەڭىندە عانا ساقتالادى»، «ۋاقىتشا سيپاتقا يە» دەپ الداۋسىراتتى. قاراپ وتىرساق، سول ترانزيتتىك كەزەڭ 5 نە 10 جىل ەمەس، تۋرا 20 جىلعا سوزىلىپ كەتتى. جانە دە ودان سايىن سوزىلا بەرەتىن سەكىلدى! وسى جىلدار ىشىندە بىزدە پرەزيدەنتتىڭ ءسوزسىز ەڭبەگىن مويىنداۋ گروتەسكىگە اينالىپ، جەكە باسقا تابىنۋعا ۇلاسىپ كەتتى! ناتيجەسىندە بيلىككە ايتىلعان كەز كەلگەن ازدى-كەم سىن باس بيلىك، ياعني پرەزيدەنتكە باعىشتالعان بوپ سانالاتىن بولدى! ءسويتىپ، اينالامىزعا، بيلىكتىڭ بولمىسىنا، ساياساتى مەن كۇندەلىكتى تىرلىگىنە وبەكتيۆتى كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ءتىپتى مۇمكىن بولماي قالدى.بۇگىندە پرەزيدەنتكە ء«اي دەتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» تابىلماي قالدى.اراگىدىك ءوز ويىن نە بولماسا بولماشى بولسا دا سىني پىكىرىن ايتۋشىلار سول ساتتە «پرەزيدەنتتىڭ جاۋى» اتانىپ، نە قاستاندىقپەن ءولتىرىلدى، نە تۇرمەگە جابىلدى، نە شەتەل استى، نە باسقاشا قۋدالاندى! ناتيجەسىندە پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىنا ء«لابباي-تاقسىريزم» يدەولوگياسىن مىقتاپ ساناسىنا سىڭىرگەن، ول جاڭا ونەردىڭ الۋان ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەرىن مەڭگەرىپ العان ساياسي جاعىمپازدار شوعىرلانا باستادى. قازىر باسقانىڭ ەمەس، ناق سولاردىڭ باعى جانىپ تۇر! دەر كەزىندە پرەزيدەنتكە جاعاتىن باستاما كوتەرىپ جىبەرسەڭ، سول ساتتە وسەسىڭ نە بيلىك تاراپىنان باسقاشا ءبىر جاقسىلىققا كەنەلەسىڭ! جاعىمپازدىق پەن كوزبوياۋشىلىق مەملەكەتتىڭ رەسمي ساياساتىنا اينالىپ قانا قويماي، كۇن كورىستىڭ، كارەرانىڭ باستى مەحانيزمى رەتىندە ورنىقتى.پرەزيدەنت قۇرعان جۇيەنىڭ تاعى ءبىر مورالدىق ىرگەتاسى - ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ىستەرگە جانە مەملەكەتتىك مەنشىككە قاتىسى بار ۇلكەن بيزنەسكە تىم بەلسەندى، كەي جاعدايدا تىم كوزگە قوراش ارالاسۋى دەپ ايتساق ارتىق بولماس. ول دا قوعامنىڭ، سونىڭ ىشىندە، ەلباسىنىڭ بالا-شاعاسىنىڭ قاتارلاستارىنىڭ زاڭدى نارازىلىعىن تۋعىزىپ جۇرگەنى راس. قاتتىراق ايتايىن: جاستايىنان پارتيا-كەڭەس نومەنكلاتۋراسىندا بوپ، تومەننەن كارەرا جاساپ وسكەن، ءوز ورتاسىندا ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن، باسقا تالانتتارىمەن باسەكەلەسىپ ءجۇرىپ وسكەن پرەزيدەنتكە قولدان جاڭا جاۋ تاۋىپ، قارسىلاستارى مەن سىنشىلارىنىڭ قاتارىن كوبەيتكەن دە - ناق وسى ونىڭ وتباسىنىڭ مۇشەلەرى! ناتيجەسىندە اكەمىزبەن جاستى پرەزيدەنت ءوز بالالارىمەن جاستى ءبىزدىڭ ۇرپاقتى ءوز دۇشپانى ساناپ، قۋدالاۋعا جول بەردى.سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى، وتباسىنا قاتىستى وسى تەرىس ءۇردىس بيلىكتىڭ تومەنگى دەڭگەيىنە دە جەتىپ، قازىر ەپيدەميا سيپاتىن يە بولدى. ول شەنەۋنىكتەردىڭ قيسىنى قاراپايىم: ەگەر دە ەلباسى ءوز قۇداسىن نە كۇيەۋبالاسىن تايراڭداتىپ قويسا، مەنىڭ جانە مەنىڭ تۋىستارىمنىڭ قاي جەرى كەم؟! ساياسي ارەنا ء«بىر اكتەردىڭ تەاترىنا» اينالعان ەلدە باسەكەگە لايىق، ءارى ەلىنە تانىمال بولاشاق ەلباسىلارى قالىپتاسا الا ما؟ مىنە، گاپ سوندا!

ۇلى تاڭداۋ

شىنىمدى ايتسام، مەن قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ جاعدايىن، ونى مازالاپ جۇرگەن قۇپيا ويلاردى تۇسىنەتىن سياقتىمىن.ول، ءسوزسىز، تاريحتا قالعىسى كەلەدى. جانە دە جاي عانا قايراتكەر رەتىندە ەمەس، ەلدەن ەرەكشە ءارى قايتالانباس، قازاقتىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان (جانە دە بولۋى ودان كەيىن بولۋى دا مۇمكىن ەمەس!) تۇلعا رەتىندە قالعىسى كەلەدى. سوندىقتان دا سوڭعى كەزدە ونىڭ جەكە باسىن دارىپتەۋ ءۇردىسى ەسەلەنىپ، وكىنىشكە وراي، ءتىپتى سوراقىلانىپ بارادى. ەلباسىنا جاعىنامىن دەۋشىلەر ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلىپ جاتقانىن ءبارى كورىپ جاتىر. مويىنداۋ كەرەك: قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ءسوزسىز، تاريحتا قالادى! ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى – ءبىر توبە. دەگەنمەن، ول وسى جىلدارى ەلىمىزدىڭ قولى جەتە الماعان تۇستارعا دا، ەلدە ورىن العان كەمشىلىكتەرگە دە جاۋاپ بەرەدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك جۇيەدە ەڭ باستى شەشىمدەر تەك قانا ونىڭ قۇزىرىندا.بيلىك ءوز ۋىسىندا ءارى ساياسي وپپوزيتسيا وكىمەت پەن كەيبىر ساتقىن ساياساتكەرلەردىڭ كەسىرىنەن السىرەپ قالعان قازىرگى تۇستا بىزدە ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا ناقتى ىقپال ەتە الاتىن ەڭ باستى ساياساتكەر ناق پرەزيدەنت بوپ وتىر. وسىعان وراي مەنىڭ پرەزيدەنتكە ايتار ەكى ناقتى ۇسىنىسىم بار (ارينە، مەنىڭ قويار تالاپتارىم بۇلاردان گورى قاتتىراق ەكەنىن جۇرت بىلەدى، بىراق ءدال بۇگىن بيلىكتىڭ نە ىستەپ، نە قويۋعا شاماسى جەتەتىنىن الدىن-الا سەزەتىن رەاليست بولۋىمىز كەرەك شىعار).ءبىرىنشى. ەكونوميكا سالاسىندا ءوزىن-ءوزى ۇياتقا قالدىرىپ كەلە جاتقان وليگارحتىق جۇيەدەن نارىقتىق زاڭداردى باسشىلىققا الاتىن، سونىمەن بىرگە قۋاتتى الەۋمەتتىك ءمان-مازمۇنى بار شىنايى «حالىقتىق كاپيتاليزمگە» ءوتۋ جولىن وسى باستان قاراستىرىپ، سول شارۋانى ءوزى باستاپ كەتۋى ءجون سەكىلدى. قازىرگى 2030 نە 2050-جىللارعا ارنالعان ستراتەگيالاردا مۇنداي كونتسەپتۋالدى باعىت جوق. ەڭ باستىسى، پايدالى قازبانى ساتۋدان ءتۇسىپ جاتقان قىرۋار قارجىنىڭ قىزىعىن قايمانا قازاق بولاشاعى بۇلدىر 2050-جىلى ەمەس، ءدال بۇگىن كورە باستاۋى ءتيىس! مۇنداي قادام، ءسوزسىز، ەلدە الەۋمەتتىك ادىلەتتىكتى ورناتۋدىڭ العىشارتى بولار ەدى!ەكىنشى. ەل ىشىندە «نازارباەۆ كەتكەن سوڭ ءومىرىمىز نە بولادى؟» دەگەن ءارتۇرلى اڭگىمە كوپ. ونىڭ ىشىندە «ەلباسىنىڭ ورنىن كىم باسادى؟» دەگەن ودان دا وتكەن ءبىر مازاسىزدىق بار. مەنىڭشە، وسى اڭگىمەنى پرەزيدەنت ءوزى باستاپ، ءوزىنىڭ قازىرگى ساياسي ءارى ادامي قۋاتى بار كەزىندە ءتيىستى العىشارتتارىن جاساپ كەتۋى كەرەك سياقتى.ء بىر نارسە ايقىن: قازاقستان ەكونوميكاسى مەن ساياسي جۇيەسى ءدال بۇگىنگىدەي وكىلەتتىگى بار «ەكىنشى ەلباسىن» كوتەرە المايدى! سوندىقتان دا قازىرگى پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ۋىسىنداعى بيلىك وكىلەتتىكتەرىن پارلامەنت، ۇكىمەت، سوت اراسىندا قايتا ۇلەستىرە باستاعانى دۇرىس بولار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىر ادام ەمەس، ماسەلەن، 300 دەپۋتاتتان تۇراتىن، قۇرامىنا قوعامدا بار بارلىق كۇشتەر ەنگەن مىقتى پارلامەنت قازاقستان بولاشاعىنىڭ كەپىلى بولا ءالادى!بىر سوزبەن ايتسام، ءدال قازىرگى ساياسي جۇيە نازارباەۆسىز قىزمەت ەتە المايدى! ويتكەنى بىزدەگى بارلىق مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار پرەزيدەنتتىڭ جەكە باسىنا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان. سوندىقتان وسى تاريحي تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار: ءبىر ادامعا عانا باعىشتالعان جارتىكەش جۇيەنى وزگەرتۋ كەرەك.ەرتە مە، كەش پە، ول جۇيە وزگەرەتىنى بەلگىلى، سەبەبى كەز كەلگەن اۆتوريتاريزم ءوز تۇبىنە ءوزى جەتەدى، وعان تاريح كۋا.سوندىقتان قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ الدىندا ۇلى تاڭداۋ تۇر: نە سول وزگەرىستەردى ول ءوزى باستاپ، ءوز قولىمەن جۇزەگە اسىرادى، نە ول وزگەرىستەر ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتەدى!وز باسىم العاشقىسىن قالار ەدىم. ويتكەنى ەكىنشى مۇمكىندىكتىڭ ارتى قيىن بولىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.مەنىڭشە، قازىر قوعامدا دا، بيلىكتىڭ ءوز ىشىندە دە العاشقى نۇسقانى قولداۋشىلار بارشىلىق. سوندا عانا نازارباەۆ سەكىلدى شىن مانىندەگى پاتريارحتىڭ كۇزى قازاقستاننىڭ ايازدى قىسىنا ەمەس، جاسامپاز كوكتەمىنە ۇلاسار ەدى.بىراق ونداي قادامدارعا پرەزيدەنت ءوز ەركىمەن بارا ما؟ الدە اشىنعان حالىق بيلىك تۋرالى ماسەلەنى ونسىز، ءوزى شەشىپ تاستاي ما؟ مىنە، گاپ سوندا!

Abai.kz