قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىل اعامىزدىڭ  جيىن تويلاردا «قىتاي - تەمىر نوقتا، ورىس - قايىس نوقتا» دەگەنىن كوپ ەستىپ ەدىم. سوندا تۇسىنبەي  «ورىس تەمىر نوقتا، قىتاي قايىس نوقتا» دەپ نەگە ايتپايدى ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم. كەيىن قىتاي كوسەمدەرىنىڭ ۇلت ماسەلەسى تۋرالى ايتقان ۋاجدەرىن وقىپ، قابدەش اعانىڭ ەكى يمپەرياعا بەرگەن باعاسىنىڭ ءدال بەرىلگەنىن ءتۇسىندىم. ءارى قىتايلاردان شىنداپ قورقۋ كەرەك ەكەنىن، وتە ساق بولۋ كەرەگىن تىپتەن تەرەڭدەي ءتۇسىندىم. پرولەتاريات  كوسەمى لەنين «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىن تانۋ» جونىندەگى ۇلتتىق ساياساتتىڭ نەگىزىن قالاپ، بەلگىلى دارەجەدە ونى ىسكە اسىرىپ تا كەتتى. لەنين نەگىزىن قالاعان كەڭەستىك اتا زاڭ تارماقتارىنا ىلىگىپ قالعان قۇقىقتارعا سۇيەنە وتىرىپ 1991 جىلى كەڭەستىك ورتالىق يمپەريا دا تاراپ، ۇلت رەسپۋبليكالارى ءوز تاۋەلسىزدىگىنە زاڭدى تۇردە قاۋىشا العانىن باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. ال، ەلىندە الپىس قانشا ۇلتتار مەن ۇلىستار تۇراتىنىن ءسوز جۇزىندە مويىندايتىن قىتايدىڭ وتكەنى جانە بۇگىنگى باسشىلارى مەن ساياساتشىلارى ەشقاشاندا ۇلت ماسەلەسى دەگەندى مويىنداپ كورمەگەن ەكەن. قىتاي كوسەمى ماۋ زىدۇڭ ومىرىندە ءبىر-اق رەت، ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتىپتى. 1963 جىلى 8 تامىزدا ءبىر شەتەلدىكتى قابىلداۋ سوزىندە: «ۇلتتىق ماسەلە، سايىپ كەلگەندە تاپتىق ماسەلە» دەگەنىن بىلەمىز. دەمەك، قىتايدا ۇلتتىق ماسەلە دەگەن جوق، تەك تاپتىق كۇرەس ماسەلەسى عانا بار، سونى شەشسەڭ ءبارى شەشىلەدى مىس. ال، قىتايدىڭ گومينداڭ وكىمەتىنىڭ پرەزيدەنتى جاڭ كايشى قىتايداعى ۇلت ماسەلەسى دەگەندى ءتىپتى تۇسىنگىسى كەلمەيتىنىن اشىق ءبىلدىرىپ قويادى. 1946 جىل نانجيندە قىتاي حالىق وكىلدەرىنىڭ ۇلكەن قۇرىلتايىنا قاتىسقان شىعىس تۇركىستاندىق دەلەگاتتار شىڭجاڭ ولكەسىنە جوعارى دارەجەلى ۇلتتىق اۆتونوميا بەرىلۋىن سۇرايتىن ارناۋلى ۇسىنىس حات دايىنداپ، شىعىس تۇركىستاندىق دەلەگاتتار اتىنان يۋسۋپ الىپ تەكين قۇرىلتاي مىنبەسىنەن بايانداما جاسايدى. سول جينالىستان كەيىن مارشال جاڭ كايشى احمەتجان قاسىمي ەكەۋىن جەكە قابىلداپ بىلاي دەيدى: ەكى مىقتى جازبالارىڭدى قايتارىپ الىڭدار. ءبىزدىڭ قىتاي حالقى سىرتقى كورىنىستى تۇسىنبەيدى، اۆتونوميا دەگەندى تۇسىنبەيدى. ورىستار باتىس تۇركىستانداعى جەكە رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن تانىدى. مەن ولاردى بىلەمىن. ورىستار ونى قابىلداي الادى. ورىس وكىمەتى ونى ورىس حالقىنا تۇسىندىرە الادى. ال ءبىزدىڭ وكىمەت ونى تۇسىنبەيدى، حالقىمىز دا تۇسىنبەيدى، ءتۇسىندىرۋ دە قيىن. حالقىمىز ءبىزدى ءتۇسىنىپ جاتىرقامايتىنداي بولعاندا، مەن سىزگە سيپاتى اۆتونومياعا جاقىن ءبىر قۇقىق بەرەيىن، سوعان كۇش سالايىن. ءسىز كورىنىسكە قىزىقپاڭىز، ماعىناسىنا ءمان بەرىڭىز دەيدى. مارشال جاڭ كايشىنىڭ وڭ قولى، سەنىمدى وكىلى رەتىندە 1945 جىلى شىڭجاڭدى بيلەۋگە، كوتەرىلىسشىلەرمەن بەيبىت كەلىسسوز وتكىزۋگە جىبەرگەن گەنەرال  جاڭ جى جۇڭ  قىتاي اسكەري شەندىلەرىن جيناپ قۇپيا بايانداما جاسايدى. سول بايانداماسىن جەكە كىتاپشا قىلىپ «ەرەكشە قۇپيا » دەگەن بۇرىشتامامەن باستىرىپ شىعادى. قىتاي تۇلكىسى اتالعان گەنەرال «ەرەكشە قۇپيا» بايانداماسىنان كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. ول بىلاي دەيدى: «شىعىس تۇركىستان ماسەلەسى، ءبىر ۇلتتىڭ ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. بۇنىڭ ۇلتتىق ماسەلە ەكەنىن بۇگىنگە دەيىن مويىنداماي كەلدىك، ارينە، قىتاي بولعانىمىز ءۇشىن. تەك قىتايشا ىستەدىك، ديپلوماتيالىق ماسەلە دەدىك، ۇلتتىق ماسەلە دەپ كورمەدىك. ەگەر، بۇل ۇلتتىق ماسەلە بولماسا، ۇلت نەگە قىتايلارعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعادى دەگەندەرگە، ورىستاردىڭ ارانداتۋىمەن، اعىلشىنداردىڭ ارانداتۋىمەن، تۇركىلەردىڭ ارانداتۋىمەن شىققان ماسەلەلەر، سولاردىڭ ارانداتۋىمەن وسىنداي ماسەلە تۋىنداپ وتىر دەپ كەلدىك. نەمەسە حالىق ءبىزدى سۇيەدى، بىزدەن ايىرىلعىسى كەلمەيدى دەپ سوقتىق. الايدا، بۇل ءبىر ۇلتتىق ماسەلە بولاتىن. بۇل مەملەكەتتىڭ حالقى قىتايلىقتار ەمەس ەدى. بۇل جەر، اسىلى، قىتاي جەرى ەمەس ەدى. سوندىقتان دا بۇل ماسەلە ۇلتتىق ماسەلە بولىپ تابىلادى». گەنەرال ودان ارى بىلاي اقتارىلادى: «بۇل شىنىندا دا ۇلتتىق ماسەلە! بۇل سياقتى ماسەلەلەردى يمپەرياليست مەملەكەتتەر قالاي شەشتى؟ تاۋەلسىزدىكتەرىن مويىنداۋ، ول وتارلاردىڭ ءوز يەلەرىنە تابىستاۋ، ول جەرلەردەن كەتۋ ارقىلى شەشتى. ال، ءبىز نەگە ونداي ساياسات ۇستانبادىق؟ ولاردىڭ وتارلارىنا بەرگەن ەركىندىكتى نەگە بەرمەدىك؟ نەگە شىعىپ كەتپەيمىز؟ ويتكەنى، ءبىز قىتايلىقپىز».

..... تاستاپ كەتپەدىك. ءبىز وسى جولدى، وسى امالدى ۇستانامىز. ياعني، تاۋەلسىزدىك دەگەندى مويىنداي المايمىز، اۆتونوميانى دا مويىنداي المايمىز. پالەندەي ءبىر تۇرلاۋلى قۇقىق دەگەندى مويىنداي المايمىز. ءبىز «حۋاي رۋ جيڭسى» (نەمەسە الدارقاتۋ، ەلىكتىرۋ، كوزبوياۋشىلىق) ساياساتىن جۇرگىزەمىز... بۇلارعا بەرىپ وتىرعانداي كورىنگەن حاقتارىمى، شىنايى حاق-قۇقتار ەمەس، ول ءبىر جاي كورىنىس بەرۋ، الدارقاتۋ،  جۇباتا تۇرۋدىڭ امالى عانا.

مىنەكەي، قىتاي يمپەرياسىن باسقارىپ تۇرعان ارعى-بەرگى، ۇلكەن-كىشى مەملەكەت باسشىلارى مەن اسكەريلەرىنىڭ ءوز ەلىندە بوداندىقتا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان الپىس قانشا ۇلتتارعا،  ولاردىڭ ۇلتتىق قۇقىقتارى مەن ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە ۇمتىلىستارىنا، ۇستانىپ كەلگەن ساياساتىنىڭ شىن سيقى وسىنداي.

ازات ازامات

Abai.kz