قازىر «كوركەم ادەبيەت كەيىنگە ىسىرىلىپ، جەدەل دە جاۋىنگەر جانر – پۋبليتسيستيكا الدىڭعى لەككە شىقتى» دەيتىن پىكىر باسىم. «اقىن-جازۋشىلاردا باياعىداي بەدەل قالماي بارادى، بۇگىنگىنىڭ قاھارماندارى – جۋرناليستەر عوي، شىركىن!» دەگەن سەكىلدى لەپىرگەن لەبىزدەردى دە ەستىپ قالامىز. قايدام، ءبىر جاعىنان، راس تا شىعار. بىراق سول «قوعامنىڭ الدىڭعى لەگىنە شىعىپ»، ابىرويى اسقاقتاپ تۇرعان باق قايدا؟

سوزدە – سىي، قالامدا – قادىر قالمادى

مەنىڭشە، كەرىسىنشە، باق-تىڭ باسىنان دا باق تايىپ، قادىرى قاشىپ بارا جاتقان سياقتى. ءباسپاسوز ءوزىنىڭ پارمەنىنەن ايىرىلىپ، دارمەنسىز كۇيگە تۇسكەندەي. ءجۋرناليستىڭ ايتىپ-جازعانىنىڭ ءبارى دالاعا كەتسە، بيلىك باسىندا وعان قۇلاق قويىپ، كوڭىل بولگەن، سوعان وراي شارا ويلاستىرعان ەشكىم بولماسا، قادىرىڭنىڭ قاشقانى ەمەي، نەمەنە؟ «اناداي سالادا مىناداي بىلىق بار!» دەپ ايعاي سالىپ جازادى جۋرناليست. ءتيىستى ورىنداردان بىلق ەتكەن پەندە بولسايشى. «پالەن ماقساتقا بولىنگەن تۇگەن سوما ءتۇپ-تۇگەل تالان-تاراجعا ءتۇستى، بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟!» دەپ گازەت دابىل قاعادى. مويىن بۇرماق تۇگىلى، جاپاندا جالعىز كەلە جاتقان جولاۋشىنىڭ «بىرەۋ بىردەمە دەپ داۋىستاعانداي بولدى ما وسى؟» دەپ ەلەگىزگەنىندەي دە ەلەڭ ەتىپ، جان-جاعىنا قاراعان جان كورمەيسىز. كۇيىپ تۇرعان الەۋمەتتىك ماسەلەلەر، قادام باسقان سايىن كەزدەسەتىن ادىلەتسىزدىكتەر، ءالدىنىڭ ءالسىزدى كوپە-كورنەۋ توناۋى، تاپتاۋى – تالاي سۇمدىق ايتىلىپ-جازىلىپ جاتىر، ناتيجە قايدا؟

بۇلاردىڭ ءوزى جاۋاپسىز قالىپ جاتقان سوڭ، الگى «اۋىل توزىپ، ۇرپاق ازىپ بارادى، مادەنيەتتە – ءمان، ونەردە – ورە قالمادى» دەگەن سياقتى «كاكىر-شۇكىرلەر» – كۇڭىرەنىپ ايتىپ، كۇرسىنىپ تارقاساتىن تەك ءوز ارامىزداعى عانا ۋايىم-زارعا اينالعانى قاشان.  

ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز، 80-جىلدارداعى ادۋىندى «ارا» جۋرنالىنىڭ اششى فەلەتوندارى تالاي لاۋازىمدى شەنەۋنىكتى جۇمساق ورىندىعىنان جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ تاستاعان، كەيبىرىنىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاتىپ، جازاسىن بەرگەن جوق پا ەدى؟ نەبىر جەبىرلەردىڭ جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارعان-دى. راس، كۇندەردىڭ كۇنى سول جۋرنال ابايلاماي كومپارتيانىڭ ءوز جۋان ورتاسىنداعى وبىرلارعا اۋىز سالىپ ەدى، «ارانىڭ» وزىنە اراشاشى تابىلۋى مۇڭ بولدى. دەگەنمەن، مويىندايىق، جالپى العاندا كەڭەس وكىمەتى گازەت-جۋرنالداردى ءوز يدەولوگياسىنىڭ باستى قارۋى رەتىندە ءساتتى پايدالانا ءبىلدى. باق-تىڭ قوعامدا، قالىڭ بۇقارا اراسىندا پارمەندى بولۋى پارتيا ءۇشىن اسا قاجەت ەدى. جۋرناليست ىسساپارمەن قايدا بارسا دا، ونى جۇرت قۇرمەتپەن قارسى الدى، ونىڭ الدىندا ءبارى قول قۋسىرىپ تۇردى. ونىڭ كوزىنشە ايماقتىڭ، اۋداننىڭ، كاسىپورىننىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ، مەكەمەنىڭ ابىرويىنا داق تۇسىرەرلىك ەشتەمە كورسەتپەۋگە تىرىستى. بالكىم، ءوز باستارى ءۇشىن عانا قورىققان شىعار، بىراق، تۇپتەپ كەلگەندە، ءسوزدىڭ الدىندا تايساقتادى، قالامعا قۇرمەتپەن قاراۋعا ءماجبۇر بولدى.

قازىرگى قازاقستاندا دا، باسقاشا اتالعانىمەن، سونداي الەۋەتتى پارتيا بار، ۇكىمەت بار. ولار دا تالاي جىلدان بەرى قازاق ءباسپاسوزىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ كەلەدى. بىراق الگىندەي پارمەن، سالماق، كۇش بەرۋدى اسا قاجەت دەپ سانامايتىن سەكىلدى. ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن بولسا دا، ءسوزدىڭ سىيىن، قالامنىڭ قادىرىن ساقتاعان ءجون ەدى. الدە ابىروي-بەدەلدى ءوزىمىز دۇرىستاپ قالىپتاستىرا الماي ءجۇرمىز بە؟ قالاي بولعاندا دا، ۇلتتىق باق-تى تەك ءوز تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى قولبالا رەتىندە عانا كورەتىن بيلىكتىڭ وعان سول وزىنە بىردەڭە قاجەت بولعان كەزدە بارىپ نازار اۋداراتىنى شىندىق. ول ءوزىنىڭ (دەمەك، مەملەكەتتىڭ) ساياساتىن حالىققا جەتكىزىپ، ادال ناسيحاتتاپ وتىرعان يدەولوگيالىق قۇرالدى (ياعني، قازاق ءباسپاسوزىن) تىم بولماسا، سول ادالدىعى ءۇشىن سىيلاي بىلمەگەن جەردە، ونىڭ اقپاراتتىق-مادەني كەڭىستىكتە جەتەكشى ورىنعا شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلماعان جەردە «ول، ياعني، بيلىك قازاق تىلىندەگى باق-تىڭ دامىپ كەتۋىنە اسا مۇددەلى ەمەس-اۋ» دەگەن كۇمان تۋاتىنى حاق.

بىلە بىلسە، ۇلتتىق باق-تىڭ ناعىز قازاق مەملەكەتتىلىگىن ورناتۋ ءۇشىن قاجەت كومپونەنتتەردىڭ ءبارىن وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان بەرمەن قاراي ءتىزىپ كورسەتىپ، قايتا-قايتا قۇلاققاعىس ەتىپ كەلە جاتقانى – بيلىك ءۇشىن دايىن كومپاس ەمەس پە ەدى؟ ول ءوز باعىتىنا سول باعداردىڭ ءبارىن بولماسا دا، ءبىرازىن ۇيلەستىرە العاندا، قازاقستان بۇگىنگىدەن الدەقايدا الدا تۇرار ەدى-اۋ...

سەلت ەتكىزەر سەركەسوز سيرەك

جارايدى، مۇنىڭ ءبارى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ توقتاعان سۋداي توبارسىپ بارا جاتۋىنا اسەر ەتۋشى سىرتقى فاكتورلار دەيىك. ءبىزدى ەتەكتەن تارتىپ كەلە جاتقان كاسىبي كەمشىلىكتەرىمىز دە بار شىعار؟

بىرىنشىدەن، كادردىڭ قادىرى ءوتىپ تۇر دەر ەدىم. بۇرىن بۇكىل ەلگە جالعىز جۋرفاك بولسا، كەيىن ءار قالانىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە جۋرناليستيكا بولىمدەرى اشىلدى. سوندا دا مامانعا قارىق بوپ جاتقان باق بايقالمايدى. مۇنىڭ سەبەبى – كادر دايىنداۋداعى بەرەكەسىزدىكتەن، جۇيەسىزدىكتەن، جاۋاپسىزدىقتان. رەداكتسيالارعا وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتۋگە كەلگەن بولاشاق ءجۋرناليستىڭ سويلەمدى دۇرىس قۇراي العانى ءۇشىن عانا قۇشاقتاپ، بەتىنەن سۇيگىڭ كەلەدى. سەبەبى، كوپشىلىگى بويىنا ونداي «تالانتتى» دا جۇقتىرماستان «تازا» ءجۇر. جازۋىمەن بىردەن جارق ەتىپ كوزگە ءتۇسىپ، جۇمىسقا كىرىسكەن بەتتە-اق قامشى سالدىرماي كەتەتىن قابىلەتتىلەرى نەكەن-ساياق. كوپشىلىگىنە اقپارات پەن ماقالانىڭ، سۇحبات پەن رەپورتاجدىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرىن، قالاي باستاپ، قاي سيپاتتا جازۋدى ەمەس، ساۋاتتى ءسوز ساپتاۋدىڭ ءوزىن ۇيرەتۋ كەرەك. مۇنداي جاعدايدا ولارعا الدەبىر جاۋاپتى جۇمىستى سەنىپ تاپسىرۋدىڭ ءوزى ۇيات. ءبارىبىر باستان-اياق ءوزىڭ جوندەپ، قايتا جازىپ شىعۋىڭا تۋرا كەلەدى.

ەكىنشىدەن، جۋرناليستەردىڭ كوپشىلىگىندە وزىندىك ۇستانىم، ازاماتتىق پوزيتسيا قالماي بارادى. باق اتاۋلى بىرسىدىرعى، بىرقالىپتى، ءىش پىستىرارلىق سيپات الىپ كەتتى. سەرپىلتەر، سەلت ەتكىزەر سەركەسوز سيرەك. باسىلىمداردى مۇلدە قاراماي قويساڭىز دا، وكىنبەيتىن اپتالار كەزدەسىپ قالادى. ءبارى كورپوراتيۆتىك كوزقاراسپەن ولشەنەدى، ۇلتتىق ەمەس – ۇجىمدىق، ار-نامىستىق ەمەس – ارنالىق امبيتسيا جوعارى تۇرادى. تەلەكەڭىستىگىمىزدى وي ەمەس، ويىن-ساۋىق جاۋلاپ العانى قاشان. جۋرناليستەر ابدەن ۇساقتالىپ ءبىتتى (جوعارىداعى كادر دايىنداۋدىڭ سيقىن ويلاڭىز), وزىندىك ءۇنى، كوزقاراسى بارلارى داۋىل الدىنداعى ەكەنى، الدە دارمەنسىزدىكتىڭ دالەلى ەكەنى بەلگىسىز ۇنسىزدىكتى تاڭدادى، ال جاق جاپپاي جاراپازان ايتۋشىلاردىڭ قوعامدىق وي-پىكىرگە قوسارى شامالى بوپ تۇر.

گازەت كوبەيگەنىمەن، نەگە مىقتى جۋرناليستەر، تالانتتى پۋبليتسيستەر از شىعىپ جاتىر؟ الدە قازىر جالاڭ اقپارات پەن جاداعاي سەنساتسيانىڭ عانا زامانى تۋىپ، ساليقالى تالداۋ مەن سالماقتى وي كەيىنگە ىسىرىلىپ بارا ما؟ وسىنىڭ ءبارى ويلاندىرادى. جانە قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باقىتتى داۋرەن كەشىپ جاتپاعانىن اڭعارتادى. بۇعان اقپاراتتىق تاۋەلدىلىگىمىزدى قوسىڭىز. الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى نەگىزىنەن رەسەي اقپارات كوزدەرىنەن الىپ وتىرعانىمىز راس قوي. قازاق گازەتتەرىنىڭ ەڭ بولماسا تمد ەلدەرىندە ءتىلشى ۇستاۋعا مۇمكىندىگى جوق. بىرنەشە ءتىل بىلەتىن مامان-جۋرناليستەر وتە از. سوندىقتان دا شەتەل جاڭالىقتارىن ويداعىداي اسپەتتەي الماي ءجۇرمىز.

ۇشىنشىدەن، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قوعامداعى ەكىنشى دارەجەلى ءرولى ءالى سول كۇيىندە قالىپ تۇر. ويتكەنى، قازاق ءتىلىنىڭ ءوزى – ەكىنشى دارەجەلى. ونى ەلدەگى ەڭ باستى تىلگە، كونستيتۋتسياداعى مارتەبەسىنە سايكەس ناعىز مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرۋعا كەرەمەتتەي قۇلشىنىس تا جوق. بيلىك اقپاراتتى ورىس تىلىندە الادى، نەگىزىنەن سول تىلدە بەرەدى دە. ءباسپاسوز ءماسليحاتتارى دا كوبىنە سول تىلدە وتەدى. ونداي جەردە «بايقاماي» قازاقشا سۇراق قويىپ قالساڭىز، ءوزىڭىزدى وتە ىڭعايسىز سەزىنەسىز، ويتكەنى، بۇكىل زال سىزگە بوگدەپلانەتالىقتى كورگەندەي تەسىرەيەدى. بىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەن. ولارمەن سۇحباتتاساردا، امال جوق، سۇراقتاردى الدىن الا ورىسشاعا اۋدارۋعا ءماجبۇر بولاسىز، ال سوسىن، ياعني، اڭگىمەلەسىپ بولعان سوڭ، ونى گازەتكە دايىنداۋ ءۇشىن قازاقشاعا قايتا قوتارۋعا تۋرا كەلەدى. ال ءورىستىلدى جۋرناليست مۇنداي قوسىمشا «اۋدارماشىلىق» جۇمىسقا ءتىپتى باس اۋىرتىپ اۋرە بولمايدى. ول كەز كەلگەن جەردە ءوز تىلىندە سويلەسەدى. وسىعان قاراپ كەيدە: «قازىرگى قوعامدا قادىر كەتسە قازاق جۋرناليسىنەن كەتكەن بولار، ال ورىس ءجۋرناليسىن بيلىك ءالى دە الاقانىنا سالىپ، الديلەپ وتىر-اۋ»، – دەگەن ويعا قالامىن.

ال قازاق ءباسپاسوزى ازىرگە بيلىكتىڭ اۋىلداعى قازاق حالقىمەن اراداعى بايلانىس كوپىرى رەتىندە عانا قوسىمشا قىزمەت ەتىپ تۇر. قازاق ەلى تۇتاستاي قازاق تىلىندە ءومىر سۇرۋگە كوشپەي، كورگەن كۇنىمىز وسى بولاتىن سياقتى...

گازەت تاۋارعا اينالعاندا عانا ءوتىمدى بولادى

حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى قازاق جۋرناليستيكاسى قانداي ەدى! سول كەزەڭدەگى ءباسپاسوزدى پاراقتاپ وتىرساڭىز، ءار سانىنان، ءار بەتىنەن كۇيىپ تۇرعان تاقىرىپتاردى تابار ەدىڭىز. «قازاق ادەبيەتى»، «جاس الاش»، «انا ءتىلى» سەكىلدى گازەتتەردىڭ ءار سانىن جۇرت قۇر جىبەرمەۋگە تىرىساتىن. تارالىمى 70-80 مىڭدى ماڭايلاپ، ءتىپتى 100 مىڭنان اسىپ كەتكەن باسىلىمدار بولدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باعاسىن ءبىلىپ، سونى باياندى ەتە ءتۇسۋ ماقساتى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىن نۇرلاندىرىپ تۇرعان سول شاقتى بيلىك دۇرىس پايدالانۋى كەرەك ەدى. ەلدىڭ سول كەزدەگى ءوزىن-ءوزى تانۋعا، قۇلدىق بۇعاۋدان ارىلۋعا، ناعىز قازاق مەملەكەتتىن قالىپتاستىرۋعا دەگەن قىزۋ كوڭىل-كۇيى مەن سونى وياتۋعا زور كۇش-جىگەر جۇمساعان ۇلت ءباسپاسوزىنىڭ ەرەكشە بەلسەندىلىگىنە سۇيەنۋى كەرەك ەدى.

قازىر دە جۇرتتى جازىلۋعا ۇندەۋدەن جالىقپايمىز. بىراق جازىلىپ جاتقاندار شامالى. ويتكەنى، جازىلۋشىلار كىمدەر؟ مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، ت.س.س. بيۋدجەتتىڭ بۇيىرىنە تەلمىرىپ وتىرعاندار. ال ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قاي گازەتتەرگە جازىلاتىنى، دالىرەك ايتقاندا، «جازىلدىراتىنى» ءمالىم: «ەگەمەن قازاقستان»، وبلىستىق گازەت، اۋداندىق گازەت. وسى ۇشەۋى-اق بايعۇس مۇعالىمنىڭ (دارىگەردىڭ) اجەپتاۋىر اقشاسىن شىعىندايدى. بۇدان كەيىن ونىڭ باسقا قاي گازەتكە جازىلعىسى كەلسىن...

ەرتە مە، كەش پە، قازاق ءباسپاسوزى دە وكىمەتتىڭ قامىتىنان قۇتىلار. سول كەزدە ولار قالاي جان باقپاق؟ ول ءۇشىن باسىلىم ءوتىمدى بولۋعا ءتيىس. گازەت يدەولوگيالىق قۇرال نەمەسە رۋحاني بايلىق سيپاتىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ساتىپ الۋشىنى قىزىقتىرىپ-ەلىكتىرەر كادىمگى تاۋارعا اينالعاندا بارىپ ءوتىمدى بولادى. گازەت ساتۋعا ەڭ ءتيىمدى جەر – قالا. ال قالالارداعى بۇكىل اقپارات كەڭىستىگىن ورىس ءتىلى جاۋلاپ العاندىقتان، قازاق گازەتى قانشالىقتى قىزىق ءارى ساپالى بولسا دا، ورىسشا باسىلىمداردان ءوتىمدى بولۋى قيىنعا سوعادى-اۋ. ويتكەنى، قالا حالقىنىڭ كوبى ورىسشاعا بەيىم: وزىمىزدەن شىعاتىنى بار، رەسەيدەن كەلەتىنى بار، مىڭداعان باسىلىمعا ميى اشىپ، اربالعان دا قالعان.

كەيدە ارقايسىسى 10-15 مىڭ تارالىممەن عانا شىعاتىن، ارى كەتسە 20 جىلدىق قانا تاريحى بار 5 گازەتتى بىرىكتىرىپ، قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر گازەتىن اشسا دەپ قيالدايمىن (تاريحى تەرەڭگە كەتكەن كونە باسىلىمداردىڭ ورنى، ارينە، بولەك). ءبارىنىڭ كۇشىن، مۇمكىندىگىن، كادرلىق پوتەنتسيالىن ءبىر ارناعا توعىستىرسا. بۇكىل وبلىستاردان، الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ءتىلشى قوسىندارىن اشسا. قوعام ءومىرىنىڭ بۇكىل سالاسىن قامتيتىنداي پالەنباي بەتتىك اۋقىمدى باسىلىم جاساسا. سوندا ونىڭ تارالىمى دا، دەمەك، ىقپالى دا كۇشتى بولار ما ەدى... ال قازىر ارقايسىسى جەكە كۇن كورۋدە. تاقىرىپتارى، كوتەرەتىن ماسەلەلەرى ءوزارا ۇندەس بولعاسىن ءبىر-ءبىرىنىڭ وقىرماندارىن تارتىپ الىپ، ساناۋلى قازاققا تالاسىپ وتىرعاندارى سول. 11 ميلليون قازاقتىڭ قانشاسى قازاقشا وقي الادى، قانشاسى جالپى گازەت وقۋعا ىنتالى دەيسىز...

ونىڭ ۇستىنە، قازىر ەل قاپتاعان قالىڭ ارنالى تەلەديدارعا، سوسىن عالامتورعا اربالا باستادى. «ينتەرنەت-رەسۋرستاردىڭ كوبەيۋى ءباسپاسوزدىڭ قوعامداعى ءرولىن باسەڭدەتەدى» دەۋشىلەر از ەمەس. كەشە عانا بىرنەشە گازەت جابىلىپ، پورتالعا اينالىپ ۇلگەردى.

ايتسە دە، مەنىڭشە، ءدال قازىر ءبىزدىڭ ەلدە جاپپاي سايتتارعا كوشۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، قازاقستاندا ينتەرنەت تۇگىلى كومپيۋتەرى، كومپيۋتەرى تۇگىلى ەلەكترى جوق، بار بولسا دا تۇراقسىز جەرلەر از ەمەس. نوۋتبۋك، ايفون، پلانشەت دەگەن بۇيىمدار دا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا كوشتى دەي قويۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قۇرالداردان جىلت ەتكەن شاعىن اقپارات، جەدەل حابار قاراماساڭىز، اۋقىمدى سۇحبات، سۇبەلى ماقالانى تۇشىنىپ وقي قويۋىڭىز نەعايبىل.

دەمەك، ەندى گازەتتەر جىلدام اقپار بەرۋ جونىنەن ينتەرنەتكە، راديوعا، تەلەارنالارعا ىلەسە المايتىنىن ۇعىنىپ، بولعان وقيعانىڭ لەزدە سەبەپ-سالدارىن انىقتاپ، جاي-جاپسارىن زەرتتەپ، ساراپتاپ جازۋعا كوشۋى كەرەك. سوندا عانا اقپارات كەڭىستىگىندەگى ءوز ورنىن ساقتاي الادى. بۇگىنگىدەي ەكى كۇن بۇرىن بولعان جايتتى اقپارات سيپاتىندا بەرىپ قويىپ، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. ماتەريال كولەمىن شەكتەپ، از سوزبەن كوپ ماعىنا جەتكىزۋگە تىرىسقان ءجون. كوسىلىپ جازۋعا قۇمار قازاققا بۇل دا – ءبىر سىن. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، قازىر قازاق جۋرناليستيكاسى وتپەلى كەزەڭدە تۇر دەۋگە بولادى.

ساكەن سىبانباي

پاراسات جۋرنالى.