(جالعاسى)

بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ – دەرتتى قوعام ەكەنى انىق. ونىڭ داۋاسىن تابۋ ءۇشىن وپەراتسيا جاسار الدىندا دارىگەرلەر ادامنىڭ اعزاسىنا قالاي اناليز جاساسا، ءبىز دە بۇگىنگى قوعامعا سونداي تياناقتى تۇردە تالداۋ جاساۋىمىز كەرەك. بيلىك – ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان بەتىن بۇرىپ، ۇلتتىق مۇددەدەن تىس قالىپ، وزدەرىن ءوزى قىزىقتاپ، قۇرىلىقتان بولىنگەن سالىندى ارالعا ۇقساپ، شىر اينالىپ، زامان اعىسىنان، ياعني، مەملەكەتتىك باسقارۋدان – «مەن، مەن» مەن مەندىك» باسقارۋعا كوشتى. بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا عانا ەمەس،  كەشە عانا الدىندا تىزەرلەپ قولىن قۋسىرىپ، ونسىز قازاقستان كۇنىن كورە المايتىنداي وبەكتەگەن وبسە-ءنىڭ وزىنە كىلت تەرىس ءارى شورت بۇرىلعانى سونداي، موينىن ءۇزىپ الا جازداپ تۇر. ال حالىق كەشىرسە دە، ولار – ەۋروپالىقتار مۇنداي «بەتبۇرىستى» كەشىرمەيدى. ءتۇبى نە بولارىن قايدام، ايتەۋىر، نازاسى مەن جازاسى حالىقتان اۋلاق بولعاي. ويتكەنى، كەشە عانا «ەلى ءۇشىن تۋعان ەردەن اينالايىن» دەپ اندەتكەن حالىقتىڭ كەۋدەسىنە وق ءتيدى. مىلتىق ءالى دە وقتاۋلى. مىلتىق ءالى دە حالىققا تاسادان  كەزەلىپ تۇر.

بۇرىن قاتارداعى تەرگەۋشىنىڭ جازىقسىز ايەلدى قىلمىسقا تارتىپ، شىرىلداتقانى ءۇشىن، قاتارداعى جازالاۋ وتريادىنىڭ ءوزىنىڭ اكە-شەشەسىنە قارسى وق اتقانى ءۇشىن جاعامىزدى ۇستاۋشى ەدىك. ەندى ونىمەن گەنەرالدار اينالىساتىن بولىپتى. بۇكىل مونارحيالىق رەسەيدىڭ بەدەلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اۋلاعا دامبالىن ءىلىپ قويعان كەمپىردى سوتتا قورعاعان قازاقتىڭ جيەنى، اتاقتى ادۆوكات پلەۆاكونىڭ: «سورلى رەسەي! سورىڭ ەندى   قاينايتىن بولدى! ءبىر كەمپىردىڭ دامبالىنا بولا ار-وجدانىڭ توگىلدى-اۋ! ەندى ول كەمپىردى سوتتاماساق بولمايدى،رەسەيدىڭ نامىسى كەتەدى. بيشارا كەمپىردىڭ دامبالى بەتىنە شىركەۋ بولعان سورلى رەسەي! سوتتاڭىزدار، مىرزالار! كەمپىردى سوتتاۋىن سوتتايسىزدار-اۋ، بىراق رەسەيدىڭ بەتىنە شىركەۋ بوپ جابىسقان مىنا دامبالى قۇرعىردى قالاي سىپىرىپ تاستار ەكەنبىز. سول قيىن بولادى-اۋ»، – دەگەن ءسوزى ەستەرىڭىزدە شىعار. كۇنى كەشە تەلەديداردان: جاڭاوزەندە وتكەن نارازىلىق شەرۋىنىڭ باستى سەبەپكەرى، ياعني، قازاقتىڭ باستى جاۋى – كۇيەۋى مەن بالاسى جەلتوقسانداعى قاندى وقيعادا جاۋاپقا تارتىلعان شىناشاقتاي عانا سورلى كەلىنشەك ەكەن، ونىڭ «جويىلسىن!» دەگەن ۇندەۋ قاعازىن تاپتىق، ءوزىن قولعا الدىق، ەندى جاۋاپقا تارتامىز»، – دەپ جاريالاعان اسا سۇستى، پوگونى التىن گەنەرال-مايوردىڭ ايىپتاۋىن ەستىگەندە، پلەۆاكونىڭ وسى ءسوزى ەسىمە ءتۇستى.

جاڭاوزەندەگى جاڭا شەرۋگە كۇيەۋى مەن  بالاسى ءۇشىن اراشاعا تۇسكەن ايەل، انا كىنالى ەكەن. شىنىندا دا، نەتكەن ماسقارا! كۇيەۋىن قورعاعان – ايەل، بالاسى ءۇشىن اشىنعان انا – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرگەن بارىپ تۇرعان ارانداتۋشى قىلمىسكەردىڭ ءوزى بولىپ شىعىپ تۇر! ال: كۇيەۋى مەن بالاسىنا اراشا ءتۇسۋ – ايەلدىڭ باستى پارىزى – دەگەن پايعامباردىڭ ءحاديسى، الگى گەنەرالعا ء«دىني فۋندامەنتاليزمنىڭ استىرتىن ۋاعىزى» سياقتى كورىنەتىنى انىق. كەتپەكتەي گەنەرالدىڭ الگى ايىپتاۋى كەيۋانانى سوتتاتۋىن سوتتاتىپ تىنادى-اۋ. بىراق، ازامات باسىمەن مۇقىم جۇرتتىڭ الدىندا كۇيەۋى مەن بالاسىن  قورعاعان شىناشاقتاي اشىنعان ايەلدى (سول گەنەرالدىڭ ءوزى دە ءبىر انانىڭ بالاسى، ءبىر ايەلدىڭ كۇيەۋى عوي) ارانداتۋشى ەسەبىندە تەلەديدار ارقىلى جاريالاۋى قانداي تومەنەتەكتىك دەسەڭىزشى! ازاماتتىعىن بىلاي قويعاندا، ەركەك، گەنەرال دەگەن اتى بار ەمەس پە!

قازاقستاننىڭ باستى جاۋى – وپپوزيتسيا دا ەمەس، ورالمان دا ەمەس، كۇيەۋى مەن بالاسىنا اراشا تۇسكەن ايەل دە ەمەس، مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان ۇلتقا قاراتا بيلىكتىڭ قولدانىپ وتىرعان ۇلتسىزدىققا نەگىزدەلگەن ساياساتى.

 ەپوسى جوق ۇلت – وتكەنiن ۇمىتقان، ماڭگiلiك اڭسارى جوق، تاۋەلسiزدiككە ۇمتىلماعان رۋحاني تاۋەلدi ۇلت. ونداي حالىقتىڭ ەرتەڭi دە كۇماندi. شۇكiر، بۇل جاعىنان العاندا تۇرiك، ونىڭ iشiندە قازاق قاۋىمىنىڭ دا مىسى كوپ جۇرتتان جوعارى. “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى ەستە جوق ەسكi زاماننان باستاپ قازiرگi كۇنگە دەيiنگi تۇرiك رۋحانياتىنىڭ التىن وزەگiنە اينالىپ وتىر. بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi تاريحي وقيعالاردى جىرلاعان “الىپ ەر توڭا”، “كوكبورi”، “ەرگەنەقون”، “شۋ باتىر”، العاشقى مىڭجىلدىقتاعى  تۇلعالاردى افسانالاعان “وعىز قاعان”،“ەدiل”، “قورقىت اتا”، “جەتi قاعان” داستاندارىنداعى نەگiزگi جەلi دە  “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنا ارنالعان. بۇل قاسيەتتi تاقىرىپ  جىراۋلاردىڭ جىرى مەن “ەل ايىرىلعان”، “قايىڭ ساۋعان”، “اق تابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما”، “ەلiم-اي” ارقىلى  “زار زامانعا” جالعاسىپ بارىپ، ابايدىڭ “قالىڭ ەلiم، قازاعىم، قايران جۇرتى” مەن “ويان، قازاققا!” ۇلاسىپ، الاشتىڭ ورتاق ۇرانىنا اينالدى. ءداۋiر مەن ءداۋiر، زاماننان زامان الماسقان سايىن  كوشپەلi تۇركi جۇرتىنىڭ ساناسىنداعى “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى دا تاريحي شىندىققا سۋارىلىپ، ناقتى سىپات الىپ، “ەل” دەگەن  ۇلتتىق ۇعىمعا يە بولدى.

سول ەرلiكتi “ماڭگi تاسقا باستى” (“كۇلتەگiن”، “تونىكوك”، “قۇلا شور”، ”تاريات”، تالاس، ورحون، ەسiك، سەلەنگi ەسكەرتكiشتەرi), “الىپ ەرلەرiنە سىنتاس ورناتتى” (“قۇتلىع قاعان”),  “اعاشقا كەرتiپ جازدى” (“تۇرiكتەر”، 36-بەت), قايىڭنىڭ توزى مەن كونگە ءتۇسiردi. وعان سيماعان ءافسانالاردى م.حايدار دۋلاتي ايتقانداي، اڭىزبەن، ەپوسپەن جەتكiزدi. وتكەن جىلى عانا سايرامنان تابىلعان بiزدiڭ جىل قايىرۋىمىزدان بۇرىنعى iلكi زاماندا بادiزدەلگەن قاڭلى جازۋىندا دا  (ورتالىق ۇلتتىق مۇراجايدا تۇر) سول “ماڭگiلiك ەلدiڭ” اڭسارلى اماناتى شەكiلگەن. كوك تۇرiك قاعاناتىنىڭ تۇبiنە جەتكەن ۇيعىر حانى “مويىنشوردىڭ” قۇلپىتاسىنداعى: “وزمىش تەگiندi ۇستادىم (قاعاناتتىڭ سوڭعى قاعانى - ت. ج). قاتىنىن وندا الدىم. تۇرiك حالقى ودان ءارi جوق بولدى”- دەگەن ۇكiم دە “ماڭگiلiك ەلدi” جويا المادى. قايتا ءوزi تىلسىمنىڭ تۇڭعيىعىنا سiڭiپ كەتتi دە، تۇرiكتەر وعىز-قىپشاق قاعاناتىنا اينالىپ، بۇرىنعىدان دا جالى كۇدiرەيiپ تاريح ساقناسىنا قايتا شىقتى.

مiنە، كوشپەلi تۇرiك الەمiنiڭ قۇدiرەتi دە سوندا. ويتكەنi, “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ “رەيحتىق”، “اعىلشىندىق-امەريكالىق” ۇلگiدەن ايىرماشىلىعى وندا تەكتiك شەكارا بار. ول ناسiلدiك جiكشiلدiكتi وياتپايدى، بiراق اتا مەكەننiڭ ازاتتىعىن، اتا-تەگiنiڭ تازالىعىن، تۇرiك ۇلتىنىڭ رۋحاني جانە داستۇرلiك، تiلدiك تاۋەلسiزدiگiن باستى قاسيەت رەتiندە ۇستانادى. بۇل نىسانانى الەمنiڭ بارلىق ۇلت پەن ۇلىستارىنا  “ۇلگi” رەتiندە تاڭبايدى.

دەمەك، “ماڭگiلiك ەل” – تۇركi تەگiنiڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسiزدiگiنiڭ كەپiلدiگiن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان  تازالىق پەن ەركiندiك يدەولوگياسى. ال ۇلتتىق تاۋەلسiزدiك – يسi تۇرiك الەمiنiڭ رۋحاني ەركiندiك نىساناسى. تۇرiكتiك ەركiندiك پەن باس ەركiندiگi, مال مەن جان ەركiندiگi  “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiكتەگi ومiرلiك سىپاتتارى. “باس كەسپەك بولسا دا، تiل كەسپەك جوق”. بۇل دالا دەموكراتياسىنىڭ قاسيەتتi قاعيداسى. بارلىق iشكi-سىرتقى ساياسات تەك وسى تۇرعىدا عانا جۇرگiزiلدi. تۇپكi نىسانا – جاۋدى دوس، دوستى – تاتۋ ەتۋ، تاتۋدىڭ باسىن بiرiكتiرiپ  تۇرiكتiڭ ەركiن ەلiن قۇراۋ، ونى قۇدiرەتتi قاعاناتقا اينالدىرۋ. رەسمي مالiمەتتەرگە سۇيەنگەن دەرەك بويىنشا انىقتالعان الەمنiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندە ساقتاۋلى تۇرعان 15 مىڭ تۇرiك سىنا جازۋىنىڭ بارلىعىنىڭ دا نەگiزگi تاقىرىبى وسى “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى. ال مۇنداي ماقسات قويماعان ۇلىستىڭ ءومiر سۇرۋگە قۇقى دا جوق.

ويتكەنi كوك تۇرiك قاعاناتىنىڭ تۇبiنە جەتكەن دە سول الاۋىزدىق بولاتىن. وزگە ەمەس، باقتالاستىق پەن تاق تالاسىن قوزدىرعان قاعاناتتىڭ كوسەمi تونىكوكتiڭ قىزى، كۇلتەگiننiڭ تۋعان جەڭگەسi, بiلگە قاعاننىڭ قاتىنى (حانىم دەگەن ءسوز), وزمىش قاعاننىڭ شەشەسi  بوپە حانىم جەتتi. ءوزارا قىرقىسۋدان مەزi بولعان قۇلاشور قولباسشى ىزا كەرنەگەن كەزدە مويىنشوردىڭ اسكەرiنە جالعىز شاۋىپ، ءۇش رەت ات اۋىستىرىپ مiنiپ، اقىرى دۇشپاننىڭ قولىنان قازا تاپتى. بوپە تابعاشتاردىڭ “حانىمى” اتانىپ،  ەكi ۇلىنان بiردەي ايىرىلىپ، ءومiرiن تابعاش قورعانىنىڭ iشiندە وتكiزi. بۇل دا “ماڭگiلiك ەلدiڭ” شىرقىن بۇزعانى ءۇشiن ءتاڭiرiمنiڭ جiبەرگەن زاۋالى بولسا كەرەك.

(جالعاسى بار)

Abai.kz