بەلگىلى ساياساتكەر، «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى دوس كوشىم قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى ش. امانبايعا بەرگەن سۇحباتىندا  زايىرلى قوعامداعى ءدىني احۋال تۋرالى اڭگىمەلەيدى.

-  قازىرگى تاڭدا وتاندىق ساراپشىلار تاراپىنان تالقىعا ءتۇسىپ جۇرگەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى زايىرلىلىق ۇعىمى. بۇل ۇعىمدى ءسىز قالاي تۇسىنەسىز؟

- ءوز باسىم، مەملەكەتكە ارنالىپ قولداناتىن زايىرلىلىق ۇعىمىن – جەكە ادامداردىڭ قاسيەتىنە قولداناتىن پاراساتتىلىق، سابىرلىلىق ۇعىمدارىنا جاقىن دەپ بىلەمىن. بىراق بىزدەر «سۆەتسكوە گوسۋدارستۆو» دەگەن ساياسي-قوعامدىق تەرميندى «زايىرلى مەملەكەت» دەپ اۋدارىپ، قوعامدىق ومىرگە ەنگىزدىك. ۆيكەپەديادا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى – زايىرلى مەملەكەت. بۇل ۇعىم قازاقستانداعى ءدىني مەكەمەلەر مەن ءدىننىڭ مەملەكەتتەن اجىراتىلعاندىعىن بىلدىرەدى. قازاقستانداعى نانىمدىق اعىمداردىڭ ىسىنە مەملەكەت ارالاسپايتىندىعىن بىلدىرەدى. ءدىني نەگىزدە پارتيا قۇرۋعا جول بەرىلمەيدى. مەملەكەت ورگاندارى قاعيدالىق زاڭ نەگىزىندە ەمەس، كونستيتۋتسيا نەگىزىندە جۇمىس ىستەيدى» دەگەن جولدار بار.  

الايدا، بىرىنشىدەن، بۇل تۇجىرىم – مەملەكەت پەن دىننىڭ اراسىنداعى سان ءتۇرلى قاتىناستاردى تولىق قامتي المايدى، ەكىنشىدەن، بۇگىنگى بولمىس ء«دىننىڭ مەملەكەتتەن اجىراتىلعاندىعىن» دالەلدەي دە المايتىن سياقتى. ارينە، ءدىن - جەكە ادامداردىڭ سەنىمى، بىراق قوعام دا سول جەكە ادامداردان تۇرادى ەمەس پە... مەنىڭشە، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى «زايىرلى قوعامدى» - مەملەكەتتىڭ زاڭدارى ءدىني قاعيدالارعا نەگىزدەلمەگەن مەملەكەت دەپ تۇسىنەتىن سەكىلدى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى ادام قۇقىعى مەن ەركىندىگىنە نەگىزدەلگەن اشىق، دەموكراتيالىق قوعامنىڭ پرينتسيپتەرىنە سايادى.  زايىرلى قوعامدى دىنسىزدەردىڭ (اتەيستىك) قوعامى دەپ تۇسىنۋشىلىك تە ورىن الادى. بۇل – ءسوز جوق، قاتە تۇسىنىك، سەبەبى زايىرلى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا دا سەنىم بوستاندىعى، قالاعان ءدىنىڭدى ۇستانۋ ەركى ساقتالعان.

مەملەكەت ازاماتتاردىڭ ءدىندى ۇستانۋ ەركىن مويىنداي وتىرىپ، كەيبىر دىنگە قاتىستى ماسەلەلەردى زاڭ ارقىلى رەتتەۋگە كۇش سالادى. قىسقاسى، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراسىنداعى اسا كۇردەلى قارىم قاتىناستى «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندارماي» ۇستاپ وتىرۋ – ەكى جاقتان دا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان دا، زاڭداردا كەزدەسەتىن «زايىرلى قوعام» ۇعىمىنا ناقتى، جان-جاقتى تۇسىنىك بەرىپ، مەملەكەتتەگى ءدىننىڭ ورنى مەن مەملەكەتتىڭ قۇقىعىن انىقتاپ كورسەتكەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.

- وسى رەتتە، قازاقستاندا قالىپتاسقان زايىرلىلىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جايىنا توقتالساڭىز...

- كوپتەگەن ەلدەر زايىرلى مەملەكەت بولىپ اتالسا دا، سول جەردەگى تاريحي قالىپتاسقان جاعدايلارىنا قاراي سول ەلدىڭ «نەگىزگى ءدىنى» نەمەسە «مەملەكەتتىك ءدىنى» دەگەن ۇستانىم دا ورىن الادى. مىسالى، گرۋزيانىڭ كونستيتۋتسياسىندا «پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنىڭ ەرەكشە ءرولى مويىندالادى» دەگەن تۇجىرىم كەزدەسسە، بولگاريانىڭ اتا زاڭىندا «شىعىس پراۆوسلاۆيا – ءداستۇرلى ءدىن بولىپ سانالادى» دەگەن سوزدەر بار. گەرمانيانىڭ جۇمىسشىلارىنىڭ جالاقىسىنان بەلگىلى ءبىر پايىز شىركەۋگە سالىق ەسەبىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە الىنادى. 60 پايىز مۇسىلمان تۇراتىن مالايزيادا ءدىن بوستاندىعى بولسا دا، مەملەكەتتىك ءدىن – يسلام ءدىنى بولىپ سانالادى. زايىرلى ەلدىڭ قاتارىنداعى يتاليادا دا كاتوليك ءدىنى – مەملەكەتتىك ءدىن ەسەبىندە مويىندالادى.

ال قر ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ 3-بابىندا (3-تارماق) «ەشبىر ءدىن مەملەكەتتىك نەمەسە مىندەتتى ءدىن رەتىندە بەلگىلەنبەيدى» دەلىنگەن. ياعني، قازاقستاندا قالىپتاسقان زايىرلىلىقتىڭ مەن ءۇشىن وزىندىك ەرەكشەلىگى – جەتپىس پايىزدان ارتىق مۇسىلمان قاۋىمى بار، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ تاريحي ءدىنى بولىپ سانالاتىن مۇسىلمان ءدىنىنىڭ باسقا دىندەرمەن تەڭ دارەجەدە بولۋى. ارينە، يسلام ءدىنىنىڭ ومىرىمىزدەگى الاتىن ورنى مەن رۋحاني ءرولىنىڭ ولشەۋسىز ەكەندىگى انىق. دەسەك تە، وزگەگە سىيلاستىق تانىتىپ، ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ دا اسىل ءدىنىنىمىزدىڭ ۇستانىمىنان الشاق كەتپەيدى.

- قازاقستان كەلىسىم مەن تۇسىنىستىك ساقتالعان كوپكونفەسسيالى مەملەكەت. الايدا، تۇيتكىلدى ماسەلەلەر دە جوق ەمەس، جالپى ەلىمىزدەگى بۇگىنگى ءدىني احۋالعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟

- بۇگىنگى قازاق ەلىندەگى ءدىني احۋالعا قاناعاتتانارلىق دەگەن باعا بەرەر ەدىم. قۇدايعا شۇكىر، ءدىني كونفەسسيالاردىڭ اراسىندا قايشىلىق، دۇردارازدىق جوق، ىشكى ساياساتقا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ جاتقان ءدىني توپتار، پارتيالار دا كورىنبەيدى.

الايدا، قوعامدىق جاعدايعا كەرى اسەر بەرەتىن ەكى ماسەلەنىڭ بار ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇنىڭ ءبىرىنشىسى – ەلىمىزگە قاپتاپ كەلىپ، وزدەرىنىڭ بىزگە جات قاعيدالارىن تاراتىپ، ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ازدىرۋعا جۇمىس ىستەپ جاتقان سان ءتۇرلى سەكتالار بولسا، ەكىنشىسى – مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىشىندەگى بۇرىن بىزدە بولماعان، ۇلتتىڭ بىرلىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن جاڭا اعىمدار. بۇلاردىڭ بىرەۋلەرى ساياسي ماسەلەنى، (مىسالى، حاليفات قۇرۋ ماسەلەسىن) مانسۇق ەتسە، ەندى بىرەۋلەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى ۇستانعان ءدىني سەنىمىن، سوعان قاتىستى راسىمدەرىن «قايتا قاراۋعا» باعىت العان جاڭا اعىمدار.  ارينە، بىرىنشىسىنەن كورى ەكىنشىسى قاۋىپتىرەك.

قازاق ەلى زايىرلى مەملەكەت بولىپ سانالعانمەن، ءدىن سالاسىندا زاڭدىق شەڭبەردە جۇزەگە اساتىن مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزىلەدى.

وسى ورايدا، جوعارىدا ايتىلعان ەكى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ باعىتىنداعى جۇمىستارمەن قۇزىرلى ورگاندار اينالىسىپ وتىرعاندىعىن كورىپ وتىرمىز.

وسىدان ەكى جىل بۇرىن قابىلدانعان ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ بۇل ماسەلەنى شەشۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. مۇندا ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ زاڭسىز ناسيحاتتارىن بولدىرماۋ ماقساتىندا، ءدىني ادەبيەتتەردى تەك قانا بەلگىلەنگەن ورىنداردا تاراتۋ، ءدىني بىرلەستىكتەردى تىركەۋدە قۇرىلتايشى ادامداردىڭ سانىن كوبەيتۋ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە جانە ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا ءدىني راسىمدەرگە تىيىم سالۋ سەكىلدى باپتار قاراستىرىلعان.

زاڭداعى ءدىني راسىمدەردى قىزمەت ورىندارىندا، ت.ب. وتكىزۋگە تىيىم سالۋ قوعامدا ناماز وقيتىن جانداردىڭ قۇقىعىن شەكتەۋ رەتىندە قابىلداندى. كەيبىرەۋلەر يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلارى ساۋساقپەن سانالاتىن باتىس ەلدەرىندەگى كەيبىر ەرەجەلەردى (قوعامدىق ورىندارداعى نامازحانالار، ۇشاقتا مۇسىلماندارعا حالال تاعامدار بەرۋدىڭ كەپىلدىگى، ت.ت.) مىسال رەتىندە العا تارتتى. الايدا، قازىرگى كەزدە، قوعام اتالمىش ەرەجەنىڭ حالىقتىڭ رۋحاني قاۋىپسىزدىگىن ويلاستىرۋدان تۋىنداعانىن ۇعىنۋدا.

- ءوزىڭىز جوعارىدا اتاپ وتكەن قاۋىپتى ءدىني اعىمدارعا توسقاۋىل قويىپ، ولاردىڭ تەرىس ىقپالىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نەندەي جايتتاردى نازاردا ۇستاعانىمىز ءجون؟

- بىرىنشىدەن، قازاق جەرىندەگى «ميسسيونەرلىك» باعىتتا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن سەكتالارعا، ءدىني توپتارعا قاتاڭ، زاڭدىق نەگىزدە تىيىم سالىنۋ شارت (وكىنىشكە وراي، «ميسسيونەر» تەرمينى ءبىزدىڭ زاڭىمىزدا دا بار. ء«دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدا «ميسسيونەرلىك قىزمەت» دەگەن ارنايى تاراۋ بار! ول جەردە: «ميسسيونەرلىك قىزمەت - قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ، شەتەلدىكتەردىڭ، ازاماتتىعى جوق ادامداردىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىركەلگەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ اتىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا ءدىني ءىلىمدى تاراتۋعا باعىتتالعان قىزمەتى» دەگەن تۇجىرىم دا ورىن العان).

ميسسيونەرلىك جۇمىستار پۇتقا تابىناتىن نە بولماسا ەشقانداي ءدىندى بىلمەيتىن ەلدەرگە بارىپ، ءدىن تاراتۋ، ءدىندى ورناتۋ بولىپ تابىلادى. ال قازاق ەلى ورتا عاسىردا قالعان افريكا حالىقتارى مەن امازونكانىڭ بويىن مەكەندەگەن جابايى تايپالار ەمەس، عاسىرلار بويى مۇسىلماندىقتى ۇستانعان، اللانى تانىعان ۇلتتىڭ وتانى ەمەس پە. سونداي ەلدە «ميسسيونەرلىك» جۇمىس جاساۋ – اتا-بابانىڭ دىنىنەن بەزدىرىپ، باسقا دىنگە، نە سەكتاعا تارتۋ دەگەن ءسوز. ونى توقتاتۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى. باۋىرىمىزدى اشىپ، كەلگەندەردىڭ بارلىعىنا (ولاردىڭ قانداي ويمەن كەلگەندەرىن كورىپ، بىلە وتىرىپ) جايىلىپ جاستىق بولامىز دەپ جۇرگەندە، ءوزىمىزدىڭ دە، ۇرپاعىمىزدىڭ دا يماندالىعىنان ايرىلىپ قالۋىمىز عاجاپ ەمەس.

ەكىنشىدەن، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى، قاجىلار قاۋىمداستىعى، ت.ب. وسى باعىتتاعى ۇيىمدار بەلسەندى جۇمىسقا كوشۋلەرى كەرەك. شىنىن ايتۋ كەرەك، بىزدەردە اشىق پىكىرتالاس جۇرگىزىپ، بۇلتارتپاس دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ، سول ارقىلى قارسىلاسىڭنىڭ ەمەس ء(دىني ءفاناتيزمدى جەڭۋ اسا قىيىن ماسەلە), حالىقتىڭ كوزىن اشۋ، ءدىني اعارتۋ جۇمىستارى جەتىسپەيدى. باسقا اعىمداردى، ونىڭ ىشىندە راديكالدى اعىمدار دا بار، سىناۋ بار دا، قايشى كوزقاراستاردى قاتار قويىپ، پىكىرتالاستىرۋ، بۇلتارتپاس دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جاعى جەتىمسىز.

ارينە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءدىنتانۋشىلار، عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن، سيرەك تە بولسا، جاريالاپ تۇرادى، الايدا بۇل جۇمىستاردىڭ جالپى جۇرتشىلىققا، قالىڭ قاۋىمعا جەتەتىن تۇرلەرىن كورە الماي وتىرمىز. باق-تاردا قارسى جاققا ءسوز بەرۋ ءتاسىلى مۇلدەم كەزدەسپەيدى، سوعان قاراعاندا، نە جاڭا اعىمداردىڭ ايتقانى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن ورىن الىپ قالادى دەگەن قورقىنىش بار سياقتى، نەمەسە ءبىزدىڭ ارامىزدا سول اعىمداردىڭ وكىلدەرىنە بايىپتى تۇردە، دالەلدى ءۋاج ايتاتىن ماماندار جوق سياقتى.  بۇل – ء«بىزدىڭ باعىتىمىزدى قولدامايتىنداردىڭ اۋزىن جابۋ» دەگەن بۇرىنعى كەڭەستىك ساياساتقا ۇقسايدى. مولدالاردىڭ جانازا، اس بەرۋ ۇستىندە ايتقان قىسقاشا ۋاعىزدارىنىڭ ءوزى تالاي ادامعا وي سالىپ، يماندىلىققا تاربيەلەيتىنىن جاقسى بىلەمىز، بىراق ولاردىڭ دا مەشىتتەن شىعىپ، حالىقتىڭ اراسىنا كەلەتىن كەزى كەلدى دەپ بىلەمىن.

ۇشىنشىدەن، قازاق جەرىندەگى مۇسىلمان قاۋىمدى بىرىكتىرۋ، جاراستىرۋ ماسەلەسىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. «ويباي، مۇسىلماندىق سان ءتۇرلى جولعا ءتۇسىپ، سان ساققا ءبولىنىپ كەتتى، ءبارى ءبىتتى!» دەپ، ەكى قولىمىزدى باسىمىزعا قويىپ، قاشىپ كەتۋ – حالىقتى دىننەن بەزدىرۋدىڭ عانا جولى بولىپ تابىلادى. بىرەۋلەرىمىز «اناۋ ازاماتتىڭ اكەسى قايتىس بولعاندا ۇيىنەن اس بەرمەپتى، قازاقتىقتان كەتكەن، دىنىمىزدەن بەزگەن ەكەن» دەسەك، ەندى ءبىرىمىز «پالەنشە دەگەن كىسى اۋليەنىڭ باسىنا قونىپ، دەرتىنە شيپا سۇراپتى، بۇل - اللاعا سەرىك قوسۋ عوي» دەپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى الاپەس قىلۋدى دا قويۋىمىز كەرەك. (ارينە، قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىقتى ۇستانۋ جولىنىڭ ۇلتتىڭ سالتىمەن، ادەت-عۇرپىمەن كىرىگىپ كەتكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز).

تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كوپتەگەن جاستارىمىز يسلام ەلدەرىنە بارىپ، بەدەلدى ءدىني وقۋ ورىندارىندا بىلىمدەرىن جەتىلدىرگەنى بەلگىلى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قازاقتىڭ ءدىني ۇستانىمىنداعى كەيبىر ەرەكشەلىكتەرگە كوڭىل اۋدارىپ، سىني كوزبەن قاراۋعا كىرىسكەنى دە شىندىق.

سونىمەن قوسا باتىس ايماقتارعا كاۆكاز جاعىنان راديكالدى باعىتتاعى يسلام اعىمدارى، ولاردىڭ ەمميسارلارى ەنە باستادى. ءدىننىڭ الىپپەسىن عانا مەڭگەرگەن (كەيبىرەۋلەرىمىز ونى دا شالا-شارپى بىلەمىز، سونىڭ بىرەۋى – مەنمىن...) قاراپايىم حالىق وزىنە ۇناعان ءسوزدى شىندىق ەسەبىندە قابىلداي باستادى. بۇل – عاسىرلار بويى ءبىر باعىتتا بولعان قازاقتاردىڭ اراسىندا ءدىني توپتاردىڭ، باعىتتاردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. مەنىڭشە، وسى ۋاقىتتا مۇسىلماندارعا ءتان شىدامدىلىق، كەشىرىمدىلىك پەن سابىرلىلىق قاسيەتى ءبىرىنشى ورىنعا شىعۋى كەرەك. حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ نەگىزىن ءتۇسىنىپ، وزدەرى وي ءتۇيىپ، باعا بەرە الاتىن دارەجەگە جەتكەنشە (بۇعان ونداعان جىلداردىڭ كەتۋى مۇمكىن), جاۋلاسۋدان كورى پىكىرتالاستىرۋ، سەندىرۋ جۇمىستارىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعانىمىز دۇرىس.

- ۋاقىت ءبولىپ پىكىر بولىسكەنىڭىزگە ۇلكەن راحمەت. ەل يگىلىگى ءۇشىن اتقارار ىسىڭىزگە ساتتىلىك تىلەيمىز.

-   راحمەت. تاعى ءبىر ايتاتىنىم، كەيدە ساياسي-قوعامدىق جۇمىستا جۇرگەن ادامدارعا قوعامدىق ءومىردىڭ سان ءتۇرلى سالاسىنان سۇراقتار قويىپ، پىكىرلەرىن بىلگىسى كەلەدى. سول ۋاقىتتا ءاربىر ساياساتكەردىڭ ماماندىعى، ءوزىنىڭ سالاسى بار ەكەندىگىن دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ نەگىزگى باعىتىم – دەموكراتيا ماسەلەسى، ۇلتتىق، ۇلتارالىق ماسەلەلەر، سوندىقتان ءدىن ماسەلەسىندە وقىرماندارعا جول كورسەتىپ، اقىل ايتامىن دەي المايمىن. مەنىڭ بۇل پىكىرلەرىمدى – قاراپايىم كوپ قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ پىكىرى دەپ قابىلداڭىزدار.

سۇحباتتاسقان – ش. امانباي،

Abai.kz