كەيىنگى كەزدەرى وسى ساۋال مەنىڭ جانىمدى جاي تاپتىرماي ءجۇر. قوعامدا كەڭىنەن ەتەك الىپ كەتكەن، جەتى باستى ايداھار ىسپەتتى وسى قىلمىس اتاۋلىنىڭ ءتۇپ تامىرى قايدا جاتىر؟ ادامداردىڭ بويىنداعى مەيىرىمدىلىك، جاناشىرلىق، باۋىرمالدىق سەكىلدى اسىل قاسيەتتەردىڭ قاينارى قالاي سۋالىپ قالدى؟ ومىرىمىزدە كۇن سايىن دەرلىك كەزدەسىپ قالاتىن نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتاردى قايتكەندە اۋىزدىقتاي الامىز؟   سۇراق كوپ، ال جاۋاپ جوق. نەگە؟ ويتكەنى كاپيتاليستىك قوعامنىڭ ءتول بالاسى سەكىلدى وسىناۋ كەلەڭسىز قۇبىلىستى تەرەڭ زەرتەپ، سارالاپ وتىرعان، ءسويتىپ بۇل تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى كورسەتەتىن ارنايى زەرتتەۋ ورتالىعى  نەمەسە قوعامدىق ۇيىمدار دا جوق. ال ەندى بۇل قاسىرەتتىڭ الدىن الماساق، قوعامنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. ويتكەنى يماندىلىق پەن ىزگىلىك جوق جەردە دامىعان مەملەكەت ورناتام دەۋ—تازا اداسۋشىلىق.

   مەنىڭ بۇلاي دەپ دابىل قاعۋىما مىنا ءبىر ءۇش بىردەي قىلمىستىڭ ورىن الۋى يتەرمەلەپ وتىر. بىلتىرعى جىلدىڭ اياعى مەن بيىلعى جىلدىڭ باسىندا بۇكىل وبلىسىمىزدى ەلەڭ ەتكىزگەن ءۇش وقيعا ەستەن كەتەر ەمەس.

     ءبىرىنشىسى، جاپ-جاس قازاقتىڭ جىگىتى شەشەسىندەي كىسىنى پىشاقتاپ ءولتىردى. ماسەلە بىلاي بولعان. جاڭاعى جىگىتىمىز  جولداستارىنىڭ تۋعان كۇنىن تويلايمىن دەپ ۇلكەن ءبىر ءۇيدى ءبىر تاۋلىككە جالعا الادى. تۇنىمەن شاراپ ءىشىپ شايقالتىپ، اراق ءىشىپ ارمانسىز وتكىزگەن دۋمان تارايدى دا، الگى جىگىت كەپىلدىككە بەرگەن قۇجاتىن الۋعا قالادى. ءۇي يەسى كەلگەن سوڭ «مۇنداعى ىدىس-اياقتى تۇگەل سىندىرىپسىڭدار، ەندى سونىڭ اقىسىن تولەۋ كەرەك» دەپ قۇجاتىن بەرە قويمايدى. مۇنداي «ادىلەتسىزدىككە» شىداماعا «باتىرىڭ» سول جەردە سوزگە كەلمەستەن شەشەسىندەي ايەلدە پىشاقتاپ ءولتىرىپ تاستايدى دا، دىم بولماعانداي جايىنا كەتە بەرەدى. قۇجاتتى دا ىزدەمەيدى.

          ەكىنشى قىلمىسكەرىمىز دە وندىردەي جاس جىگىت. جىگىت بولعاندا قانداي، اناۋ-مىناۋ ەمەس جەدەل قيمىلداۋ ارنايى وتريادىنىڭ (قىسقاشا ايتقاندا سوبر) «جۇرەك جۇتقان» ساربازى. بۇل جىگىتىمىز دە وسال ەمەس ەكەن. ءبىر وپەراتسيا بارىسىندا ەشبىر سەبەپسىز تاكسيدىڭ شوفەرىن ساباپ تاستايدى. ول پوليتسياعا ارىز جازادى. «مۇمكىن بۇل ساربازدىڭ كىناسى جوق شىعار، تەكسەرىپ كورەيىك» دەگەن ماقساتپەن مۇنى ۋاقىتشا جۇمىستان شەتتەتەدى. ال بۇل سابازىڭنىڭ قولى بوساعاسىن كۇشى بويىنا سيماي بارا جاتتى ما كىم ءبىلسىن، بىردە «اقاڭدى» سىلتەپ الىپ، بىرگە تاكسيگە مىنگەن ءبىر جىگىتتى ءولىمشى ەتىپ سوققىعا جىعادى. سوبر-ءدىڭ جۇدىرىعى سويقان عوي، جاڭاعى جولاۋشى اۋرۋحانادا كوز جۇمادى.

      ءۇشىنشى وقيعا كىم-كىمگە دە وي سالارلىق. ءبىر الىس اۋىلداعى 14 جاسار قىز بالا، سول جەردەگى مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ىستەيتىن جىگىتتەن اياعى اۋىر بولىپ قالادى. اۋەلدە ء«جاي جىگىتتىك قوي» دەپ باسىن الىپ قاشقانمەن، كەيىن ىمىرىعا كەلگەن بولىپ، اكە-شەشەسىنىڭ جانىنا الىپ الادى. الايدا باسىندا قيۋى قاشقان بۇل ءىس قايعىلى اياقتالادى. الدىمەن جىگىت قىزدى ۇيىنەن قۋىپ شىعادى. سوسىن بىردە ماس كۇيىندە جولىعىپ قالىپ، ءاي-شايعا قاراماستان اي-كۇنى جاقىنداپ وتىرعان بويجەتكەندى پىشاقتاپ تاستايدى. قانىپەزەرلىگىن قايتەرسىڭ، پىشاقتى تۇپ-تۋرا ىشىنە سىلتەيدى. كەيىن داپرىگەرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 7 ايلىق شارانا جان ءتاسىلىم ەتەردە قورىققاننان اياق-قولى ءبۇرىسىپ قالىپتى. جاس ءسابيدىڭ قورقىنىشتان جۇرەگى جارىلىپ كەتكەن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى، الگى قىزىمىز جاڭاعى قانىشەر سوتتالىپ بارا جاتقاندا، ونى اياپ ەڭىرەگەندە ەتەگى تولىپتى دەسەدى. ءتىپتى ونى سوتتاماۋدى ءوتىنىپتى.

   مىنەكەي، مەنىڭ قولىما قالام ۇستاتقان، ادامنىڭ جاعاسىن ۇستاتقانداي ءۇش وقيعا وسىنداي. ۇشەۋى ءۇش جەردە، ءۇش ادامنىڭ قولىنان بولعان قىلمىس ەكەندىگىنە قاراماستان، ولاردى ورتاقتاستىراتىن ءبىر نارسە بار. ول--قاراپايىم ادامنىڭ اقىلى جەتە بەرمەيتىن اسقان قاتىگەزدىك. بىرەۋى ءوزىنىڭ اناسىنداي ادامدى جايراتىپ تاستاپ جۇرە بەرەدى. ەكىنشىسىنىڭ قول قىشىپ، كۇشى تاسىپ  بارا جاتقاسىن تاىمايتىن بىرەۋدى سۇلەيتىپ ساباپ تاستايدى. ال ءۇشىنشىسى بولسا، ءوزى 20-دان ەندى عانا اسقان جاس جىگىت ەكەندىگىنە قاراماستان شارانانى جارىپ ولتىرۋگە كەلگەندە بەتى شىمىرىكپەيدى.

  سوندا بۇل نە ؟ ادام ازدى ما، قوعام ازدى ما؟ مۇنداي سوراقى قىلمىستارعا بارۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ كىنالى كىم؟ شىندىعىن ايتقاندا كىنالى مىنا ءوزىمىز. راس، كۇنىنە نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتى كورسەتەتىن تەلەديدار دەگەن پالەنىڭ دە اسەرى بار شىعار. الايدا ءبىز بالالارىمىزدى ولاردان جىسىرىپ تىرشىلىك ەتە المايمىز. پروگرەستى توقتاتۋ قيىن. كوشەنىڭ دە ىقپالىن جوققا شىعارۋعا بولماس. الايدا بۇعان دا ءالىمىز كەلمەيدى. بالا ومىرباقي اكە-شەشەسىنىڭ جانىندا وتىرا المايدى عوي. شىنجىرلاپ قويساڭ دا. ەندى نە قالدى؟ تاربيە قالدى. مىنە، باستى كىلتيپان وسىندا.

    ەگەر مەن ء«بىزدىڭ قازاق بالاسىنا دۇرىس تاربيە بەرمەيدى» دەسەم، بىلايعى جۇرت ورە تۇرەگەلۋى ابدەن مۇمكىن. دەگەنمەن سابىر ەتەلىك. بالالارىمىزدى ءوزىمىز تاربيەلەپ، ءوز ونەگەمىزبەن ۇلگى تانىتپاساق، نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەندىگىن ۇنەمى قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرماساق، وزىنەن-ءوزى قالاي ادام بولادى. ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ كوپشىلىگىمىز ءدال وسىلاي ويلايمىز. ياعني بۇلاردىڭ بارلىعى دەرلىك وسكەسىن ءبىر عاجايىپتىڭ اسەرىنەن وزىنەن ءوزى تاماشا ازامات بولادى. قيال-عاجايىپ ەرتەگى. عاجايىپتىلىعى سول، ءبىز وسى ەرتەگىگىە قۇلاي سەنەمىز. نەگە؟ بالا تاربيەسىنە تىم نەمقۇرايدى قارايتىندىعىمىزدان. ونى اتا-انانىڭ ەڭ قاسيەتتى پارىزى دەپ ساناماعانىمىزدان، ءتىپتى تۇپتەپ كەلگەن جالقاۋلىعىمىزدان. «بالانى—جاستان» دەپ ءوزىمىز ايتقانمەن، مۇنى ومىردە ۇستانبايمىز. مىنا بوتەن حالىق بالانى قاتتى ۇستايدى. ەگەر ەشبىر سەبەپسىز بىردەىڭەنى بۇلدىرسە، جازاسى دايىن. بۇرىشقا تۇرعىزىپ قويادى. ءتىپتى بەلبەۋدى دە قولعا الادى. مۇمكىن كەيدە قاتتىراق تا كەتىپ قالادى. مۇمكىن بۇل ارتىقتاۋ شىعار، مۇمكىن ول پەداگوگيكالىق ەتيكاعا جاتپايتىن دا شىعار. الايدا ول بالا كۇنى ەرتەڭ نەنەڭ جامان، نەنىڭ جاقسى ەكەندىگىن، نەنى ىستەۋگە بولادى، ال نەنى مۇلدەم ىستەۋگە بولمايدى دەگەندى ءتۇسىنىپ تە، ءتۇيسىنىپ تە وسەدى. ال ءسىز ءدال وسىلاي ىستەپ جاتقان قازاقتى كوردىڭىز بە؟ قايدا... قايتا بالانى جاسىنان ەسىرتىپ جىبەرەدى. ايتاتىنى «وسى تەنتەكتەن بىردەڭە شىعادى نەمەسە وسى ەركە ءتۇبى ادام بولادى» دەگەن قيسىنسىز بىردەڭەلەر. اۋ، اعايىن، ءوز دەگەنى بولماسا ەشتەڭەنى تىڭدامايتىن تەنتەكتەن نەمەسە  ەش ۋاقىتتا بەتىن قاقپاعان ەركەدەن نەندەي پاراساتتى ادام شىعۋشى ەدى. ارى كەتكەندە ومىردەن تاياق جەپ ەسى كىرەدى، بولماسا «نەگە مەنىڭ ايتقانىم بولمايدى» دەپ كىناسىز بىرەۋگە قول جۇمساۋدان تايىنبايدى. ونىڭ ارعى جاعى قىلمىسقا جاقىن تۇراتىندىعىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار. مىنەكەي، ەركە مەن تەنتەك جايلى تۇسىنىگىمىز وسىنداي. ويباي-اۋ، بالانى ايتامىز، اتى ايگىلى، جاسى بىرازعا كەلىپ قالعان ءبىر قارىنداسىمىز ءالى كۇنگە دەيىن «مەن قازاقتىڭ ەركە قىزىمىن» دەپ ساحنادا سەكىرىپ، وسى ولەڭدى ايتۋدان جالىقپاي كەلەدى. «مەن قازاقتىڭ ايدىك ءانشىسىمىن» نەمەسە «مەن قازاقتىڭ داڭقتى قىزىمەن» دەمەيدى، جوق، «مەن ەركە قىزىمىن» دەيدى.

   ءجا، قازاق مۇلدەم تاربيەمەن اينالىسپايدى دەۋدەن اۋلاقپىن، اينالىسادى، ارينە. بىراق ونىسى قىزىق بولىپ شىعادى. بىردەڭەنى ەجىكتەپ قايتا-قايتا ءتۇسىندىرىپ جاتۋعا شىدامى جەتپەيدى دە، بىردەڭە بولسا بىردەن شاپالاققا جۇگىنەدى. ول بالا وسە كەلە قويانجۇرەك قورقاق، ءوز بەتىنشە ەشتەڭە شەشە المايتىن جالتاق بىرەۋ بولىپ شىعادى. ەكىنشىسى، جااڭعىداي ء«وزى ءوسى ءوسىپ، ادام بولادى» دەگەن قاعيدا.

   قازاقتىڭ تاعى ءبىر قىزىعى، بالا تاربيەسىمەن ءوزى ەمەس، وزگە بىرەۋلەر اينالىسقاندىعىن قالايدى. ال وعان دايىن اقىلدى دا پاراساتتى، كورىكتى دە كوركەم بالا كەرەك. وزىنەن-ءوزى تاربيەلەنگەن، وزىنەن-ءوزى دانا بولعان. ايتپەسە، «و، قۇدايىم، سانا بەر، سانا بەرمەسەڭ ءبىر-بىردەن الا بەر» دەگەندى كىم ايتقان؟

   ارتىقتاۋ كەتسەم، عافۋ وتىنەمىن.

  مۇراتبەك داۋرەنۇلى.

قوستاناي.

Abai.kz