كەزىندە الاشتىڭ ارىستاندارى بيلىكتەن شەتتەتىلگەننەن كەيىن حالىققا عىلىمي-اعارتۋشىلىق، رۋحاني كومەك جاساۋ ءۇشىن قولدارىنا قالام الدى. ءبىرى مەديتسينانى، ءبىرى ماتەماتيكانى، ءبىرى پەداگوگيكا مەن پسيحولوگيانى قازاقشا سويلەتۋگە كۇش سالدى. كوبى اۋدارماشى بولدى. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحانۇلى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جارعىسىن اۋدارعان. سوندا ول

«چلەن كوممۋنيستيچەسكوي پارتي دولجەن بەزپرەكوسلوۆنو ۆىپولنيات..» دەپ كەلەتىن جەرىن «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى پارتيانىڭ قۇلاقكەستى قۇلى» – دەپ اۋدارعان ەكەن. بۇل سول كەزدەگى قازاق ۇعىمىنا تۇسىنىكتى ءسوز اقاڭ «كىم نە جازسا دا جۇرتقا تۇسىنىكتى بولۋ جاعىن ويلاپ جازادى» – دەگەن بولاتىن. قازىرگى كەزدە  اۋدارما ءماتىندى ءتۇسىنۋ قيىنداپ بارادى. ويتكەنى قازىر ەرىككەننىڭ ءبارى اۋدارماشى بولىپ كەتتى. سودان بولار تىلىمىزدە، ناقتىراق ايتساق اۋدارما ماتىندەردە ءارى قاراي وبەكتيۆتەنە المايتىن جاساندى سوزدەر مەن سينتاكسيستىك نورمالارعا سايكەس كەلمەيتىن قۇراندى سويلەمدەر قاپتاپ كەتتى. كوبىمىز اۋدارماشى دەگەنىمىز – اسا بىلىكتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ماماندىق ەكەنىن تۇسىنبەيتىن، ءتىلدىڭ دامۋ، تولىعۋ كوزىنىڭ ءبىرى اۋدارما ەكەندىگىن سەزىنبەيتىن سياقتىمىز. ويتكەنى  قازىر وسى سالاعا  سۇرانىس بولعان سوڭ، ەكىنىڭ ءبىرى اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ال مەنىڭ ويىمشا بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ، ءتىپتى ءجۇزدىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس. «اۋدارماشىلىق - ناعىز شىعارماشىلىق  ونەر. ول اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرەتىندەي ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس» دەپتى ءا.ساتىبالديەۆ. ارينە كوركەم اۋدارماعا اركىم بارا بەرمەيدى، بىراق باسقا اۋدارمالارعا - جارناما ءماتىن، ىسقاعازدارى، عىلىمي اۋدارمالار جانە ت.ب. سالالاردا كولدەنەڭ كوك اتتىلار  تولىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ كوبى اۋدارمانىڭ جۇمىسى ورىسشا ءماتىندى قازاق تىلىنە كالكالاسا بولدى دەپ ۇعادى. قازاق ءتىلىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان وسى اۋدارماشىسىماقتار.

ورىس تىلىندە جارناما جاسالاتىن تاۋارعا ماقتاۋ  ءسوز (سلوگان) ويلاپ تابۋعا 10 شاقتى ماماننان تۇراتىن ارنايى قۇرىلعان شىعارماشىلىق توپ جۇمىس ىستەيدى. ال ول كوشەگە ىلىنەردە قازاقشاسىن 5-10 تەڭگەگە ءبىر اۋدارماشىعا اۋدارتا سالىپ، ىلە سالادى. سودان الگى تاۋاردىڭ  قازاق تىلىندەگى ماقتاۋى اسەرسىز، تارتىمسىز، ءتىپتى تۇسىنىكسىز بولىپ شىعادى. كەيدە  ونىڭ گرامماتيكالىق قاتەلەرى دە تەكسەرىلمەي، قازاق ءتىلىن ءوز جەرىندە بەيشارا كۇيگە تۇسىرەدى.

                شولدەگەندى باساتىن،

                سارايىڭدى اشاتىن

                شاي بولمايدى جالعاندا،

                الاماننان اساتىن – دەگەن شۋماق بارلىعىڭىزدىڭ ەسىڭىزدە شىعار.بۇل و باستا قازاقشا جاسالعان جارناما. سوندىقتان قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ تۇر.ونداي قازاقشا جاسالاتىن جارناما  از، جوقتىڭ قاسى. قازىر بارلىق جەردى  اۋدارما ماتىندەر باسىپ كەتتى.  

         سوزبە-ءسوز (كالكا) اۋدارمانىڭ سوراقىسىنان ءبىر مىسال:

بارلىق ەسىكتەردەگى وت سەبيا, نا سەبيا  دەگەندى كوپ جەردە - وزىڭە قاراي, وزىڭنەن ءارى  قاراي، – دەپ قويعان. ونى سولاي دەپ اۋدارعاندار ابايشا ايتساق  اۋدارماشىنىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى. وزىمىزدەگى ءتىل جۇيەسىنە ۇڭىلسە، سوعان بىرنەشە بالاما تابىلار ەدى. ەسىكتىڭ بارلىعى سىرتقا نە ىشكە اشىلادى. ىشكە اشىلاتىنىنا ىشكە, سىرتقا اشىلاتىنىنا سىرتقا دەپ جازىپ قويسا بولدى ەمەس پە. ءتىپتى ورىستىڭ كوزىمەن قاراپ سونىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي جاتساڭىز، وندا تارت-يتەر دەپ جازىڭىز. ەڭ قىسقا ءتۇرى تاعى بار: ءارى-بەرى, ياعني وت سەبيا - ءارى، نا سەبيا - بەرى.

ورتاعا سالىپ ويلانسا تاعى بىرنەشە نۇسقاسى تابىلار ەدى. اقاڭ ايتقانداي، ايتقىزاتىن ادامى  تابىلسا، قازاق ءتىلىنىڭ  مۇمكىندىگى شەكسىز عوي.  بىزدە قازىر وسى سالادا ايتا بىلەتىن ادام، سويلەتە بىلەتىن مامان تاپشى بوپ تۇر.

 بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz