قازاق دالاسىندا اتا- بابالارىمىزدان قالعان جەر- سۋ، وزەن- كول، تاۋ- تاس اتاۋلارى اسا مول. ولار حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى مەن تاريحىمىزدىڭ باعا جەتپەس مۇراسى، اينالىپ سوعار ايناسى. توپونوميكا دەپ اتالاتىن وسى عىلىم سالاسى تاريح، ءتىلتانۋ، جاعرافيا عىلىمدارىنىڭ تۇيىسىندە ءوربيدى. دالانىڭ اۋىزشا شەجىرەسىمەن بايلانىسىپ جاتادى، كونە مەن بۇگىننىڭ اراسىن جالعاستىرادى. ءسويتىپ، اتاۋلارىمىز اتا مۇرانىڭ قاتارىنان لايىقتى ورنىن الادى.

         وسىنداي ەجەلدەن كەلە جاتقان اتاۋلار جەتىسۋدىڭ شىعىسىندا اسا مول. بالاڭ شاقتارىمىزدا اتالارىمىز تاڭداي قاققىزار اڭگىمەلەرىن ەل ورنىنا وتىرا بەرە باستايتىن...

         ... جۇرت جايلاۋعا بەت العان ماۋسىمنىڭ ورتاسى. كوش الدىنداعى قاريا اۋىل يتتەرىنىڭ اياق استى ابالاي العا ۇمتىلعانىنا ءاۋ باستا ءمان بەرمەگەن. دالادا اڭ مول، سونىڭ ىزىنە تۇسكەن شىعار دەگەن. بىراق ولاي ەمەس سياقتى. سوناۋ جەردە تومپەشىك كورىنىپ، سونى الدەنە  بۇرقىراتىپ قازىپ جاتقانداي. الدىمەن جەتكەن قۇماي تازى الگى ماقۇلىققا باتپاي ارسىلداپ، اينالا جۇگىردى. وزگەلەرى جەتكەن سوڭ عانا ءبارى جابىلىپ، توبەشىك ماڭى وپىر- توپىر بوپ كەتتى. جاڭاعى ماقۇلىق قاشار ەمەس. جاپا- جالعىز ارپالىسىپ ءجۇر. كەرى جورعانى تەبىنە جەتكەن اقساقال مەن كوش باسشىلارى تايىنشاداي توبەتتىڭ ولەرمەندىگىنە تاڭ. توبەشىك دەگەنى جاڭا عانا كومىلگەن مولا سەكىلدى. قاريا قاتاڭ بۇيىردى:

         - يتتەردى اجىراتىڭدار! بولسايشى تۇگە، بول ەندى!

         ەتقىزعان يتتەرىن ءار يەسى ازەردەن ۇستادى. سول، سول- اق ەكەن قۇلاق،  قۇيرىعى شورت كەسىلگەن تايىنشاداي توبەت مولانى تاعى قازا جونەلدى. ماڭايىنداعىلاردى ەلەپ، ەسكەرەر ەمەس. كوپتى كورگەن قاريا تەز ۇقتى. مولاعا جەرلەنگەن ادام- توبەتتىڭ يەسى، ءارى ءتىرى جاتسا كەرەك. ات ۇستىندە تۇرىپ:

         - كا! كا! - دەگەن قاريا ەپپەن جەرگە ءتۇستى. كوك توبەتتىڭ ءتوسى اق ەكەن - اقتوس، اقتوس! كا! كا!

         توبەتتىڭ اتى شىنىمەن اقتوس سەكىلدى. ارتىنا جالت بۇرىلىپ «ارس» ەتتى.

         - اقتوس!  اقتوس كەلە عوي!

         اقتوس قاريانىڭ جامانات ىستەمەيتىنىن سەزدى. جالبارىنا ۇلىپ، سوڭىن الا قىڭسىلاپ جىبەردى. كوشباسى قاريا توبەتتىڭ جوتاسىنان، ودان موينىنان سىيپادى، قوس قولداپ قۇشاقتادى. اقىلدى توبەت اۋىل يتتەرى تالاعان جاراسىن دا جالاماي، قاريانىڭ يەگىنىڭ استىنا قازانداي باسىن تىعا بەردى.

         - ءاي، نە تۇرسىڭدار، قازىڭدار كانە!

         ءتورت- بەس جىگىت ءاپ- ساتتە اقىمنىڭ بەتىن جاپقان باۋ قامىسقا جەتتى. قاريا ۇستاماسا اقتوس كورگە ءتۇسىپ كەتەردەي. قامىستى كوتەرىپ، ولىكتىڭ بەتىن اشقاندا

         - ۋھ!- دەگەن دىبىس بىرگە ەستىلدى.

         ورىمدەي جاس قىز بالا ەكەن. قاريا جىگىتتەردى سىرتقا شىعارىپ، مولاعا ەكى اقتاي قاتىندى ءتۇسىرىپ، ءالى ەسىن جيماعان قىزدى قابىردەن العىزدى. جانىنا جوپەلدەتە بۇركەنىش تىككىزىپ، ءجون بىلەتىن ايەلدەرگە كيىندىرۋدى بۇيىردى. كوش وشارىلدى. بەتىنە سۋ بۇرىككەن سوڭ قىز كوزىن اشىپ، ەشتەڭە ۇقپاي بىرقىدىرۋ وتىردى.

         - امان ەكەنسىڭ، اينالايىن!-  دەگەن كەلىنشەكتەر بويجەتكەندى شوشىتىپ الماي، ساۋمالاپ، ەسىن جيعىزدى.

         اقساقالدار بولعان وقيعانى كەلىندەرىنەن ەستىدى. اتى بالقيا ەكەن. جادىندا قالعانى- كوش كەشكى ساۋىنعا، قونالقىعا ايالدايدى. بۇل جەڭگەسىمەن قوسىلىپ، تۇيە ساۋماققا شەلەك الادى. تۇيەنى اينالا بەرگەنى ەسىندە...

         قىز بىرتىندەپ بويىن جيناپ، كۇرسىنىپ قالدى. ىلە- شالا داۋىستى تانىعان اقتوس قۋانا «ارس» ەتتى.

         - مىناۋ مەنىڭ اقتوسىم عوي!

         بالقيا ەتتۋماسىن كورگەندەي قۋاندى. اقتوستى كۇشىگىنەن اسىراپتى. ەستى توبەت كۇنى- ءتۇنى بالقيا جاتاتىن ءۇيدىڭ ەسىگىن كۇزەتەدى ەكەن.

         - شىركىن – اي، يت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دەپ اتالارىمىز قالاي ءدال ايتقان!- دەسكەن قاريالار ەندى نە ىستەۋ كەرەكتىگىن اقىلداسا كەلە، بالقيانىڭ اۋىلىنا سوزگە ۇستا ەكى- ءۇش ساقا جىگىتتى قۋانىشتى حابارمەن اتتاندىردى.

          ولار قارالى اۋىلدى قۋىپ جەتىپ، الىستان اڭداي سويلەپ، ءسۇيىنشى سۇرادى. قىز اكەسى وسى اۋىلدىڭ شاڭىراق يەسى ەكەن. قىرىققا ەندى جەتەر جىگىتتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز حاباشىلاردى دا، ءوز اۋىلىن دا ءبىر جاعى تاڭ، ەكىنشى جاعى رازى ەتتى.

         - ءتىرى ەكەنى راس بولسا ولىمگە قيعان قارعامدى، ارىدەن- اق سارسۇيەك قۇدا ەدىك، قيدىم سەندەردىڭ اۋىلدارىڭا. بالقيانى جەتكىزىپ بەرىڭدەر. وزىنە- ءوزى ابدەن كەلىپ، اناسىنىڭ ماۋقىن باسسىن. ءبىر جەتىدەن سوڭ كادەسىن اتاپ، ۇكى تاعىپ كەتىڭدەر. تەڭىن كوزدەپ، تەگىن حابارلارسىڭدار.

         جۇرت تەز ۇقتى. اكەسى قالىڭ مال المايتىنىن، الايدا، بالقيانى كىم كورىنگەنگە ەمەس، وسى شاڭىراقپەن يىعى تەڭدەس اتاعا ۇزاتاتىنىن ايتتى. بىراق، «قالىڭسىز قىز بولسا دا كادەسىز قىز بولمايدى» دەگەن اتا سالتتى بۇزبادى. كوپشىلىكتىڭ:

         - ءجون-اق! سولار كەزىكپەسە بالقياش امان قالار ما ەدى!

         - راس-اۋ! تاتۋىما تەڭ ءبىر جىگىت تابىلار اۋىلدان.

         - ياپىر- اي! وسىنشا اقىلدى يت بولادى دەسە، سەنەر مە ەدىم، سەنبەس پە ەدىم!

         -  كوزىن اشپاي بالقياش اسىراعان.

         - سوندا قۇداي بىلگىزگەن عوي!

         - باسە- اۋ، اقتوس كورىنبەي كەتىپ ەدى. وي، اللا- اي، مۇنداي دا...

         - وسكەن جۇرت ەدى، باعى اشىلسىن!- دەسكەن كەۋ- كەۋىمەن، ولجالى جىگىتتەر اتتانىپ كەتتى.

         سودان بەرى نە زامان ءوتتى. بالقيا كومىلگەن جەرگە كەيىننەن بىرنەشە مۇردە قويىلدى. ءتىرى قالىپ، انا اتانىپ، بالا سۇيگەن بالقيانىڭ اتىمەن سول قورىم «بالقيانىڭ بەيىتى» اتالىپ قالدى. قازىرگى الاكول اۋدانىنىڭ توڭكەرىس اۋىلىنا ەكى شاقىرىمداي جەتپەي، ەسكى توتە جول مەن اسفالت جولدىن تۇيىسەر تۇسىندا، ەگىستىكتىڭ شەتىن الا تۇر. ءوز باسىم ارى- بەرى وتكەندە بەت سيپاۋدى ۇمىتپايمىن. امال قانە، كەيىنگى كەزدەرى شەتكى مولالارعا سوقانىڭ تۇرەنى ءتيىپتى. وتكەندە وسىنى كورىپ، جابىرقاپ قالدىم. ديحاندار مۇنى قالاي ىستەدى ەكەن؟ بىلمەدى- اۋ دەسەم، مولالار كورىنىپ جاتىر. ءبىلدى- اۋ دەسەم، اۋىلدىڭ ارۋاق سىيلاپ وسكەن ازاماتى مۇنداي وعاش قىلىق جاساماسا كەرەك. مۇحاممەت (c.ع.c) پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىندە «سەندەر مولانىڭ ءۇستىن باسساڭدار اللاھ تاعالا ەتتەرىڭدى سۇيەكتەرىڭە دەيىن ورتەپ جازالايدى» دەيدى. قايتكەنمەن ءبىر كەمشىن كەتىپتى.

         وسى جاعداي -  كەرەمەتتەي سىرى بار قورىمنىڭ ءبۇلىنۋى وي تاستادى. بۇل كەلەڭسىزدىك ەل مەن جەردىڭ تاريحىن بىلمەۋدەن تۋسا كەرەك. سوندىقتان ەستىگەن-بىلگەندەرىمىزدى، ناقتىلى- عىلىمي تياناقتى اتاۋلاردى ايتا، جازا ءجۇرۋىمىز قاجەت ەكەن.

         جەتىسۋدىڭ شىعىسىن الاكول الىپ جاتىر. سۋ ايدىنى قانشاما الاساپىرانعا، قىزىق پەن قۋانىشقا، قايعى مەن قاسىرەتكە كۋا بولعان وسى دالانىڭ ىرىسى مەن بەرەكەسى. كوكىرەكتەرىنە تۇيگەنى مول كونە كوز قاريالار الاكول، جالاڭاشكول، ساسىقكول، ۇيالىكول، قوشقاركولدى تۇگەل قوسىپ، سۋىنىڭ اششىلىعىنا وراي- يتىشپەس اتايتىن. جەكە السا «يتىشپەستىڭ الاكولى» دەيتىن. وسىنداعى «الا» ءسوزىنىڭ ماعناسى «شۇبار» دەگەن ۇعىم بەرمەيدى. قازاقتا «الا ءجىپتى اتتامايدى»، «موينىنا الا بۇرشاق سالىپ، قۇدايدان تىلەدى»، «الا تايداي ءبۇلدىردى» دەگەن تىركەستەر بار. الا جىپپەن بالانىڭ تۇساۋىن كەسەدى، ءۇيدى ايلاندىرا بايلايدى. «الا» ءسوزى كيەلىلىكتى  بىلدىرەدى. ءسويتىپ، الاكولدى جۇرتىمىز قاسيەت تۇتىپ، ەرەكشەلەندىرگەن. كەي تۇسىنان مال سۋاتتانادى. بۇل دا جاراتقاننىڭ ءبىر عاجابى.

قۇيقالى ءوڭىر حاتقا ەرتە زامانداردان تۇسكەن. 1246 جىلعى  ماۋسىمدا كولدى جاعالاي ءوتىپ، شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ استاناسى قاراقورىمعا بەتتەگەن پلانو كارپيني بىلاي جازادى: «...ونان سوڭ ءبىز قاراقىتايلاردىڭ جەرىنە ەندىك. ول جەردە تاتارلار (شىڭعىسحان جۇرتى- اۆت.) ەمىل دەگەن قالانى قايتا تۇرعىزىپتى. مۇندا باتۋدان ۇلكەن حان وردۋ تۇرادى. ودان اتتانعان سوڭ  كىشىرەك تەڭىزگە كەزىكتىك. تەڭىزدىڭ اتىن سۇراۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىز. جاعاسىندا اسا ۇلكەن ەمەس تاۋ بار. ايتۋلارعا قاراعاندا ول تاۋدا تەسىك بار. سول تەسىكتەن قىستا الاپات جەل، بوران سوعادى ەكەن. ءوتىپ بارا جاتقاندارعا اسا قاۋىپتى كورىنەدى...تەڭىز بويلاپ كوپ كۇن جۇردىك. ودان مەيىرىمدى پەتر كۇنىنىڭ قارساڭىندا شىعىپ (29 ماۋسىم) نايمانداردىڭ جەرىنە جەتتىك. ولار كوپ قۇدايشىل.» (گيلوم دە رۋبرۋك، پلانو كارپيني; پۋتەشەستۆيە ۆ ەۆرازيسكيە ستەپي، الماتى، 2003 گ. ستر 95) ەمىل قالاسى شىنىندا دا وسى كەزدە قايتا سالىنىپ، ونى وردا ەجەن حان استانا ەتىپ وتىرعان. تەڭىزى- يتىشپەس الاكول.

الاپات جەلى- ەبى. سودان بەرگى 800 جىلداي ۋاقىتتا تابيعات ونشا وزگەرمەگەندەي. كول ورنىندا، ەبىنىڭ جەلى كۇشىنەن قايتقان جوق.

وسى جولدى 1253-1255 جىلدارى جالاڭاياق ءجۇرىپ وتكەن گيلوم دە رۋبرۋك ۇلكەن ارالدى ايتا كەلىپ، بىلاي جازادى: «...سۋى تۇزدى ەكەن، الايدا ىشۋگە دە جاراپ قالارداي. وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي تاۋ ارالىعىندا دالا سوزىلىپ جاتىر. وندا تاعى ءبىر كول ايدىندايدى. وسى دالادا تولاسسىز جەل سوعادى. بۇل ماڭنان وتكەن ادامدار سۇراپىل جەل كولگە الىپ كەتپەسە ەكەن دەپ قاتتى قورقادى.» ( رۋبرۋك، كارپيني ستر 166) كارپينيدىڭ دەرەگىنە رۋبرۋك الاكولدەن وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي جاتقان جالاڭاشكولدى قوستى. ءبىرىن- ءبىرى تولىقتىردى.

ارادا 130 جىلداي وتكەننەن كەيىن اقساق تەمىر مەن ونىڭ جاۋسوعار ۇلى ومارشاح دۇشپانىن قۋىپ كەلە جاتىپ، كولگە جەتەدى. وسى اسا ءبىر ەلەۋلى وقيعا جونىندە اعىلشىن عالىمى، جازۋشى حيلدا حۋكحەم  مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «ۋمارشاح ناستيگ دجەتتوۆ ي نانەس يم ەششە ودنو پوراجەنيە بليز دولينى «پەس نە پەت» (يتيچماس) پريسوەدينيلسيا ك وتريادۋ تيمۋرا...ارميا پرازدنوۆالا پوبەدۋ ...نا بەرەگۋ گورنوي رەكي ەميل. تيمۋر بروسيلسيا ۆ پوگونيۋ زا ارميەي حيزر- حودجي ي ۋ پەرەۆالا يزۆەستنوگو كاك «مىشينىە ۆوروتا» پرويزوشلا سحۆاتكا.» (ومارشاح جەتتەردى يتىشپەس دالاسىنا تاياۋ جەردە قۋىپ جەتىپ، ولاردى تاعى دا جەڭىلىسكە ۇشىراتتى…تەمىردىڭ قولىنا قوسىلىپ، تاۋ وزەنى ەمىلدىڭ جاعاسىندا جەڭىستەرىن تويلادى… تەمىر قىزىر قوجانى قۋىپ جەتىپ، «تىشقان قاقپا» دەگەن جەردە سوعىس بولدى.) (حيلدا حۋكحەم، «ۆلاستيتەل سەمي سوزۆەزدي». تاشكەنت، 1995 گ. ستر 86- 87)  حيلدا حانىم «يتيچماس» دەپ الاكول جازىعىنداعى دالانى اتادى. ەمىل وزەنىن ءدوپ باستى. ەڭ كەرەمەتى- ارعى بابالارىمىز «ارقاس» دەپ اتاعان، بىراق ءوڭىردى قالماق باسىپ العان سوڭ ول ۇمىتىلىپ، ورىستاردىڭ جازىپ بەرۋىمەن  بۇگىن «جوڭعار قاقپاسى» اتالىپ جۇرگەن تاۋ ارلىعىنىڭ ءحىۇ عاسىردىڭ اياق شەنىندەگى «تىشقان قاقپا» دەگەن تاريحي اتاۋىن بىلدىك.

الاكول اۋدانىندا ساپاق، سۋىق، قوڭىر، تولىمباي، ەسىم اتاۋلارى ىركەس- تىركەس جاتىر. سۋىق جايلاۋ دا، قالعاندارى جايلاۋ ەتەگى. بارلىعى دا جۋان اتانىڭ مەكەنى ەكەنىن كوز سالعاننان- اق بىلەسىڭ. تۇنىپ تۇرعان تابيعات، كاۋسار بۇلاقتى، ساف اۋالى. وسى اتالاردىڭ اراسىندا نەندەي جاقىندىق بارىن ۋاقىت شىركىن تۇمشالاپتى. الايدا، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە تاريحشى ن. ي. ليۋبيموۆتىڭ «پۋتەۆوي جۋرنال پوەزدكي نا ۆوستوك، 1845 گود» دەگەن جازبالارى كەزدەسەدى. وسىنداعى «رودوسلوۆنايا پوتومكوۆ ابلايحانا» تاراۋىندا  قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ رۋى بايجىگىت-  مامبەتتەردىڭ تورەسى 1845 جىلى ساپاق تورە ەكەنى دەرەكتەلگەن. ول ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ ۇلى سۋىقتان تۋادى. سۋىقتىڭ جانە ءبىر ۇلى- تولىمباي.  وسى ماڭدى مەكەن ەتىپ، ءوسىپ- ءونىپ وتىرعان سەمىز نايمانداردىڭ (مەڭلىباي، جاڭبىرشى، جانعۇلى، قارامولدا، توبەت) تورەسى. توپ ورتادا قوڭىر جانە ەسىم تورە  قونىستانعان. ەسىم ەل بيلەمەگەن. بىراق اتالاستارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مالدى، جىلقىلىسى بولعان. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ تورەلەرگە نازار اۋدارۋ سەبەبى-  اتالىپ وتىرعان تورەلەر شوقاننىڭ نەمەرە- شوبەرە باۋىرلارى ەكەندىگىندە. عالىمنىڭ وسى  جەردە قاتەلەسپەگەنى انىق. ورىس اسكەرىنىڭ قازاققا جاساعان قياناتتارىنا جالعىز قارسى تۇرىپ، پاتشا شەنەۋىكتەرىمەن، وفيتسەرلەرىمەن ات قۇيرىعىن كەسىسكەن شوقان جەتىسۋداعى تۋىستارىنىڭ، تەزەك تورەنىڭ ەلىندە قايتىس بولدى. ەندەشە  ول تۋمالارىن وتە جاقسى بىلگەن. بۇعان كۇمان جوق.

ءسوز اراسىندا توقتالا كەتەيىك، بايجىگىتتىڭ (قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ رۋى) مامبەتىن سول تۇستا ساپاق پەن تولىمباي، توعاستاردى- ساسان بي، جۇمىقتاردى-  قامبار تورە بيلەپتى. ش. ۋاليحانوۆتىڭ نايمان تورەلەرىن،   ولاردىڭ  الەۋمەتتىك ستاتۋسىن، بايلىعىن،  اۋلەتتىك شەجىرەسىن جەتە زەرتتەۋى عالىمنىڭ ىشكى ءبىر ويى بولعانىن تانىتاتىنداي.

         مەنىڭ جاقىن ءبىر دوسىم «ساپاق» شاپىراشتىلاردىڭ ءبىر اتاسىنان شىققان اتاۋ دەگەن پىكىر ايتىپ، ول جايلى جازعان دا ەكەن. الايدا، ش. ۋاليحانوۆتىڭ، ن. ي. ليۋبيموۆتىڭ دەرەكتەرى ونى تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. ەكى عالىم دا وسى تورەلەرمەن ارالاسقان، ولاردى جەتىك بىلگەن.

          ن. اريستوۆ، ي. اندرەەۆ، م.تىنىشباەۆ سەكىلدى الەم تانىعان عالىمدار، ق. حاليدي سياقتى سول تورەلەر ۇرپاعىنىڭ ورتاسىندا شەجىرە جيناپ، ولاردى كوزىمەن كورگەندەر 1810 جىلداردان باستاپ الاكولدىڭ اينالاسىنا ارقادان قۇلاعان نايمان رۋلارىنىڭ قونىستانعانىن الدەقاشان جازىپ، حاتتاپ كەتكەن. اڭگىمەگە وزەك ەتىلگەن- الاكولدىڭ تۇستىگى مەن الاتاۋدىڭ ءبىر سىلەمى ويجايلاۋدىڭ ەكى ورتاسىن نايمان- قاراكەرەيلەردىڭ يەلەنگەنىن، ولاردىڭ جان سانىنا دەيىن وسى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن  وقي الامىز. اندرەەۆ اياگوز ماڭىنا 1770 جىلداردان باستاپ قونىستاۋشىلاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرەدى. ال، اريستوۆ سول جىلدارى ورىس بارلاۋشىلارىنان كەلگەن اقپاراتتاردى الدىعا تارتادى. بۇلاردان قاتە كەتۋى مۇمكىن ەمەس.

         راس، شاپىراشتىلار 1770 جىلداردان بەرى قاراي اياكوزدىڭ وڭ جاعالاۋىن مەكەندەپ، 1810 جىلدارعا دەيى سول جاعالاۋعا وتە الماعان نايمان، جالايىر، البان، سۋان، شانىشقىلى رۋلارىمەن ارالاسا وتىردى. ارقادان قويسويماس- قاراشا بيلەر باستاپ كوشىپ كەلگەن 1700 شاڭىراق شاپىراشتى 1810 جىلدارعا دەيىن بۇل ورىندارىنان- سەمەي وڭىرىندەگى بۇگىنگى قالبا تاۋىنىڭ ماڭىنان ەشقايدا جىلجىعان جوق. مولشەرى وسى كەزدەردە قازاق رۋلارىنىڭ كوشى- قونىنا قويىلعان شەكتەۋ جويىلدى دا، شاپىراشتىلار قوپالى (قازىرگى قاپال) وڭىرىنە جەتە كەرەگە جايدى. ماتايلاردىڭ ىرگەلەس كەلۋىنە وراي ءبىر سەبەپتەرمەن 1835- 1840 جىلداردان كەيىن شاپىراشتىلار الاتاۋدىڭ ەتەگىنە قوتارىلدى. بۇل تاريحي كوشتەر تۋرالى جوعارىدا اتالعان عالىمداردىڭ ەڭبەگىندە تاپىشتەپ جازىلعان. كورىپ وتىرسىزدار، شاپىراشتىلار قازىرگى الاكول اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا تۇرماعان. ونىڭ ۇستىنە نايمان سياقتى جاۋىنگەر، قالىڭ ەلگە ارقا سۇيەگەن وڭكەي جۋان تۇقىم تورەلەر ورتاسىنان ويىپ ەشكىمگە، ەشۋاقىتتا ورىن بەرمەسى ايدان انىق.

         كۇنى بۇگىنگە دەيىن اريستوۆ، اندرەەۆ، تىنىشباەۆتارعا كۇدىك كەلتىرىپ، داۋ ايتقان ەشكىم جوق. انا جىلى، مەن، «ساپاق» اتاۋى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ شوپشەگى سوپاق باتىردىڭ ورىسشىلانعان ءتۇرى بولۋى كەرەك دەپ دولبار جاساعانمىن. ءۋاليحانوۆ كەلتىرگەن ليۋبيموۆتىڭ ناقتىلى قۇجاتتارى قاتەلەسكەنىمىزدى كورسەتەدى. وقىرمانداردان كەشىرىم سۇرايمىز.

سونىمەن الاكول اۋدانىندا ابىلايحاننىڭ ۇرپاقتارى سۋىق،  ساپاق،  تولىمباي، قوڭىر تورەلەردىڭ ەسىمدەرىمەن جەر اتتارى قالعانىنا كوز جەتكىزدىك. سونداي-اق، ءۇشارال قالاسىنىڭ قاق ورتاسىندا يانۋشكەەۆيچ ماقتاپ اتايتىن اعادايۇلى بەكسۇلتان تورەنىڭ بەيىتى بار. بەكسۇلتان تورە تاريحتا ورنى ەرەكشە ادام. ول اياكوز ىشكى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ سايلانادى. ورىس پاتشاسى كەنەسارى حانعا جاردەم بەرگەندەر جازالانسىن دەگەن جارلىق شىعارعانى بەلگىلى. بىراق، جەتىسۋدىڭ بار تورەسى كەنەسارىدان ات- تونىن الا قاشقاندا، ءبىر ءوزى 500 جىگىتتى اتقا مىنگىزىپ، قوساقتارىنا حان كەنەگە دەپ 500  ات جەتەكتەتىپ جىبەرىپ، ەر مىنەز تانىتقان وسى بەكسۇلتان تورە.

          كەنەسارى قىرعىزداردىڭ قولىنان ساتقىندىقتىڭ سالدارىنان ولگەندە  ونىڭ كەگىن قۋعان ەكى- اق ادام بولدى. قالعان جۇرت وشاڭ ەتە الماي تىعىلىپ جاتقاندا ماتايدىڭ تانەكە باتىرى  1000 ساربازىمەن  قورداي اسىپ،  كەنە حاندى ولتىرگەندەرگە وتتاي ءتيدى. قىرعىزدار ەسىن جيىپ، ساپ تۇزەي باستاعاندا 2000 ساربازدى باستا، يانۋشكەەۆيچ جەر- كوككە سىيعىزباي دارىپتەيتىن باراق باتىر جەتەدى. ول بەكسۇلتان  تورەنىڭ جۇمساۋىمەن كۇن- ءتۇن ءجۇرىپ كەلگەن ەدى. امال نە، ورمان ماناپقا كورشى وتىرعان قازاقتار حابارشى شاپتىرسا كەرەك، ۇستاتپاي كەتەدى. تانەكە باتىر مەن باراق سۇلتان كەيىن قايتادى. بەكسۇلتان تورەنىڭ، باراق سۇلتاننىڭ، تانەكە باتىردىڭ نامىستان تۋعان وسى ولشەۋسىز ەرلىكتەرى اسا سيرەك ايتىلادى. كەنە حان كەلگەندە قۇمعا ءسىڭىپ، قاشىپ كەتكەندەر رۋلار اتالىپ قالادى دەپ قاشقالاقتايمىز با؟ الدە، قىرعىزعا حابار بەرگەندەر ايتىلىپ قالادى دەپ سەسكەنەمىز بە؟ بۇلاردى دا سول زاماننىڭ تاريحشىلارى اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇگەندەپ جازىپ كەتكەن. ءبارى ايقىن. نە دەسەك تە ابىلاي حاننىڭ  ۇرپاعى اتادان دارىعان اسىل تەگىن كورسەتتى. بۇلاردى دا بىلە جۇرگەن ءجون. ءسوز اراسىندا ايتىپ جاتىرمىز. ماناعى، توپونوميكا عىلىمى تاريح عىلىمىمەن بايلانىسىپ جاتادى دەۋىمىزدىڭ ءبىر مىسالى وسىنداي.       

الاكولدە «سايقان»، «بالا سايقان» اتالاتىن ۇلكەن جوتالار بار. بۇلار  جەرىمىزدى  ۋاقىتشا باسىپ العان قالماقتان قالعان «مۇرا». «تساي» جانە «قان» سوزدەرىنەن قۇرالعان. «تساي»- ادەمى، سۇلۋ دەپ اۋدارىلادى. ال «قان» جالپى تۇركى-  مىڭعۇل جۇرتىنا ورتاق ،  «ۇلكەن» ءسوزىنىڭ بالاماسى. سوندا سايقاننىڭ قازاقشا ماعناسى- ۇلكەن ادەمى تاۋ.  بالا سايقاندى تالداۋ قاجەتە ەمەس. ءوزى- اق «كىشى» دەگەندى ايتىپ تۇر.

ۇلكەن جولدىڭ بويىندا كولباي اۋىلى ورنالاسقان. اۋىل اتاۋى قايدان شىققانى تۇرعىسىندا ەكى دەرەككە سۇيەنۋگە بولاتىن سەكىلدى. ءبىرىنشى: قاراكەرەي قابانباي باتىر باسقارعان قازاق قولىنىڭ بارلاۋ،  قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرىن، ايتۋلارعا قاراعاندا،  نايماننىڭ سادىرى كولباي باتىر باسقارادى. ءوزى دە، جانسىزدارى دا كوزگە تۇسە بەرمەيتىن ادام ەكەن. بارلاۋشىلار بۇگىن دە سولاي عوي. قاراكەرەي قابانباي باتىر كولباي اتامىزعا دەگەن سوعىس ولجاسىن بولەك ۇستاپتى. سەبەبى، كولباي باتىر وزىنە دەگەن ۇلەستى مەرت بولعان، جارىمجان بارلاۋشىلارىنىڭ شاڭىراعىنا تاراتىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. ءوزى ۇيىنە سوپا باس كەلەدى ەكەن. وسىنى بىلەتىن دارابوز كولباي ۇيىنە جەتتى- اۋ دەگەندە كەلىنىنە سالەم ايتىپ، مال- مۇلكىن جىبەرىپ وتىرىپتى. قالماقتى جەڭۋىمىزگە بارلاۋشى- جانسىزداردىڭ ۇلان- عايىر ۇلەس قوسقانى انىق.

ەكىنشى: كەڭەس ۇكىمەتىمەن بايلانىستى. العاشقى مويىنسەرىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ باستىعى كولباي دەگەن ادام بولىپتى دەيدى. مەنىڭشە، اۋىل اتى ارعى كولباي باتىردىڭ اتىمەن بايلانىستى. ءحىح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى

جىلدارىنىڭ باسىندا وسى وڭىرگە كولباي باتىردىڭ ۇرپاقتارى كەلىپ ورنالاسۋىنا وراي «كولباي» اتانسا كەرەك.       

بالحاش- ءبىر جاعى تۇششى، ەكىنشى جاعى اششى ەرەكشە سۋ باسسەيىنى. كول ماڭىنا ءار كەزدە ءارتۇرلى حالىقتىڭ ورنالاسۋىنا قاراي  اتاۋى دا سان وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان سىڭايلى. تۇركىلەر- قاراقىتاي دەپ، ورتا ازيالىقتار مەن

ارابتار- قيدان دەپ اتاعان مەملەكەت ەرتە زامانداردان ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى جيىرما  جىلدارىنا دەيىن  بۇگىنگى باتىس جەتىسۋدان تارتىپ، التايدىڭ باتىس سىلەمدەرىنە قاراي سوزىلىپ جاتتى. كۇشىلىك حان باستاعان نايماندار  كەلىپ،  مەملەكەت بيلىگىن بىرتىندەپ قولعا العان سوڭ بۇل جۇرت  اياق استىنان، ءبىرجولا تاريح بەتىنەن جوعالىپ كەتتى. جوعالعان جوق- اۋ، نايمانعا ءسىڭىپ، نايمانداندى جانە دە باسقا كوپتەگەن قازاق رۋلارىنىڭ قۇرامىندا ءجۇر.  ولاردىڭ تەگى- ۇلتى جونىندە عالىمدار سان قيلى بولجامدار جاساۋدا. نەگىزى تۇركى جۇرتىنا جاقىن دەگەندى دالەلدەدى. وسى حالىق جەتىسۋدى مەكەندەگەندە بالحاشتى كارتاعا تۇسىرگەندەر «تاكلاما» دەپ جازىپتى. نايماندار مەن قازاقتار «كوكشە تەڭىز» دەپ اسپەتتەپتى. ءحۇىى عاسىردىڭ اياعىنا قاراي قازاقتاردى ىسىرعان قالماقتاردىڭ كەلۋىمەن كول  بالحاش اتالىپ كەتتى..

         «مىڭعۇلدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» «بالحاش» ءسوزىن ەكى جەردە كەزدەستىردىم. شىڭعىسحاندى اتۋىرلەپ كەڭ، جازىق، كوكشالعىندا قارسى الادى. جانعا جايلى، ايدىندى سونداي جەردى – ولار بالحاش دەيدى ەكەن. ال قازىرگى قالماق- جوڭعار تىلىنەن قازاقشاعا- اۋقىمدى، كەڭ، ايدىنى ۇلكەن دەپ اۋدارىلادى. قازاقستاننىڭ وزگە ولكەلەرىندە مۇنداي توپونوميكالىق اتاۋ كەزدەسپەيدى.

بالقاشقا كەلىپ قۇياتىن وزەندەردىڭ ءبىرى- لەپسى. توپونومدار ەكى ءتۇرلى ۆەرسيانىڭ ماڭايىندا پىكىر جارىستىرىپ ءجۇر ازىرشە. ءبىرىنشىسى- «قاتتى، لاپىلداپ اعاتىن سۋ» دەگەن ماعنا بەرەدى دەيدى. ءوز باسىم بۇعان كۇماندىمىن.

سەبەبى، قازاق سۋعا قاراتا  «لاقىلداي اقتى»، «لىقا تولدى»،  «لەكىلدەي توگىلدى» دەيدى. «لاپىلداۋ»  وتقا بايلانىستىرىلادى. بۇل ءسوزدىڭ سۋعا ەش قاتىسى جوق. ەكىنشى توپشىلاۋ- جەتىسۋدىڭ  قارت شەجىرەشىسى تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ اتادان قالدى. قاريا ءسوز ءتۇبىرى- «لوبسۋ» دەيدى. تۇركى- مىڭعۇل حالىقتارىنا ورتاق ءسوز كوپ. ەكى ەل دە جۇرەگى اينىعاندا «جۇرەگىم لوبىپ  تۇر» دەيدى. بالحاش ەستە جوق ەرتە كەزدە الاكولگە قۇيعان.  ول ارنا ءالى كۇنگە الاكول اۋدانىنىڭ قىزىل قايىڭ اۋىلىنىڭ جانىندا سايراپ جاتىر. سونان سوڭ لوبىپ، بالحاشقا اۋعان. ورىستاردىڭ كەلۋىمەن ءسوز وزگەرگەن. ورىستار العاشقى بۋىنداعى «و» ءارپىن «ا» دەپ دىبىستايدى. مىسالى، موسكۆا دەگەندى-ماسكۆا، وكنو دەگەندى- اكنو، ولجاستى- الجاس دەيدى. سولار ءوز تىلدىك نورمالارىنا سايكەس «لاپسۋ»، «لاپسى»، «لەپسى» دەپ شاتىستىرا ءجۇرىپ، كارتاعا «لەپسى» دەگەن اتاۋ تۇسىرەدى. ت. قاليلاحانوۆ لوبسۋعا ورىستار كەلمەي تۇرعاندا  تۋعان  اتالارىن كوزى كورگەن، ولاردىڭ وزەندى وسىلاي اتاۋلاعانىن ء وز قۇلاعىمەن ەستىگەن ادام. سەنىمدىسى دە وسىلاي اتالۋى.

باسقان، سارقان وزەندەرى قاتار اعىپ، اقسۋعا قۇيادى. توپونوميكانىڭ بەلگىلى مامانى ا. ءابدىراحمانوۆ باسقان تۋرالى «اتاۋ ەكى سوزدەن جاسالعان: باس (نەگىزگى، ۇلكەن)+ قان (وزەن), ياعني  «ۇلكەن وزەن» دەگەن ماعنا بەرەدى . مۇنداعى قان (عان- كەم- حەم) ءسوزى سوناۋ ءۇندىستاننان باستاپ، كورەيانى قامتىپ جاتقان وراسان زور ايماقتا «وزەن، سۋ» ماعناسىندا قولدانىلادى» دەيدى. بۇل تالاسسىز نارسە.

بىراق، «سارقان (سارىقان) وزەنىنىڭ اتى دا وسى تەرميننەن جاسالعان. ماعناسى «سارى وزەن» دەگەندى بىلدىرەدى»  دەپ تۇجىرىمداۋىنا جەتىسۋلىقتار كەلىسپەگەن. سەبەبىن تاعى دا تاڭىربەرگەن اقساقال وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا ايتىپ كەتكەن. ول كىسى «وزەننىڭ قازاقشا اتالۋى «سارىققان». ەرتە زاماندا تاۋ باسىنداعى كول قۇلاپ، وزەن سونىڭ تابانىنان سارقىلىپ اعىپ جاتىر. سارقان قالاسىنىڭ ورتاسىنداعى ۇيدەي تاستاردى سونداي الاپات قانا دومالاتىپ اكەلە الادى. ونىڭ ۇستىنە وزەن ەشقاشان سارعايمايدى. كول ورنى ءالى انىق كورىنەدى. بارىپ كوز جەتكىزگەنبىز» دەگەن.

         ەستەرىڭىزدە بولسا وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا ەسىك كولى قۇلاپ، ۇلكەن قاسىرەت اكەلدى. سول كولدىڭ تۇبىنەن قازىر سارقىن  سۋ اعادى. ت.قاليلاحانوۆتىڭ دالەلدەرى ەش داۋ تۋعىزبايدى. وزەن شىنىندا دا قۇلاعان كولدىڭ تابانىمەن اعىپ جاتىر.  جايلاۋدى ارالاپ جۇرگەنىمىزدە ءبىز دە ارنايى بارىپ كوردىك.

         اقسۋ اتاۋى ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارىلىپ وتىرعان ەكەن. جەرىمىزگە قالماق  كىرگەندە ولار وزەندى ءوز تىلىمەن «شاعان» اتاپتى.  وسى جەرمەن ءجۇرىپ وتكەن اندرەەۆ 1778 جىلى سولاي جازىپ الىپتى. شاعاننىڭ قازاقشاسى – اق. كەيىنىرەك، 1810 جىلدارى مۇندا شاپىراشتىلار، نايماننىڭ سادىر،  ماتايلارى جەتە قونادى. ەجەلگى اتاۋىن قالپىنا كەلتىرەدى.

ءار ءتۇرلى پىكىر تۋعىزىپ جۇرگەن اتاۋدىڭ ءبىرى- قاپال. الماتى- وسكەمەن كۇرە جولىنىڭ بويىنداعى قاپال اۋىلىنا بۇرىلىسقا قاپال باتىردىڭ ءبيۋستى قويىلىپتى. وسىعان وراي ءوڭىر وسى باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالعان با دەگەن ساۋال قويىلا باستادى. سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن تاريحي قۇجاتتارعا جۇگىنەمىز. ال ول قۇجاتتار قازاق دالاسىنا ورىستاردىڭ كەلۋىمەن كارتاعا ءتۇسىپ، حاتتالا باستادى. ورىس قۇجاتتارىنىڭ ەرەكشەلىگى:  اتاۋلار-  مۇددەلى  رۋلاردىڭ، تايپالاردىڭ، بىرەۋلەردىڭ ىڭعايىنا  قاراي بۇرمالانباعان، ىشكى  ەسەپ جوق. 1718 جىلى سەمەيگە بەكىنىس سالىپ، قازاقتارمەن ابايلاپ ارالاسىپ، ءبىزدى زەرتتەي باستاعان باسقىنشىلار بىرەۋدىكىن، بىرەۋگە تەلۋدىڭ ارتىنان داۋ شىعاتىنىن، قازاقتىڭ اسا جەرشىل حالىق ەكەنىن وتە جاقسى تۇسىنگەن.  ارينە، ترانسكريپتسيالاۋ بارىسىندا قاتە كەتۋى مۇمكىن. بىراق  ول كەمشىلىك تەز تۇزەلەدى. كەز- كەلگەن اتاۋدىڭ قايدان شىققانىن شامالارى كەلگەنشە ءتۇسىندىرىپ، تالداپ وتىرادى.

 جەر ماسەلەسىندەگى ارىزدار اسىقپاي، جان-جاقتى ايلاپ، ءتىپتى، جىلداپ قارالعان. مىسالى، جالايىر سۇلتاندارىنىڭ لوبسۋعا دەيىنگى جەر ورتا جۇزگە تيەسىلى ەمەس ەمەستىگىن دالەلدەۋگە تىرىسقان جانە ول جەردى نايماننان الىپ، جالايىرلارعا بەرۋ جونىندەگى 1847 جىلعى ارىزدارىن ءبىر جىل بويى بىرنەشە كومميسسيا كەزەك- كەزەك تەكسەرەدى. شەشىم سونان سوڭ عانا قابىلدانىپ، ارىز نەگىزسىز دەپ تابىلادى. ورتا ءجۇز نايمان مەن ۇلى ءجۇز جالايىردىڭ شەكاراسى بىلاي بەلگىلەنەدى: جوننان تومەن تارتىپ، بالىقتى وزەنىنە دەيىن، وسى وزەن بويىمەن قۇلديلاپ، قاراتال وزەنىنە دەيىن. وسىنداي مىسالدارعا قاراعاندا ورىستار جاۋگەرشىلىكتەرىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە ادىلەتتى بولۋعا تىرىسقان. تولىق كۇش الىپ كەتكەنشە قارسىلىق تۋعىزباۋدىڭ امالدارىن قاراستىرعان.

قاپال تۋرالى  ن. اريستوۆ بىلاي جازادى: «...1846 گودۋ وترياد ۆىبرال مەستو دليا ۆوزۆەدەنيا ۋكرەپلەنيا نا ۋر. كوپالى...14 اۆگۋستا 1847 گودا سۋلتانى سيۋك ابلايحانوۆ، الي اديلەۆ ي اكيمبەك ابلاەۆ پريۆەدەنى بىلي ك پريسياگە نا پوددانستۆو ي ۆ توم گودۋ ناچالوس ۋسترويستۆو كوپالسكوگو ۋكرەپلەنيە». (ن. ا. اريستوۆ. ۋسۋني كىرگىزى يلي كارا- كيرگىزى. بيشكەك 2001 گ. 474 س تر) وسى تاريحشى كەنەسارى حاننىڭ باسى تۋرالى دا دەرەك بەرىپتى: «كەنيسارا كاسيموۆ... سلوجيل نا بەرەگاح چۋ، بليز ۋستيا كارا- كۋنۋسا، سۆويۋ گولوۆۋ، كوتورايا بىلا ۆوزيما ۆ كوپال ي تاشكەنت.» (486 بەت.)   

نەمەسە مىنا قۇجاتقا قاراڭىز:

«سەميرەچەنسكايا وبلاست.

 اياگۋزسكي ۆنەشني وكرۋگ، وبرازوۆان ۆ 1830 گ.، پريكاز س 1831 گ.

اگا- سۋلتان پريكازا- بەكسۋلتان اگاداەۆ.

پريستاۆستۆو كيرگيزوۆ بولشوي وردى.

ۋچرەجدەنو ۆ 1847 گودۋ نا زەملياح كازاحسكيح رودوۆ ي پلەمەني ستارشەگو جۋزا/بولشوي وردى، پرينياۆشيح روسسيسكوە پوددانستۆو 22 يۋنيا 1846 گ. ... تسەنتر- وسنوۆاننىي ۆ توم جە 1847 گ. پوسەلوك كوپال.» (centrazia.ru/cnt2.)

ورتالىقتىڭ قوپالىدان ۆەرنىيعا اۋىسقان كەزىندەگى ءبىر قۇجاتقا نازار سالايىق: «ۆ 1863 گ. وترياد شت- كاپيتانا پروتسەنكو پريۆەل ك پريسياگە كيرگيزسكيە رودى پريسسىككۋليا. تسەنتر- كوپال (دو 1862), س 1862 گ. ۋكرەپلەنيە ۆەرنوە.»

قۇجاتتار 1918 جىلعا دەيىن «قوپالى» بولىپ كەلەدى. ساۋاتتى، ءبىلىمدى پاتشا شەنەۋىكتەرى قىزمەتتەن كەتىپ، ورنىنا ساۋاتسىز بولشەۆيك مۇجىقتار كەلگەن سوڭ، ولار نە ەستىسە سونى جازىپ، «قاپال» بولىپ قاتەلەسەدى. ورىسقا قارسى كەلە الماعان مومىن قازاق وسىعان كوندىگەدى.

         م. تىنىشباەۆ بەكىنىس اتاۋى قوپالى بۇلاعىنان شىققانىن دالەلدەيدى. ءسويتىپ، اتاۋ «كوپال» ەمەس، ورىس ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا ساي، «كوپالينسكوە» بولۋى ءتيىس ەدى» دەپ، ءبىز ايتىپ وتىرعان ساۋاتتى ورىستاردىڭ ءوزىن شەنەپ وتەدى.

         مىناداي ناقتىلى، سول تۇستارداعى تاريحي قۇجاتتاردان سوڭ بۇگىنگى «قاپال» ءسوزىنىڭ قاتە جازىلىپ جۇرگەنىن، دۇرىسى «قوپالى» ەكەنىنە انىق كوز جەتەدى. قاپال باتىردىڭ دا، «قاپال» ءسوزىنىڭ دە بۇل جاققا ەش قاتىسى جوق. تۇپكى تاريحي اتاۋى- قوپالى.

         وسى وڭىردەگى قازاقى ءبىر اتاۋ - ەشكىولمەس. ەشكى مالى سۋىققا دا، ىستىققا دا شىدامايتىن ءتوزىمى تاقا تۇلىك. وسىدان «ەشكىولمەس» ءسوزىنىڭ ماعىناسى شىعادى. قىسى جىلى، جايلى جەر.

         قالماقتان قالعان «بايان زۋراگ»، «زۋن زۋراگ»، «تسايم بۋلەك» اتاۋلارىن ءبىز- بايانجۇرەك، جۇنجۇرەك، سايىن بولەك دەپ ءجۇرمىز. بايان- باي، سۇلۋ; زۋن- سول جاق دەپ اۋدارىلادى. ال سايىن بولەك قالماقتاردىڭ اسا ءىرى اسكەري  قولباسشىسى بولعان ايتۋلى تۇلعا. حويت رۋىنىڭ كوسەمى سايىن بولەكتى 1772 جىلى  كاپيتان اندرەەۆ قاراتال، كوكسۋ، قوپالى وڭىرلەرىندە 3700 شاڭىراق قالماعىمەن كوشىپ جۇرگەن جەرىنەن كەزدەستىرگەنىن جازىپ قالدىرعان.

         جەتىسۋدا «قويانكوز» اتالاتىن بىرنەشە مەكەن بار. ادەتتە، كورىكتى، كوكوراي شالعىندى ايماقتى، قازاق «شىركىن، قوياننىڭ كوزىندەي ادەمى ەكەن» دەيدى. وسى مەكەندەر راسىندا دا تاۋ اراسى نەمەسە ەتەگىندە ورنالاسقان. ءبىزدىڭ ەلدەگى اپالارىمىز:

                            قويانكوزدەي جەر قايدا،

                            قويانبايداي ەل قايدا؟-

دەپ اندەتىپ وتىرۋشى ەدى بالا شاعىمىزدا.

         كوپشىلىك ماعىناسىن تاپ باسىپ ايتا بەرمەيتىن كەي اتاۋلاردىڭ وزدەرىنە عانا ءتان وسىنداي تاريحى، ءمانى بار. مۇنى دا بىلە جۇرەيىك.

كامال ءابدىراحمان،

قاراكەرەي قابانباي باتىر كەسەنەسىنىڭ

شىراقشىسى.

Abai.kz