وسى كۇنى نە كوپ فيلوسوف كوپ، مادەنيەتتانۋشى, ساياساتتانۋشى  كوپ.   قازاقتىڭ عۇلاما اقىندارىنىڭ ءبىرى ابۋباكىر كەردەرى ايتقانداي «بىلمەيمىن
دەيتىن ءبىر جان جوق، جۇرت اقىلعا تولعان كۇن!». ولاردىڭ ءفالسافاسىن تىڭداپ،
وقىپ وتىرساڭ، مىنا الەم (جەر بەتى) ۇلكەن ءبىر بولاشاققا بەت العان ۇلى كوش.
سول ۇلى كوشتىڭ ىشىندە مىڭداعان ءارتۇرلى حالىق وركەنيەتكە قاراي بەت الىپ، ۇدەرە كوشىپ بارادى. ىشىندە قاقپا شەكپەنىن جولدىڭ شەتىنە لاقتىرىپ جىبەرىپ، ونىڭ ورنىنا شورتيك كيىپ الىپ، جان-جاعىنداعىلارمەن بىرەسە «پريۆەت!»، بىرەسە «حەللوۋ!» دەپ امانداسىپ، كوزىنە قارا كوزىلدىرىك كيىپ، «مەرسەدەس» مىنگەن كادىمگى قىسىق كوز قارا قازاق تا كەتىپ بارادى. ول اسىرەسە، الگى ۇلى كوشتىڭ ىشىندەگى تمد دەپ اتالاتىن ءبىر ىرگەلى توپتىڭ كوشىن باستاپ، باسقالارعا ۇلگى بولىپ  ەكونوميكاڭ با، مادەنيەتىڭ بە، عىلىمىڭ با ايتەۋىر مىنا جالعان ءدۇنيانىڭ قاي سالاسىندا دا بارىنەن وزىق، بارىنەن ۇزدىك بولىپ ەڭ الدىندا «العا، قازاقستان» دەپ العا قاراي ەش كىدىرىسسىز شاۋىپ بارادى-مىس. قايدا بارا جاتقانىن ءبىر قۇداي بىلەدى. نەگىزگى بەتالىسى الدەبىر وزىق مەملەكەتتەر قاتارىنا بارىپ قوسىلۋ جانە وعان قوسىلۋ ءۇشىن جاناعى شورتيك كيىپ، «مەرسەدەس» مىنگەن  قازاق ەڭ الدىمەن امەريكالىقتار مەن ەۋروپالىقتار نە ىشسە، سونى ءىشىپ، نە جەسە سونى جەپ، نە كيسە، سونى كيىپ، سوسىن ۇيدەگى جالعىز نە ەكى بالاسىنا اعىلشىنشا، ورىسشا ۇيرەتۋى كەرەك. ايتەۋىر، تازا قازاق بولماسا بولدى! ايتپەسە، «مامبەت» بوپ قالۋى مۇمكىن! مەيلى عوي، بۇل دا  الدەبىرەۋلەردىڭ اقىلىنىڭ  جەتكەن جەرى شىعار. دەگەنمەن...قازاق دەپ اتالاتىن ءبۇتىن ءبىر حالىقتى كۇستانالاۋعا قۇدايدان قورقامىز، بىراق قازاق ەلىنىڭ باسشىلىعىندا جۇرگەندەر رەسەي جاقتان الدەبىر ۇران تاستاسا بولدى، سونى اتتانعا اينالدىرىپ باسقانىڭ الدىنا تۇسۋگە جانىن سالا كىرىسەتىنى راس. ول ۇران ءوز حالقىنىڭ جان-سارايىنا، دىنىنە، اتاسالتىنا لايىق پا، ونىڭ ارتىندا قانداي استار جاتىر؟  قازاق باسشىلارى وعان «باس قاتىرمايدى»، كەڭەس وكىمەتى العاش ورناپ جاتقان جىلدارى-اق اتانىڭ ايتقانىن — ۇل، انانىڭ ايتقانىن قىز تىڭداماي، ءوز تىلىنەن بەزىپ، ەلدەن بۇرىن ورىسشا سويلەۋگە كوشكەن دە، قۇداي جوق دەپ  قۇدايدان، قۇران وتىرىك دەپ قۇراننان   ەڭ الدىمەن بەزگەن دە  قازاقتىڭ پاپكا ۇستاعان ءىرىلى-ۋاقتى باسشىلارى بولاتىن. «اسسالاۋماعالەيكۋمنىڭ» ورنىنا «سالاماتسىز با؟» دەپ سۇراق قويىپ امانداسۋدى دا سولار ويلاپ تاپقان ەدى. قازاقتىڭ حالىق اندەرىن تىڭداپ وتىرساڭىز، ءىشى «ساۋلەم»، «ەركەم»-«ەركەم-اي»-عا مۇلدە ورىنسىز تولىپ تۇر. سويتسەك، «وي، اللا-اي»، «قۇداي-اي»، «جالعان-اي»، «وي، دۇنيە-اي»، دەگەن بۇل قاسيەتتى سوزدەردى سىزىپ ولاردىڭ ورنىن كىلەڭ «ساۋلەتاي»، «ەركەتايمەن» تولتىرعان دا سولار ەكەن. ءسويتىپ، باياعىنىڭ قازاق قىزدارى شەتىنەن «ساۋلە»، شەتىنەن «ەركە شولجىڭ» بىرەۋلەر بولىپ شىعا كەلگەن. جانە بۇل سوزدەر ءان ماتىنىنە، ماعىناسىنا، جەلىسىنە مۇلدە قاتىسى جوق، ورىنسىز ەنگىزىلگەن. قازاقتىڭ قيسسا جىرلارىنداعى «كاپىر»، «ورىس» دەگەننىڭ ءبارى «قالماق» بولىپ وزگەرتىلگەن. نوعايلىنىڭ ورىسپەن سوعىسقان باتىرلارى تۋرالى جىرلاردا ولار وزدەرى تۇگىل اتا-باباسى ەستىپ، كورىپ بىلمەگەن الدەەبىر قالماقتارمەن سوعىسىپ جۇرەدى. بۇل دا قازاق باسشىلارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە اشقان «جاڭالىعىنىڭ» ءتۇرى. قازاقپەن ىرگەلەس وتىرعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسى 70 جىلدان استام كەڭەستىڭ قۇرىعىندا وتىرىپ تا  ءدال قازاققا ۇقساپ تىلىنەن، دىنىنەن، دىلىنەن، اتا داستۇرىنەن اينىعان جوق. ءالى ەسىمىزدە سول جىلدارى ماسكەۋدىڭ قىنىنان سۋىرۋلى جالاڭ قىلىشىنداي، «پراۆدا» گازەتى وزبەكتەردىڭ ەشقاشان ءتىلى مەن ءدىنىن ساتپايتىنىن، ەشقانداي جات يدەولوگياعا كونبەيتىنىن ايتا كەلىپ، ولار ءانسامبلىنىڭ اتىن دا «ياللا» دەپ قويىپ وتىر، بۇل «يا اللا» دەگەن ءسوزدىڭ ايتىلۋىنداعى «يا» دىبىسىنان كەيىنگى «ا» دىبىسىنىڭ ءتۇسىپ قالعان ءتۇرى. ياعني، انسامبل اتى «يا، اللا!».ونى وزگەرتۋ كەرەك دەپ جازعاندا دا وزبەكستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ونى وزگەرتپەي، ساقتاپ قالدى. ول كەزدە تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتى لەنين اتىندا بولاتىن. 1976 جىلى وزبەكتەر لەنيننىڭ اتىن الىپ تاستاپ، ۋنيۆەرسيتەتىنە ۇلىقبەك ەسىمىن بەردى. بۇل كسرو كەزىندە بولعان ۋاقيعا. ال قازاقتار تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ ۇلارداي شۋلاپ جۇرگەن 24 جىلدان بەرى پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدىڭ اتىن وزگەرتۋگە كۇشى كەلمەي وتىر. سويتە تۇرا، تەلەارنالار مەن باسپاسوزدەن كۇندىز-ءتۇنى ەستىلىپ جاتقان ءبىز كۇشتى، ءبىز مىقتى، ءبىز ءدۇنيا جۇزىنە ۇلگى دەگەن داڭعازاعا تولى ماقتانشاقتىق سوزدەردى قايتالاۋدان ءبىر تانعان ەمەس. سونداي داڭعازا ماقتانشاقتىقتاردى تىڭداپ وتىرعاندا ۇيالعاننان تىنىسىڭ تارىلىپ، جۇرەگىڭ اۋزىڭا تىعىلادى. ويتكەنى، سونىڭ كوبى ءباسپاسوز ەكەنىن شىققىر كوزىڭ كۇنىگە، ءسات سايىن كورىپ وتىر.  انەبىر جىلدارى «وتباسىن جوسپارلاۋ» دەگەن ۇران تاستالدى. ول ۇراننىڭ ماقساتى كسرو-داعى  وزگە ۇلتتاردىڭ سانىن ازايتىپ، بەرجاعى ورىستىڭ، ارجاعى ەۋروپالىقتاردىڭ سان جاعىنان باسىم بولۋىن كوزدەيتىن كەز-كەلگەن اقىماققا تۇسىنىكتى ەدى. سوعان قاراماستان قازاقستان باسشىلارىنىڭ ىشىندە وعان تەرەڭىرەك  وي جۇگىرتىپ جاتقان دا ەشكىم بولعان جوق. قايتا، قازاقتىڭ باسشى قىزمەتتەگىلەرىنەن باستاپ سولاردىڭ اينالاسىنداعى جالباتايلاقتاردىڭ ىشىنەن وسى «وتباسىن جوسپارلاۋدى»، ياعني، بالا تۋدى شەكتەۋدى قىزۋ قولداپ، اتتان سالعاندار شىقتى. دارىگەرلەرگە جاسىرىن نۇسقاۋ بەرىلدى. سول نۇسقاۋدان سوڭ قازاقتىڭ  ايەلدەرىنە دارىگەرلەر «سىزگە بالا تۋعا بولمايدى»، «ومىرىڭىزگە قاۋىپ تونەدى»، «انەمياڭىز بار ەكەن»، «ەندى بالا تۋساڭىز، تولعاق ۇستىندە ءولىپ كەتۋىڭىز مۇمكىن» دەگەن سياقتى قورقىنىشتى سوزدەر ايتىلدى. ءتىپتى، دۇپ-دۇرىس بوسانعالى تۇرعان ايەلدەرگە «كەسارەۆو سەچەنيە» جاسالىپ، ءىشىن جاردى. ايتپاقشى، بۇنداي قورقىتىپ-ۇركىتۋ تاسىلدەرىن كەيبىر دارىگەرلەر ءالى دە قولدانىپ كەلەدى. ولاردىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسپاي، 6-7 پەرزەنت كورىپ وتىرعان، قايتا دەنساۋلىعى بۇرىنعىسىنان دۇرىستالىپ كەتكەن ايەل ەكىنىڭ بىرىندە كەزدەسەدى.

ال، الگى «وتباسىن جوسپارلاۋ» دەپ اتالاتىن ءانجى ساياساتتىڭ قايدان شىققانىن بىلەسىز بە؟ بۇل زىمياندىق جوسپار 1974 جىلى جەلتوقسان ايىندا قۇراما شتاتتاردىڭ ۇلتتىق حاۋىپسىزدىك كەڭەسى دەپ اتالاتىن جاسىرىن كەڭەسىنىڭ وتە قۇپيا جينالىسىندا قابىلداندى. ماقسات — ولار ء«ۇشىنشى الەم»  دەپ اتايتىن  ەلدەردە اسىرەسە مۇسىلمان ەلدەرىندە بالا تۋدى شەكتەۋ،  ولاردىڭ  سانىن كەمىتۋ ەدى. ءسويتىپ، وسى ەلدەردە بۇل جوسپاردى جۇزەگە اسىراتىن مەكەمەلەر جۇمىس ىستەي باستادى. ونىڭ بولىمشەلەرى، اسىرەسە، قازاقستاندا قىزۋ جۇمىس ىستەدى. جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبىر جولى الگىندەي سوزدەرمەن ايەلدەرگە ۇرەي تۋعىزۋ بولسا، ەكىنشى جولى  بالا كوتەرۋگە كەدەرگى جاسايتىن بىراق «دەنساۋلىققا زالالى جوق، ۇزاق ۋاقىت اسەر ەتەتىن» دەپ اتالاتىن دارىلەردى ىشكىزۋ ارقىلى ايەلدەردى بەدەۋلىككە ۇشىراتۋ ەدى. بۇل جوسپار اسىرەسە، قازاقتار اراسىندا زور تابىسپەن جۇزەگە اسىرىلدى. قازاقتىڭ سول كەزدەگى زيالى وتباسىلارىنان باستاپ، قارا جۇمىسشى، قاراشارۋا وتباسىلارى ءبىر-ەكى بالادان ارتىق بالا وسىرمەۋدى «موداعا» اينالدىردى. بالاسى كوپ انالار مادەنيەتتەن، ومىردەن ارتتا قالعان، ەسكىنىڭ سارقىنشاعى دەپ ەسەپتەلدى. سول  ارامزالىق ، ۇگىت-ناسيحات، ارباۋ-الداۋدى  بۇگىنگى قازاقستاندا دا ەمىن-ەركىن جۇرگىزپ وتىرعاندار ءالى دە بار. قازىر وتاربالاردىڭ ۆاگوندارىندا، اۆتوبۋس، تروللەيبۋستاردىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىندە جاپسىرۋلى تۇرعان، بالا تۋماۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ءدارى-دارمەكتەردىڭ سۋرەتتەرىنەن، ءارتۇرلى ابورت جاساۋ جولدارى تۋرالى تاراتىلىپ جاتقان كىتاپتاردان-اق بۇل ساياساتتىڭ ءالى دە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن كوكىرەگىندە ساڭىلاۋى بار ادام بىردەن بايقايدى. امەريكادا ابورت جاساۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ قابىلدانعالى دا ءبىراز بولدى. ال  قازاقستاندا كەرىسىنشە ابورت جاساۋعا زاڭ جۇزىندە ەركىندىك بەرىلىپ قويىلدى. قازىر انالاردىڭ دەنساۋلىعىنا، دەنى ساۋ بالا تۋىنا كۇتىم جاساۋ، گينەكولوگقا الدىن-الا كورىنىپ تۇرۋ سياقتى قامقورلىق-سىماقتاردان وسى ساياساتتىڭ سالقىنى ءالى دە ءجيى بايكالىپ قالادى. وسى سايقالي ساياساتپەن ابدەن ۋلانعان قازەكەمنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى  بۇل ماسەلەدە ءالى دە بولسا باتىس ەلدەرىنىڭ قاتىندارىنا ەلىكتەۋىن كۇشەيتپەسە، باسەڭدەتكەن جوق. قازاقستاندا وسى كۇنى  «گەندەرلىك ساياسات»، «فەمينيزم» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، بيىك-بيىك مىنبەلەردەن  «اقىل» ايتاتىندار از ەمەس.ولار بۇنىڭ ءبارىن ايەلدەردىڭ مەملەكەت باسقارۋعا، ەل تىزگىنىن ۇستاۋعا، بيزنەسكە كوپتەپ ارالاسۋىنا جول اشۋدەگەن انجىلىكپەن بۇركەمەلەيدى. ءسويتىپ، اقش پەن باتىس ەلدەرىنە مىنە، ءبىز دە  «گەندەرلىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرىپ جاتىرمىز، ءبىز دە سىزدەر سالعان دەموكراتيانىڭ جولىمەن كەلە جاتىرمىز دەپ «ەسەپ» بەرىپ وتىرادى. دەمەك، بىزدە  قازاق سانىن كوبەيتۋگە ونشا... ونىڭ ورنىنا قازاقستان حالقىنىڭ سانىن ويدان-قىردان جيناپ 20 ميلليونعا جەتكىزۋ كەرەك دەگەن سياقتى جوسپار بار. قازىر ۋكراينادان قاشقان-پىسقان ورىستار «ەكىنشى روديناسى»–قازاقستانعا اعىلا باستادى. قۇدايشىلىعىنا كەلسەك  جەر يەسى، ەل يەسى قازاق ۇلتىمەن كەلىسىپ الماي، ولارعا مۇنداي رۇحسات بەرۋگە ەشكىمنىڭ حۇقى جوق! 1991 جىلدارى وزبەك حالقىنىڭ سانى 19 ميلليونعا جەتە قابا بولسا، بۇگىندە وزبەكتەر 30 ميلليوننان اسىپ كەتتى. سول جىلدارى دۇنيە جۇزىندە 10 ميلليونعا تولعانىن ىردۋ-دىردۋ قىپ تويلاعان قازاقتىڭ سانى ەلىمىزدە ءالى 11 ميلليون كورىنەدى. ادام ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعى جونىنەن قازاقستان 153 ورىندا. ياعني، الەمدە 200-ءدىڭ و جاق، بۇ جاعىندا مەملەكەت بار دەسەك ءبىز سولاردىڭ ەڭ ارتجاعىندا تۇرمىز. بىراق كۇندىز-ءتۇنى كۇمپىپ ماقتانۋدان الدىمىزعا جان سالمايمىز. قازاقتار ءبىز بۇگىندە الەمگە ۇلگى بولىپ وتىرعان ەلمىز دەپ ماقتانادى. ال ادامدارىنىڭ ءومىر جاسىنىڭ ۇزاقتىعى جونىنەن كورسەتىپ وتىرعان ۇلگىسى وسىنداي، ياعني، 153-ءشى ورىن بولسا، بىزدەن ۇلگى العان مەملەكەتتەردىڭ حالقى قىرىلىپ قالماي قالاي وتىر؟ ءازىل-ءازىل عوي! بىراق وسىنىڭ ءبارى  اسىرەسە، قازاق باسشىلارىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان كىم-كورىنگەنگە جالتاقتىعى، ەلىكتەگىشتىگى، ءوز ۇلتىن ءوسىرۋ ماسەلەسىنە تۋسىرتىمەن قارايتىنى، بىرەۋ ايتاق دەسە، تۇرا شاباتىن جارەۋكەلىگى دەمەي كورىڭىزشى! ءبىزدىڭ شونجارلار مەن دەپۋتاتتار قازىر «بيسميللاھنىڭ» ورنىنا انگىمەسىن «حالىقارالىق ۇيىمدار» دەپ باستايدى دا، سول ۇيىمداردىڭ تاۋەلسىز قازاقستانعا «وڭ قاباق» كورسەتىپ وتىرعانىن مىندەتتى تۇردە ايتىپ وتەدى. ال، الگى بالا تۋعىزباۋ تۋرالى قۇپيا جوسپاردى ءبىزدىڭ باسشىلار قۇدايىنداي كورەتىن ۆوز (دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى), يۋنەسكو، بۇۇ (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى), الەمدىك بانك، روكفەللەر قورى سياقتى تولىپ جاتقان حالىقارالىق ۇيىمدار قوس قولىن كوتەرىپ قولدايتىنى نەلىكتەن؟ ول «حالىقارالىق» دەپ اتالاتىن بۇل ۇيىمدار كىمنىڭ، قاي ەلدىڭ تاپسىرماسىمەن جۇمىس ىستەپ وتىر دەگەن وي ءبىزدى نەگە مازالامايدى؟

قازاقتىڭ اتتانشىلدىعىنا تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. قازاقستان ءبىلىم بەرۋ سالاسىن قايتا قۇرۋعا، ياعني، مەكتەپتەردە 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ەنگىزۋگە قاتتى كىرىسىپ كەتتى. ەلىمىزدە بۇل جۇيەنى ەنگىزۋ دە باسقا رەفورمالار سياقتى بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا سالىنباستان قولعا الىندى. كوزىن اشقالى وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان بىلىكتى ۇستازدار، ءبىرسىپىرا عالىمدار، قالامگەر قاۋىم ءباسپاسوز بەتىندە 12 جىلدىق بۇل جۇيەگە قارسى شىعىپ، ءوز تاجىريبەلەرىن ورتاعا سالىپ، «وسىنى قويا تۇرساڭدارشى» دەگەنىن جوعارىداعىلار تۋسىرتىمەن تىڭدادى. ولار بۇل جەردە دە قازىر «گلوباليزاتسيا» ءجۇرىپ جاتقانىن، «وركەنيەتتى ەلدەردىڭ» وسى 12 جىلدىققا كوشىپ جاتقانىن توعىز قابات تورعاۋىت قىپ بەت باقتىرمادى. سوسىن قويدان جۋاس قازەكەم «بەتباق جەڭدى، بەيشارا كوندى» كۇيگە ءتۇستى. بىلەتىندەر 12 جىلدىقتىڭ بۇل جوباسى 1997 جىلى ليسسابوندا (پورتۋگاليا) بولعان الدەبىر كونۆەنتسيادان، ارادا ءبىر جىل وتكەسىن  (1998 جىلى) انگليا، گەرمانيا، فرانتسيا، يتاليانىڭ ءتورت ءمينيسترى جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ەۋروپالىك جۇيەسىن ۇيلەستىرۋ تۋرالى سوربوننادا بىرلەسىپ جاساعان                         دەكلاراتسياسىنان (مالىمدەمەسىنەن) باستالعان دەيدى. ءسويتىپ، 1999 جىلدىڭ 18-ماۋسىمىندا بولونەدە «ەۋروپالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ ايماعىن قۇرۋ» دەپ اتالاتىن مالىمدەمەگە قول قويىلدى. اشيىندە «ەۋروپالانىپ كەلەمىز»، «كاتوليك ءدىنى بىزدە جاقسى دامىپ كەلەدى» دەپ ەلىرىپ تۇرعان قازاق شونجارلارىنا، اسىرەسە سول كەزدەگى ءبىلىم مينيسترلىگىنە بۇل «قاشقالى تۇرعان كيىك ەدى، تاڭىنا تاياق ءتيىپ ەدى» دەگەندەي اسەر ەتتى. سول ەۋروپادا وقىماي-اق قازاقتىڭ اۋىل بالالارىنىڭ ىشىنەن اتى الەمگە ءماشھۇر اكادەميكتەر شىعىپ جاتقانى كەزىندە  قازاقستاننىڭ عىلىم اكادەمياسى  ەڭ ءبىر بەدەلدى عىلىم ورداسى اتانعانى، قازاقستان جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن تالاي ماماندى اقش پەن  ەۋروپا ەلدەرى ات-تۇيەدەي قالاپ الىپ نەمەسە اشىقتان-اشىق اقشاعا ساتىپ الىپ جاتقانى  دا بىردە-ءبىر قازاق شونجارىنىڭ ميىنا كىرىپ شىكقان جوق.

قازىر ۇبت دەگەن ءسوزدى ەستىسە قازاقتىڭ قارشاداي قىز-جىگىتتەرىنىڭ زارەسى ۇشادى.  بۇل–ۇلتتىق بىرىڭعاي تەست دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقشا «سىناق»، «سىن»، «سىناۋ»، «ەمتيحان» دەگەندى عانا بىلدىرەتىن تەست دەگەنى ءسوزدى قۇرانداعىداي قاسيەتتى ءسوز دەپ ويلادى ما قايدام، قازاق بەلسەندىلەرى وزگەرتپەي سول كۇيىندە ايتىپ، سول كۇيىندە جازۋعا پارمەن بەرىپ قويدى. قازىر مەكتەپتى 11 جىل بويى ءبىر ء«ۇش» الماي بەسكە وقىعان بالالارىمىز وسى تەست دەگەن سۇمدىقتان وماقاسا قۇلاپ، قاتتى كۇيىنگەندەرى وزدەرىنە قول سالاتىن بولدى. بۇل قاسىرەتكە كىم كىنالى؟ بۇل دا ويلانارلىق ءىس...

ء تىپتى، وسىنىڭ ءبارىن  قۇپتارلىق-اق ءىس ەكەن دەيىكشى. بىراق،  ەۋروپالىق «وركەنيەتكە» جەتىپ، اتى-ءجونى بەيماعلۇم 50  مەملەكەتتىڭ قاسىنا بارىپ، ساپقا تۇرا قالۋ ءۇشىن          قازاق مەكتەپتەرىندە  وسى زامان تالابىنا ساي، مەملەكەتتىك تىلدە جازىلعان وقۋلىقتار دا جەتىسپەي جاتقانى نەگە ەسكەرىلمەيدى؟ وكۋلىقتار شاكىرتتەردىڭ ۇعىمىنا، تۇسىنىگىنە ساي كەلمەيتىنى  اۋىر ەكەنى كۇندە دەرلىك ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جۇرگەن جوق پا؟ ءبىزدىڭ وقۋ جۇيەمىزدىڭ وزىندە بەلگىلى ءبىر ستاندارت (ۇلگى، ولشەم، نەگىز) ورنىققان ەمەس قوي! مەكتەپتەردە مۇعالىمدەر ءوزى ءدارىس بەرەتىن ءپاندى وقىتۋ ءۇشىن قولىنا قانداي كىتاپ، كاي جىلى شىققان كىتاپ تۇسسە سونى الا سالىپ پايدالانۋدا عوي! دۇنيەجۇزىلىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كىرەمىز دەيمىز، سول ەۋروپالىقتار ءدال بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندىق 12 جىلدىقتان ءبىلىم العان ماماندارعا ءزارۋ مە؟ وسى رەتتە لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، ۋنيۆەرسيتەت اكادەميالىق ساياسات باسقارماسىنىڭ باستىعى ۆ.ميرونوۆتىڭ «قازىر ەۋروپاعا ءبىلىم دەنگەيى ونشالىقتى جوعارى ەمەس، ياعني، وفيتسيانتتىڭ (داياشىنىڭ) بىلىمىندەي عانا ءبىلىمى بار باكالاۆرلاردىڭ ەۋروپا ەكونوميكاسىنا قىزمەتكە كەلگەنى تيىمدىرەك بولۋى دا مۇمكىن» — دەۋىنىڭ ءوزى ويلانارلىق ءسوز عوي. ال ءبىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ شونجارلارى 90 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە جۇرتشىلىقپەن اقىلداسپاستان عىلىمداعى تۇسىنىكسىزدەۋ ءبىر باكالاۆر دەگەن دارەجەنى ەنگىزە سالدى. ال كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا باكالاۆر اتاعىن الىپ شىكقانداردىڭ وسى باكالاۆر دەگەننىڭ نە ەكەنىن وزدەرى دە، ولاردى قىزمەتكە الۋشىلار دا بىلمەيتىنى بەلگىلى بولدى.

ءسويتىپ جۇرگەندە، ويباي، ماگيستراتۋرالار اشپاساق، ءىلىم-بىلىمنەن جۇرداي جابايى قازاق قالپىمىزدا قالادى ەكەنبىز دەپ قاراسپاندى قاپىلتقان جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى. ءبىز سياقتى ءجاي اجالدى پەندە تۇگىل سول كەزدىڭ وزىندە-اق الگى «وركەنيەتتى» شونجارلار قازاقتار بىرىنە-ءبىرى سىبىرلاپ: «ماگيستراتۋرا» دەگەن نە ءوزى دەپ سۇرايتىن بولعان دەسەدى. سويتسەك، «ماگيستراتۋرا» دەگەننىڭ لاتىن تىلىندەگى ءتۇبىرى بار بولعانى باستىق، ۇستاز دەگەن ءسوز عانا ەكەن. ءبىزدىڭ جاستارىمىز جاڭاعى ماگيستراتۋرادا وقىپ جۇرگەن سول كەزدە الگى «ماگيستراتۋرا دەگەن نە ءوزى، ونىڭ بۇرىنعى بەس جىلدىق ءبىلىم بەرۋدەن قانداي ايىرماشىلىعى بار» دەگەن ساۋال كۇندەلىكتى ساباقپەن قاتارلاسىپ ءجۇردى دە وتىردى!

سونىمەن الگى بولونەدە ۇسىنىلعان جوبانى وتىرىك-شىنى ارالاس 40 شاقتى مەملەكەت قولدايتىن بولدى. وتىرىك-شىنى ارالاس دەيتىن سەبەبىمىز مۇنىڭ ارجاعىندا دا ەۋروپالاندىرۋ سياقتى نەبىر ءانجى ساياساتتىڭ قۇلاعى قالقايىپ تۇر. مۇنداي ۇلى قيقۋدان قازاق باسشىلارى قالاتىن با ەدى؟! قانجىعاسىنا تولتىرىپ شيكى مۇناي ارتقان كوكشولاقتى ساۋىرعا ءبىر تارتىپ جىبەرىپ، وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى دە كەتتى. ال، ورىستار بۇل ماسەلەنى ءالى تالقىعا سالىپ، ەكى جاق بولىپ ايتىسىپ جاتىر. بۇعان قارسىلىق ءبىلدىرۋشى ورىستار  باق ارقىلى ۇكىمەتتى، ەلدى بۇل جوبادان ساقتاندىرۋدا. ونىڭ پايداسىزدىعىن ءتىپتى، زالالىن ايتىپ كەلتىرىپ جاتقان دالەلدەرىنىڭ ءوزى تايعا تاڭبا باسقانداي. ءتىپتى، بۇل جوبا ورىستىڭ  ۇلتتىق ساناسىنا ۇلتتىق بولمىسىنا زالال تيگىزەتىنى ايتىلۋدا.

ال قازەكەمنىڭ كەيبىر اتقامىنەرلەرى شە؟ ولارعا قازاق ءبىر وقۋدى ون ءتۇرلى تىلدە وقىسا دا، ون ءتۇرلى ءدىندى قابىلداسا دا،   اتى جوق ۇلتقا اينالىپ كەتسە دە ءبارىبىر. ويتكەنى، بىزدە قاي ەلدەن كەلگەن كوزبوياۋشىلىق، الاياقتىق، قاي ەلدەن كەلگەن دىنبۇزارلىق، تىلبۇزارلىق، ۇرپاقبۇزارلىق، ايەلبۇزارلىق جىمىسقى شارا اتاۋلى  وتە شاپشاڭ، قازاق ۇلتىنىڭ پىكىرىن ەسكەرمەستەن، ويلانباستان جۇزەگە اسىرىلا باستايدى.

ءسويتىپ، بولونەدەگى بۇل جوبانى ەنگىزەر الدىندا  ادەتتەگىدەي  «ەكسپەريمەنت»، ياعني، كەيبىر مەكتەپتەردە تاجىريبە جاساپ جاتىرمىز دەگەن سۋدىراق ءسوز پايدالانىلدى. بىراق ءبىزدىڭ باسشىلار بولونە جوسپارىنا، ودان كەيىن ۆتو-عا (دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا) كىرۋگە الداقاشان الدەبىر ەلدەرگە ۋادە مە، انت پا، ايتەۋىر بىرنارسە بەرىپ قويعان ەدى. ءبىز بولونەدەگى دەكلاراتسياعا قول قويۋدى 2005 جىلعا جوسپارلاعان ەدىك. قازىر  2015-2017 جىلدارعا شەگىنگەن سياقتىمىز. ال ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا  ارنالعان باعدارلامالاردا ء«بىز بولونەلىك بۇل دەكلاراتسياعا قول قويعانبىز، شەتەلگە بەرگەن ۋادەنى ورىنداماساق  بولمايدى، دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمايدى، ياعني، ول حالىكقا بىلدىرمەي-اق جۇزەگە اسىرىلا بەرەدى دەگەن ءسوز.

ءبىز 12 جىلدىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە قاتىستى وزىمىزگە  حابار-وشار كوزدەرى ارقىلى بەلگىلى بولعان جاعداياتتاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنە عانا قىسقاشا توقتالدىق. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى بۇل وزگەرىستەردىڭ (رەفورمانىڭ) انا ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنگى مۇشكىل ءحالىن ودان دا ناشارلاتا تۇسەتىنى ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ. ال، قازىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىپ جاتقان شاكىرتتەردىڭ  ءبىلىم  دەڭگەيىنىڭ وتە تومەندىگىن سول وقۋ ورىندارىنىڭ مۇعالىمدەرىنىڭ وزدەرى دە مويىندايدى. مۇنىڭ ءبارىن كىمدەر، قانداي ساياساتپەن جاساپ وتىرعانىن دالەلدەپ شىعۋ دا وڭاي ەمەس. ءبىر عانا بىلەتىنىمىز – قازىر قازاقستاننىڭ ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇلتىمىزدىڭ بولاشاق ەلتۇتقالارى ەمەس، اتا-انالاردىڭ اقشاسى عانا وقىپ جاتقان سياقتى. وعان دا باسىن قاتىرىپ وتىرعاندار از. پىسىقايلار لاتىننىڭ 18 ءارپىن، سوسىن اعىلشىن ءتىلىن بىلسەڭ بولدى دەگەن قاعيدانى اڭقاۋ قازاقتىڭ ميىنا قۇيىپ جاتىر، قۇيىپ جاتىر. قاپتاعان ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىلىم بەرەتىن ەمەس، ديپلوم عانا بەرەتىن مەكەمەلەرگە اينالدى. اقشاسى كوپ اتا-اناسى بارلاردىڭ قالتاسىندا 2-3-تەن ديپلومى بار.

وسىنىڭ ءبارى قازاققا از بولعانداي ەندى ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەن بالەكەت شىقتى.  تەك «ايتاق» دەسە تۇرا شاباتىن ساياسي دا، قوعامدىق تا ساۋاتى تومەنقول كەيبىر قازاقتار عانا «كوپ ءتىل بىلگەن پايدالى» دەپ قويادى. وسى ارادا بەلگىلى عالىم دەۆيد كريستالدىڭ ء«بىر ۇلتتى وق شىعارىپ قانعا بوياماي-اق جويىپ جىبەرۋگە بولادى. ول ءۇشىن ولارعا «قوستىلدىلىك» دەگەندى ەنگىزۋ كەرەك. سوندا سانى كوپ، مەملەكەتى وكتەم ۇلتتىڭ ءتىلى ەكىنشى ۇلتتىڭ ءتىلىن بىرتە-بىرتە جۇتىپ قويادى» دەگەنى ەسكە تۇسەدى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz