قىركۇيەكتىڭ 12-ءسى الماتى قالالىق اپەللياتسيالىق سوتى المالى اۋدانىنىڭ №2 اۋداندىق سوتى شىعارعان «جۇلدىزدار وتباسى اڭىز ادام» جۋرنالىنا بايلانىستى 30 ماۋسىمداعى شەشىمدى قايتا قارادى. ەستەرىڭىزدە بولسا،  ءساۋىر ايىنداعى №8 سانىنا بايلانىستى اتالعان جۋرنالعا ايىپ تاعىلعان بولاتىن. سوتقا بەرۋشىلەر «اڭىز ادام» جۋرنالى گيتلەردى اقتادى دەپ سانايدى. سوڭعى سوت وتىرىسىندا «ارىز بەرۋشى» ءار ءبىر ارداگەرگە بۇرىنعى ءبىر ميلليوننان تولەۋدىڭ ورنىنا 100 مىڭ تەڭگەدەن تولەۋ جانە ارداگەرلەردەن كەشىرىم سۇراۋ شەشىمى شىعارىلدى. وسىعان بايلانىستى «جۇلدىزدار وتباسى اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى جارىلقاپ قالىبايعا حابارلاسقان ەدىك.

- سوڭعى سوت وتىرىسى تۋرالى ايتساڭىز، سۋديا ءسىزدىڭ تالاپ-ارىزىڭىزدى قانشالىقتى قاناعاتتاندىردى؟

- اپەللياتسيالىق سوتتى جۇرگىزگەن نۇرلان مۇحامەدجانۇلى دەيتىن بەلگىلى ادۆوكات، ول كىسىنىڭ تاريحتا ازامات رەتىندە قالۋعا  مۇمكىندىگى بولدى. وكىنىشكە قاراي ول تاريحتىڭ بەرگەن مۇمكىندىگىن پايدالانا المادى. ادۆوكاتتارىم وتەگەن ىقسانوۆ، شىنقۋات بايجانوۆ اپەللياتسيالىق سوتتى جۇرگىزۋشى مۇحامەدجانۇلىنا ماعان ايىپ تاعىلعان ساتتەن باستاپ بارلىق ءمان-جايدى دالەلمەن ءتۇسىندىردى، مەن دە ءىستىڭ اق-قاراسىن ايىرۋعا شاقىردىم.

ەڭ باستىسى بۇل سوتقا ەشقاشان كەلمەگەن، مەنى «ايىپتاۋشى» 13 ارداگەردىڭ بىرەۋى كەلدى. ەسىمى جوگوۆ نيكولاي پانتەلەەۆيچ. جوگوۆ سويلەپ بولعاننان كەيىن بىزگە سۇراق قويىڭىز دەدى، ءبىز سۇراق قويعان ەدىك،  قويعان سۇراقتارىمىزدى سۋديا «بولمايدى» دەپ قاقپايلادى، بىراق ونى ەستىمەدى مە جوگوۆ: «مەن جۋرنالدى وقىعان جوقپىن، بىراق ماعان وسى تۋرالى ء“تۇسىندىردى”» دەدى. ول كىسىنىڭ ءسوزى مەن وقىمايمىن، بىراق ايىپتايمىن دەگەنگە سايادى.  ول: «سەندەر ءپۋتيندى گيتلەرمەن بەكەر سالىستىرعانسىڭدار،  ويتكەنى گيتلەر كونتسلاگەرلەردە قانشاما بالالاردى كۇيدىرىپ ءولتىردى، قاتىگەزدىك كورسەتتى، ال پۋتين كەرىسىنشە ۋكراينادان جەتىم قالعان بالالاردى رەسەيگە الدىرىپ، كومەگىن جاسادى،  پۋتين دۇرىس جۇمىس ىستەپ جاتىر»، - دەيدى.  مەن مىنا جۋرنالدا سول كونتسلاگەر تۋرالى، سول سوعىستاعى ناتسيزم، گيتلەردىڭ جاساعان زۇلىمدىقتارى، قۇرباندارى تۋرالى جازىلعانىن بىلەسىز بە؟ دەپ سۇراسام، ول مۇلدە حابارسىز. ال، بىزدە ول جازىلعان. ەڭ نەگىزگى نارسەنى بىلمەيدى، جۋرنالدى وقىماعانىن مويىنداپ تۇر، وسىنى سوت قاپەرگە العان جوق.

سوتتىڭ سوراقىلىعى سول، اۋداندىق سوتتىڭ  12 بەتتىك شەشىمىندە تالاپكەردىڭ نە جازىپ بەرگەنىن سوزبە ءسوز پايدالانعان. مورالدىق شىعىن تۋرالى دا سولاي، بۇلار العاشقى ساراپتامانى(الماتى قالاسىنىڭ باس پوليتسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن جاسالعان ساراپتاما)نەگىزگە الدى. سوتتىڭ ءوزى ساراپتاما تاعايىنداماعاندىقتان بۇرىنعى ساراپتاماعا سۇيەنۋگە بولمايتىن ەدى. ءتىپتى بۇرىنعى ساراپتامانىڭ وزىندە تەرروريزم جوق، ەكسترەميستىك قىلمىسقا شاقىرۋ بەلگىلەرى جوق، ... يزمدەردىڭ ءبارى جوق، تەك قانا «ەكسترەميزمدى اقتاۋ بەلگىلەرى بار بولۋى مۇمكىن» دەپ قانا تۇر. ال اۋداندىق سوت ء«فاشيزمدى ناسيحاتتاعان» دەپ جىبەرگەن بولاتىن. وسى سوت بولسا «مەن سەندەرگە جاقسىلىق جاسادىم» دەگەندەي، شىعارعان ۇكىمى - 13 ميلليون ايىپپۇلدى 10 ەسە قىسقارتۋ بولدى، كەشىرىم سۇراۋ سول كۇيىندە قالدى. ال كەشىرىم سۇراۋىمىز تالاپ ەتىلگەن باستى سەبەپ بىزگە تاعىلعان «فاشيزمدى ناسيحاتتاعانى ءۇشىن» دەگەن ايىپ بولاتىن. قازاقستان حالقىنىڭ الدىندا، جانە سوعىسقا قاتىسۋشى ارداگەرلەردىڭ الدىندا جاريا تۇردە باسپاسوزدە كەشىرىم سۇراۋىم ءتيىس بولعان، بۇل وسى سوتتا وزگەرىسسىز قالدى. ال ءار قايسى ارداگەردىڭ بىزدەن ءبىر ميلليون سۇراعانى تۋارلى ادۆوكاتتارىمىز سۋديادان مىنانى ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى: ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ، 20 جىل بويى جازىقسىز وتىرىپ كەلگەندەردىڭ وزىنە ۇكىمەتتىڭ تولەيتىنى 185 مىڭ تەڭگە عانا ەكەن. ارداگەرلەردىڭ ەشقانداي ءزابىر-جاپا كورمەستەن بىزدەن 100 مىڭ تەڭگەدەن تالاپ ەتۋى قانداي زاڭعا، مورالعا نەگىزدەلگەن؟!

ارداگەرلەردىڭ تالاپ ەتكەن ءبىر ميلليونى، ءتىپتى قازىرگى «جەڭىلدەتىلگەن» 100 مىڭى ەشقانداي نەگىزگە سىيمايدى. ولاردىڭ جۋرنالدى وقىماعانى انىق بولىپ وتىر، ول ارداگەرلەردە وسى جۋرنالداعى ماتەريالدىڭ كەسىرىنەن جان ازابىن، ءتان ازابىن تارتقانى تۋرالى  ەشقانداي انىقتاما، دالەل جوق. وزدەرىڭ جازعان، «31 ارناداعى»، «الاش ايناسىنداعى» ارىپتەستەرىڭ بارىپ جولىققان ەكى ايىپتاۋشى ارداگەر دە جۋرنالدى وقىماعان. ولار جۋرنالدى جامانداعان گازەتتەردەگى ءبىزدىڭ جۋرنالعا قارسى ايىپتاۋ ماقالاسىن ەستىگەننەن كەيىن ۇستىمىزدەن ارىز بەرۋگە كەلىسكەن، الايدا بەس ميلليون تۋرالى مۇلدە بىلمەيدى. جوگوۆ تا اقشا تۋرالى بىلمەيتىنىن ايتىپ، سوت ۇستىندە تاڭعالىپ وتىر. ياعني، بۇلاردى ارانداتىپ وتىرعان نۇرتاس احمەتوۆ دەگەن ولاردىڭ سەنىمدى وكىلى. ال ول وكىل كەيىنگى قالالىق وتىرىستارعا كەلۋدەن قاشتى.  

- الدا قانداي سوت وتىرىستارى بولادى، تاعى دا اپەللياتسياعا بەرەسىز بە؟

- بىرىنشىدەن، سوتتىڭ شەشىمى بەس كۇننەن كەيىن شىعادى، سوعان قارايمىن، بۇل سوتقا نارازىلىق ءبىلدىرۋ نەمەسە ارى قاراي كاسساتسيالىق سوتقا بەرۋ جاعىن قاراستىرامىن. مەن ءبىر ميلليون ءۇش ءجۇز مىڭ تۇگىلى ون ءۇش تيىن دا تولەۋگە ءتيىس ەمەسپىن.

جۋرنالدا پۋتين تۋرالى قاتتى ايتىلعان بولسا، ونىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى ءبىز ەرتە كۇتكەن  قاۋىپتى ناقتىلادى. ءتىپتى ۋكرايناعا اسكەر كىرگىزگەنىن، سوعىس تەحنيكاسىن كىرگىزگەنىن دە مويىندادى. ءوزىنىڭ امبيتسيالارىن اشىق كورسەتىپ،  جوزە بارروزعا: «قاجەت دەسەم كيەۆتى ەكى-اق اپتادا الامىن»، - دەدى. پۋتين تۋرالى بۇكىل ەۋروپانىڭ ىقپالدى باسىلىمدارى قاتتى جازىپ جاتىر، ەگەر ول جۋرنالدار وتىرىك جازسا پۋتين تاراپى سوتقا بەرە الار ەدى عوي. بۇلار گۋميلەۆتىڭ: "رەسەي ءوزىن ەۋرازيالىق دەرجاۆا رەتىندە عانا قۇتقارىپ قالا الادى، تەك ەۋرازياشىلدىق ارقىلى عانا", - دەگەن ءسوزىن ۇران ەتىپ ۇستانىپ العان. رەسەي السىرەپ بارا جاتقان سوڭ جانتالاسىپ جاتىر، سيريادا ءىرى قارۋ قويماسى بار ەدى، ودان ايىرىلىپ قالدى، ەۋروپاعا ىقپالى بولۋى ءۇشىن قارا تەڭىزدەن ايىرىلىپ قالمايىن دەپ قىرىمدى الدى، ۋكراينانى بولشەكتەدى، ماقساتىنا جەتتى. دونەتسكى مەن لۋگانسكتى حالىقتىق رەسپۋبليكا ەتىپ قۇردى، بۇنى ۋكراينا دا لاجىسىز مويىنداپ، پارلامەنتى كەشە، 16 قىركۇيەك دونباسستىڭ بىرقاتار اۋداندارىنا 3 جىلعا دەيىن ء«وزىن ءوزى بيلەيتىن» ەرەكشە مارتەبە بەرەتىن زاڭدى راتيفيكاتسيالادى. باتىس ەلدەرى مەن ەۋروپا رەسەيگە تەك سانكتسيا سالۋدان اسا المادى، ۋكراينانى ءتيىستى دەڭگەيدە قولداپ وتىرعان جوق. وسى سەبەپتەن پۋتين ۋكراينانى بولشەكتەپ، جاڭا قۇرىلعان رەسپۋبليكالاردى قۋىرشاق مەملەكەت ەتىپ جاساپ قويماق. ياعني، بۇلار ۋكرايناعا دەگەن امبيتسياسىن اياقتاۋعا جاقىن. ەندى كوزىن بىزگە تىگىپ وتىر، كەندى التاي مەن سولتۇستىك وبلىستارىمىزعا كوزدەرى تۇماندانا قارايدى، ونى پۋتين جىرينوۆسكيدىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ كەلگەن ەدى، ەندى ءوزى دە ايتتى.

- سوتقا بەرۋشىلەر ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن قوسىمشا ىستەر قوزعاپ، ىلىك تاۋىپ وتىرعان جوق پا؟

- ازىرگە جوق، وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، العاشىندا مەنى «سوتقا بەرگەن» ارداگەرلەر 10 ەدى، كەيىن 13 بولدى. بىراق ولار دا جۋرنالىمىزدىڭ فاشيزمدى ناسيحاتتاماعانىن ءتۇسىنىپ كەلەدى. كەشەگى سوتقا كەلگەن جوگوۆ تا تاڭعالىپ، جۋرنالدىڭ نە جازعانىن ءتۇسىنىپ كەتتى دە، كەلەسى كۇنى كەلمەي قالدى. جۋرناليستەر بارىپ سويلەسكەن ەكى ايەل ارداگەر دە جۋرنالدان بەيحابار.  مەنى سوتقا تارتۋشىلار قوسىمشا ايىپتاۋلار تاعايىنداۋ تۇگىلى وزدەرىنىڭ شيكىلىكتەرىن جابا الماي الەك بولىپ جاتىر. ارداگەرلەردى بىزگە ايداپ سالىپ جۇرگەن سەنىمدى وكىلدىڭ ءوزى سوتتان قاشقاقتاي باستادى، سوڭعى وتىرىستاردا قاتىسقان جوق، ول ارداگەرلەردى ساۋداعا سالىپ ارانداتىپ وتىرعانىن مويىنداعانى.  ءبىر قىزىعى، مەنى سوتقا بەرىپ جۇرگەن 13 ادامنىڭ ءبارى سوعىس ارداگەرى ەمەس، ولار «دەتي ۆوينى» جانە تىل ارداگەرلەرى بولىپ شىقتى. ىشىندە سوعىسقا قاتىسقان ارداگەر ەكى-ۇشەۋ عانا ۇقسايدى. بىراق بارلىعى الماتى قالاسىنداعى مومىشۇلى كوشەسى مەن اباي داڭعىلىنىڭ قيىلىسىنداعى «ارداگەرلەر ۇيىندە» ورنالاسقان.

مەن گيتلەردى نەگە جازدىم - پۋتين ءۇشىن جازدىم. كوپتەگەن عالىمدار ايتادى: «پۋتين 1939 جىلعا دەيىنگى گيتلەر سياقتى» دەپ، ولاي ايتۋعا فاكتىلەرى دە بار. ءتىپتى عالىمدار ەمەس، الەمدىك ساياساتكەرلەر دە ءپۋتيندى گيتلەرمەن سالىستىرادى. وبامانىڭ ءوزى ءپۋتيندى اگرەسسور  سانايدى. ۇلىبريتانيا حانزاداسى چارلز ۋەلسكي، حيللاري كلينتون، ليتۆا پرەزيدەنتى گريباۋسكايتە داليا، ەۋروپارلامەنت ساياساتكەرلەرى تۇگەل ءپۋتيندى «گيتلەر» دەپ اتاپ وتىر، سول ءۇشىن دە سانكتسيانى كۇشەيتىپ جاتىر. پۋتينگە  قازىر الەم مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ويتكەنى 1939 جىلعا دەيىن فرانتسيا، انگليا، اقش گيتلەرگە مۇمكىندىك بەرىپ كەلدى، ول نە جاساسا دا كوندى، سوعىسقىسى كەلمەدى. ال، گيتلەر مەن ستالين پولشا مەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن ءبولىسىپ الدى، ستالين فينليانديامەن سوعىسپاقشى بولدى، بىراق جەڭىلىپ قالدى. كىشكەنتاي عانا فينليانديا سسسر-گە مىقتى تويتارىس بەردى. گيتلەر بولسا ء فاشيزمدى جالعاستىرىپ،  جارتى الەمگە سوعىس اشتى، سوعىس سالدارىنان ميلليونداعان ادامدار جاندارىن قۇربان ەتتى...

اڭگىمەلەسكەن: نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz