اقىلبەك شاياحمەت. بەيىمبەتسىز قوستاناي
قوستاناي وبلىسى باسشىلارىنىڭ نازارىنا
(بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋىنا)
كورنەكتى ءسوز زەرگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋىپ-وسكەن ەلى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تاران اۋدانى تالاي اقىندار مەن باتىرلاردىڭ، بيلەردىڭ اتامەكەنى. ەل اۋزىندا جۇرگەن شەجىرە دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، قارابالىق قىپشاقتان شوماناق، قارساق، تانابۇعا، جولىنشى جانە جولجاقسى تاراسا، جولىنشىدان سوپى، سوپىدان قارتا تۋادى. جانتىلەس جولجاقسىنىڭ بالاسى. قارتادان قوشقار، جاۋار، ماماجار، مامەتەك، الەكە جانە الىگەش تۋادى. جاباعى باتىردىڭ اتا تەگىن ودان ءارى تاراتساق، قوشقاردان تاۋكە، تاۋكەدەن سىما، سىمادان توقمامبەت، اقجىگىت، اقمامبەت. ابىلاي حاننان باتا العان، اقجولتاي باتىر اتانعان تۇگەل باتىر وسى اقجىگىتتىڭ بالاسى.
تۇگەلدەن يپان، يپاننان جاباعى باتىر تۋعان. ياگني، باتىردىڭ نەمەرەسى دە اتاعا تارتىپ باتىر بولعان. باتىر بولايىن دەپ ويلاماعان دا شىعار، ايقاسى مەن شايقاسى كوپ قىسىلتاياڭ زامانى قانىنا تارتىپ تۋعان ۇلاندى باتىر قىلعان.
اقجىگىت كوركەم ءسوزدىڭ زەرگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ ءتۇپ اتاسى. تاراتىپ ايتاتىن بولساق، اقجىگىتتەن وتەگەن، قوجىق، تۇگەل، اتان، جوبال تۋادى. اتاننان تاۋكەباي، تاۋكەبايدان مايلى، مايلىدان جارماعامبەت، جارماعامبەتگەن بەيىمبەت. ءسۇيتىپ باتىر تۋعىزعان ەل اقىن دا تۋعىزعان.
تۇگەلدىڭ تاريحىنىڭ ءوزى اسا قىزىق. اقجىگىتتىڭ كەلىنشەگى بوسانىپ، ۇل تاپقانىن ەستىگەن جۇرت سول كەزدە حان ورداسىنا جاقىن بولعان اقجىگىتتىڭ بالاسىنا ات تاۋىپ قويا المايدى. سوندا حاننىڭ ءوزى: «اقجىگىتتىڭ بالاسى ماعان دا بالا بولادى، ەندەشە بالانىڭ اتىن ءوزىم قويايىن، ەسىمى تۇگەل بولسىن! ءتورت قۇبىلامىزدى تۇگەندەپ ءجۇرسىن!» – دەپ باتاسىن بەرىپتى. تۇگەل ەر جەتىپ، جورىقتارعا قاتىسىپ، ەرلىگىمەن تانىلا باستايدى. جاس جىگىتتىڭ قىسىلتاياڭدا جاۋ قاشىرعان وسىنداي ءبىر ەرلىگىنە ىرزا بولعان ابىلاي حان وعان: «نە قالايسىڭ؟ قالاساڭ، باعىمدى دا، تاعىمدى دا بەرەيىن» دەسە كەرەك. سوندا تۇگەل: «تاعىڭىزدى نە قىلايىن، تاقسىر، ماعان باعىڭىز دا جەتەدى. بىراق، اللا-تاعالانىڭ بەرگەن باعى باسىڭىزدان اۋماسىن!» – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
بەيىمبەت مايلين «باي ەرمەگى» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە (ب.مايلين.ەل سىرى. الماتى: «جازۋشى» باسپاسى، 1994 جىل، 90 بەت) وسى ولەڭنىڭ كەيىپكەرى جۇماعازى اقساقالدىڭ اۋزىمەن تۇگەل باتىر تۋرالى كەپتى تىلگە تيەك قىلادى.
«تۇگەل باتىر قازاقتىڭ سەركەسى ەكەن،
الاقانعا سالاتىن ەركەسى ەكەن.
ەل قوڭىسى ول كەزدە سىر، قۋاڭدا،
قۇمدى، ءشولدى، سوناردى قىلعان مەكەن.
تۇگەل دەسە ءتۇپ-تۇگەل اقىل-قايرات،
بۋلىققان جىگەر-كۇشى بويدا قايناپ.
قاتارىن بالا كۇننەن باسىپ-وزىپ،
قايتپايتىن بولات بولىپ شىققان جايناپ.»
ودان ءارى تۇگەلدىڭ ءپىر ىزدەپ شىعىپ، ارۋاق قونعان ابىلاي حانعا جولىعىپ، تىلدەسكەنى، كامىل پىردەن ەكەۋى بىرگە بارىپ باتا العانى ايتىلادى:
سونداعى بەرگەن باتاسى مىنانداي:
«ساعان دەگەن باتامدى ساقتاپ ەدىم،
كەلمەسەڭ دە ءبىر ىزدەپ تاپپاق ەدىم.
شۇبار تۋدى نايزاڭنىڭ ۇشىنا ءىلىپ،
تىلەك تىلەپ سىرتىڭنان جاتپاق ەدىم.
ناق كەرەككەن ەلىڭە كەزىڭ ەدى،
ءجابىر كورىپ كاپىردەن بەزىپ ەدى.
سارىارقانى جىبىرلاپ قالماق قاپتاپ،
قازاق ۇلىن بىت-شىت قىپ ەزىپ ەدى.
مىناۋ جاتقان شۇبار تۋ ساعان بەلگى،
«تۇگەل!» دەپ شاپ، سوڭىنا ەرت قالىڭ ەلدى.
ىقىلاس تازا، باتامدى مەن بەرەيىن،
قولىڭدى جاي، ء«امين!» دەپ جۇگىن ەندى.»
تۇگەل باتىردى بي-اعاڭ جاۋجۇرەك باتىر عانا ەمەس، ەلدى سوڭىنا ەرتكەن اقىلى اسقان ەر ەسەبىندە سيپاتتايدى:
«تۇگەل» دەگەن داۋىسى جەردى جاردى،
ەر ازامات، باعىلاندى ەرتىپ الدى.
سارىارقادان ءبىر كاپىر قويمايمىن دەپ،
قالىڭ قالماق ەلىنە ويران سالدى.
«تۇگەل» دەسە ارۋاق قاپتاپ كەتتى،
قالىڭ قوسىن قالماقتى تاپتاپ كەتتى.
قىزىن كۇڭ قىپ، ۇلدارىن قۇل قىپ ايداپ،
قالىڭ قازاق ارقاعا قوڭىس تەپتى.
جەلبىرەگەن شۇبار تۋ جىعىلمادى،
ۇدەي بەردى قالماقتىڭ شۇبىرعانى.
سارىارقاعا قازاقتى ورناتپاق بوپ،
كەۋدەسىندە بارىندا شىبىن جانى.
سارىارقاعا قازاق كەپ قوڭىس الدى،
مال جايىلىپ، سەمىرىپ، ءورىس الدى.
ەل قۇتىلىپ ەگەسكەن قالىڭ جاۋدان،
بەرەكە ورناپ، از ۋاقىت تىنىس الدى.
ءتورت تۇلىك مال قىبىرلاپ سىيماي كەتتى،
قىزىق داۋرەن سۇرەتىن مەزگىل جەتتى.
اس پەنەن توي اتانىڭ مۇراسى بوپ،
العا سالدى قادىرلەپ بي مەن بەكتى».
ب.ءمايليننىڭ بۇل ولەڭى 1923 جىلى ناۋرىز ايىندا اۋىلدا، ياعني، تۇگەل باتىردىڭ ەل-جۇرتى تۇرىپ جاتقان اتامەكەندە جازىلعان.
تۇگەلدەن يپان مەن جانىبەك تۋسا، تۇگەلدىڭ ابىلاي حان ءوز قولىنان بەرگەن جورىق تۋى كەنجە بالادا قالعان. جانىبەكتەن قاراقۇل، قاراقۇلدان كۇسىپ، كۇسىپتەن مىرزاعالي تۋادى. مىرزاعاليدىڭ ساقتاعان جانە حاسەن ەسىمدى ەكى بالاسى بولعان. حاسەن بۇل كۇندەرى ارامىزدا جوق. اتالعان سارىالا تۋ ونىڭ جۇبايى، تاران اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇرىپ جاتقان ىسقاقوۆا زاعيپا اپاي كۇتىپ وتىرعان باتىر ۇرپاعىنىڭ شاڭىراعىندا ساقتاۋلى. كونەنىڭ كوزىن اپاي بىزدەردى تانىپ، دارەتىن الىپ، قۇران وقىتىپ بارىپ كورسەتتى. قوبديشا ىشىندە جاتقان تۋ كۇن كوزىنە كورسەتىپ ۇستاسا ءۇزىلىپ كەتەردەي ءسۇزىلىپ ءتۇر. تۋدى كورگەن ادامنىڭ بويىندا جىگەر پايدا بولادى، كوز الدىڭا سامساعان قالىڭ قولدىڭ الدىندا كەتىپ بارا جاتقان باتىردىڭ ءوزى كەلگەندەي اسەر قالادى.
كونەدەن قادعان ەكى بىردەي جادىگەر تۇگەل باتىر مەن جاباعى باتىردىڭ ۇرپاعى راقىمبەرگەن اقساقالدىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى. جاقىندا كونەنىڭ كوزى بولعان راقىمبەرگەن اقساقال دا فانيدەن باقيعا وزدى. وتەمىس قالاباەۆ پەن اسىلبەك تاشباەۆ اقساقالدار جازىپ قالدىرعان شەجىرەگە جانە راقىمبەرگەن اقساقالدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، جاباعى باتىردىڭ بالاسى بەردالىدان كەنجەباي تۋعان. راقىمبەرگەن كەنجەبايدىڭ بالاسى. جاباعى باتىردىڭ تۋى جانە ءوزى ۇستاعان كىسەسى وسى شاڭىراقتا. تۇگەل باتىردىڭ تۋى ءۇش بۇرىشتى بولسا، جاباعى باتىر تۋى ءتورت بۇرىشتى. شەتىنە ويۋلاپ ورنەكتەر سالىنعان. تۋدىڭ ورتاسىندا دا ورنەكتەر بار. ال تەرىدەن جاسالعان كىسەنىڭ ورتاسىنا كوز قويىلعان. باسىندا ول ارادا اسىل تاس بولعان دەپ جوبالايمىز. بىراق، كەيىن تاسى جوعالىپ، ورنىنا باسقا ءبىر زات سالىنعان ءتارىزدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل قاستەرلى بۇيىمدار وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا تابىستالۋى كەرەك.
ابىلايدى حان كوتەرگەن ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز، سونىڭ ىشىندە بۇحار جىراۋدىڭ سوزىنە جۇگىنسەك: قارا كەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەمباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇلى جانىبەك بولعانى بەلگىلى. حان ساربازدارىن باسقارعان قىپشاق ساردارلارى دا از بولماعان. بىراق، جوعارىدا اتتارى اتالعان باتىرلاردىڭ ۇرپاقتارىندا ولاردىڭ ۇستاعان تۋى قالماعان. ال كەيىنگى ۇرپاققا ماقتانىش ەتىپ كورسەتەر وسىنداي قاسيەتتى مۇرانى عاسىرلار بويى جوعالتپاي، ساندىققا سالىپ، سارى التىنداي ساقتاپ كەلگەن تۇگەل مەن جاباعى باتىر ۇرپاقتارىنا جاراتقان جار بولسىن دەيمىز.
بي-اعا ءوزىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىندا جەر اتاۋلارىن دا، كىسى ەسىمدەرىن دە قاز قالپىندا، وزگەرپەي قولدانعان. ماسەلەن، «جالبىر» پوۆەسىندە (بەيىمبەت مايلين، «ەل سۋرەتتەرى» الماتى: «جازۋشى»، 1994 ج.) ەسمولدانىڭ تاشەنى دەگەن جىگىت تۋرالى بايانداي كەلىپ: «قازىباي، قاراقىز دەگەن كورشى وتىرعان ەل عوي. قازىبايدا اتىشۋلى ناۋرىزباي ءبيدىڭ تۇقىمى بار، ناۋرىزبايدىڭ بايەكەسى ورىسشا ءبىلىم الىپ، ورىس تورەلەرىمەن جاقىن بولىپ، ەرتەرەكتە بىرنەشە سايلاۋدا بولىس بولىپ كەلگەن ادام ەدى. وسى بايقاننىڭ دۇيسەمبايىمەن اقتىق رەت تالاسقا تۇسكەن جولى، دۇيسەمبايداي شتاتقا اقشا شاشا المادى دا، بايەكە بولىستىقتان ايىرىلدى. سونىڭ كۇيىگىنە شىداي الماعانداي سول جىلى قاجىعا كەتىپ، سۇيەگى مەككەدە قالدى... ەسمولدانى جىنداندىرعان سول بايەكە بولىس. جاس جاعىنان ەكەۋى قۇرداس بولدى دا، ءوزى بولىس كەزىندە ەسمولدانى اتقا مىنگىزدى. «وسى بولىستىق ەكەۋمىزگە دە جەتەدى، اتىنا ءمىن، ەسمولدا» – دەدى ول. ەسمولدا وسىنى ارقالانىپ اتىنا ءمىندى. ەلدىڭ قۋلارى ءبىر توقتىنى شىعىنسىنباي، ەسمولداعا قوناقاسى بەرەتىن بولدى. ەسمولدا ودان ءارى ەكسىمدەندى. جولى ءتۇسىپ بايەكە ءبىر رەت ۇيىنە كەلگەندە «قۇلىن ەتىنەن باسقانى جەپ كورمەگەن قۇرداسىم ەدى» – دەپ ەسمولدا وعان جالعىز قۇلىنىن سويىپ، قوناقاسى بەردى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ وسى ەسمولدانىڭ جالعىز ىستەگەن يگى جۇمىسى وسى تاشەندى ورىسشا وقىتقاندىعى ەدى» – دەپ سۋرەتتەيدى.
بي-اعانىڭ ايتىپ وتىرعانى ءتۇپ-تۇگەل بولعان وقيعا، ەسىمدەرى اتالعان كىسىلەردىڭ دە شىعارمادا اتتارى وزگەرتىلمەگەن. قازىرگى قوستاناي اۋدانىنىڭ ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن زاتوبولوۆكا ەرتەدە قۇتتى الاپ دەپ اتالعان. بۇل تۋرالى بەيىمبەت مايلين «جالبىر» پوۆەسىندە اتاپ جازعان. وكىنىشكە وراي، بۇرىنعى تاريحي جەر اتاۋىن وسى كۇنگە دەيىن قايتارا الماي وتىرمىز. ءتىپتى ايەت وزەنىنىڭ اتىن انا تىلىمىزدە ايات دەپ جازىپ كەلەمىز. شىن مانىسىندە، ايات قاسيەتتى قۇراننىڭ اياتى، ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا دا ايەت دەپ جازىلۋى كەرەك قوي. بەيبىت اقىننىڭ «شۇباردان كوشۋشى ەدىك شىعا جايلاپ، ايەتتە قونۋشى ەدىك بيە بايلاپ» – دەگەن جولدارى بار. نۇرحان احمەتبەكوۆتىڭ «جاساۋىل قىرعىنى» داستانى «سازدى ايەت، سارىارقادا تۇيەمويناق» – دەگەن جولدارمەن باستالادى. جىرداعى جەر اتاۋلارى ايەت پەن تۇيەمويناق – قازىرگى تاران جانە دەنيسوۆ اۋداندارى ورتالىقتارىنىڭ ءتۇپ اتاۋى. تاريحي ادىلەت قاشان قالپىنا كەلتىرىلەدى دەپ كۇتكەلى كوپ جىل ءوتتى.
بي-اعانىڭ جەرلەسى، ساحنا تارلانى سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ ساحناعا تۇڭعىش شىعۋى ءوز اۋىلىندا 1916 جىلى بولعانى، وندا ول بەيىمبەت ءمايليننىڭ ولەڭدەرىن وقىعانى دا تاريحتان بەلگىلى. ال كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءىلياس وماروۆ بەيىمبەت مايلين تۋرالى: «ول ءتول ادەبيەتىمىزدە وزىندىك مەكتەبى، مانەرى، شاكىرتتەرى بار قالامگەر. بۇل باقىت كەز-كەلگەن جازۋشىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرەتىن قاسيەت ەمەس. ال ءبىزدىڭ بەيىمبەت – سونداي باقىتتى قاسيەتتىڭ ادامى» دەگەن وي تۇيىندەگەن.
بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋ مەرەكەسى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تويلانعان جىلى بي-اعاعا ارناپ جىر جازىپ، رەسپۋبليكالىق ءمۇشايرادا جەڭىمپاز اتانعانىمدى دا وزىمە مارتەبە سانايمىن. سوندا وقىعان جىر جولدارىم كوڭىلىمدە ءالى سايراپ تۇر.
اقىلىڭنان اينالايىن، بي-اعا،
مەن دە تۋدىم ءوزىڭ وسكەن ۇيادا.
بىراق، نەگە كوز بۇلدىرلاپ كەتەدى،
وزىڭە ۇقساپ كوز جىبەرسەم قياعا.
تاعدىر ايداپ تۇسكەڭىندە تۇرمەگە،
سەزبەدىڭ بە جىلان بارىن ىرگەدە.
قارابەتتەر ءومىر سۇرگەن قوعامدا
اق نارسەگە تەز جۇعادى كىر نەگە؟
ەپتىلەر مەن بەلسەندىلەر ءتىس قاققان،
قولدارىڭدا بولعاندىقتان كۇش باتپان،
قويداي ءتىزىپ ەڭىرەگەن ەرلەرىن،
ەلىم دەگەن ەلدەستى تە ۇستاتقان.
جەندەتتەرىڭ جاتقان شاقتا جەلكەلەپ،
بىلمەدىڭ عوي وسكەن ەلدە ەركەلەپ،
سايفي قۇداش، حاسان تۋفان ءسوز سويلەپ،
جوقتايتىنىن ەلۋباي مەن سەركە كەپ.
بۇگىن اۋىل ءوزىڭ تۋعان وزگەرگەن،
وزگەرگەنىن قۇلاق ەستىپ، كوز كورگەن.
سەپكەنىنەن توككەنى كوپ زاماندا
شاشىنان كوپ الاتىنى وزگە ەلدەن.
«كىم كوتەرەر اۋىر عاسىر جۇگىن؟»-دەپ،
ەگىلەمىن كەيدە ىشىمنەن كۇبىرلەپ.
سىمىرەدى باۆاريا سىراسىن
مىرقىمبايىڭ كوممەرسانت بوپ بۇگىندە.
وتىرار ەم مەن دە شاشتى شيراتىپ،
تالاپتىعا تالانتىمدى سىيلاتىپ.
قورقامىن تەك ەسسىز بىرەۋ بايقاماي
بوساعامدى كەتە مە دەپ قيراتىپ.
جاۋ جاعادان، ءبورى ەتەكتەن العاندا،
تالاي ارىس كەتتى عوي دەپ ارماندا،
نەلەر سۇمدىق ءوتتى عوي دەپ باسىمنان،
كەيدە مەن دە قارعىس ايتام جالعانعا.
ارقاسىنا ازاپ ارتقان بي-اعا،
جازعاندارىڭ جازمىش تارتقان سىي، اعا،
تەرگەن سىرىڭ كورىپ-ءبىلىپ، اڭعارىپ،
ارناسىنا بۇل عاسىردىڭ سيا ما؟!
ال اقىننىڭ جارى كۇنجامال اپايدىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىن ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. بۇل تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە از جازىلعان جوق. مەن ونى دا ولەڭمەن ورنەكتەۋگە تىرىستىم.
كوڭىلىنەن شىعا العان ءدۇيىم كوپتىڭ،
ارۋاعىنان اينالدىم بەيىمبەتتىڭ.
ادال جاننىڭ ۇيالماي ءۇيىن تىنتكەن
ارامزالار تاماقتا ءتۇيىن بوپ تۇر.
تارقاپ كەتكەن كەزىندە جىر-بازاردىڭ،
ءيىسىن سەزىپ جۇرگەندە كۇندە اجالدىڭ،
قارابەتتەر بولمەگە باسا-كوكتەپ،
جۇقارتىپتى جۇيكەسىن كۇنجامالدىڭ.
اق پاراقتار وت بولىپ جاناتىنداي،
ۇشىپ جاتسا اققۋدىڭ قاناتىنداي،
قاراقشىلار قارعاداي قارقىلداپتى،
قولجازبادان ءبىر دەرەك تاباتىنداي.
قاسيەتتى قينالماي تالاق قىلار،
كوز الدىمدا تۇرعانداي اباقتىلار.
قوي سوڭىنا سالىپتى اقىن جارىن
مىنە، وسىنداي كوزى اشىق، «ساۋاتتىلار».
باسۋ ايتىپ تۇرعانداي تەگىس ەلى،
بەتىن سيپاپ سامال جەل، كورىسەدى.
جەل تۇرعاندا قالىڭ قاۋ سىبدىر قاعىپ،
قاسىرەتىن انانىڭ بولىسەدى.
«بەيىمبەتتىڭ اڭقىلداق جانى قايدا،
جازىقسىزدان توگىلگەن قانى قايدا؟» –
ىزىڭدايدى ءبىر تىنباي دالا جەلى،
زارلانا ما، ەگىلىپ، اڭىراي ما؟!
سىرىن شەرتسە اسپاندا بوزتورعايعا،
شىرىلداعان تيتتەي قۇس ءسوز تىڭداي ما؟!
كەۋدەڭدەگى ءورتىڭدى باسا الا ما،
قاي-قايداعى دەرتىڭدى قوزدىرماي ما؟!
قارس ايىرىلىپ انانىڭ كوكىرەگى،
دەيدى: «قايتسەم، جەتىمدەر جەتىلەدى»
وسى كۇنى دەگەنگە كىم سەنەدى،
«وسىنداي دا سۇم-زامان ءوتىپ ەدى».
ادالدى ارام جالامەن جارالار ما؟
جۇگىنۋى كەرەك قوي ادام ارعا.
جارىن كۇتكەن، اق جاۋلىق – ارىن كۇتكەن،
ءبىر ەسكەرتكىش قويايىق انالارعا.
بي-اعانىڭ باسىنا كۇن تۋعان الماعايىپ زاماندا ءوز باسىنا قاۋىپ تونسە دە عايبات ايتپاعان عابەڭ – عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «بەيىمبەت جاۋ بولسا مەن دە جاۋمىن» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟
ءبىر شىرقاعان قوڭىر ءاندى،
تارتىپ تاعدىر «سىيىن» كوپ،
كوس ىشەگىندەي دومبىرانىڭ
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
ءبىرى اعا دا، ءبىرى ءىنىسى،
كورگەن كىسى سۇيىنبەك.
تۋعان ەلمەن ءبىر تىنىسى،
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
ءبىرى باسشى، ءبىرى قوسشى،
قالعان ەمەس كەيىندەپ.
بىرىكتىرگەن ۇلى دوستىق،
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
وقىساڭدار جازعاندارىن،
شەشىلەتىن ءتۇيىن كوپ.
كەن قوپارىپ، قازعاندارىم
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
قاراعايداي مىزعىمايتىن،
ۇيىرسە دە قۇيىن كەپ.
ويلارى انىق، سوزدەرى ايقىن،
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
«حالىق جاۋى» دەگەندە دە
بىرگە نالىپ، كۇيىنبەك.
قوساقتالعان كوگەنگە دە
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
ەل بولعاندا استان-كەستەن،
جاقسىلارعا تىيىم كوپ.
سونىڭ ءبارىن باستان كەشكەن
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
تەرىپ ءسوزدىڭ سالماقتىسىن،
ايتار بولساق تۇيىندەپ،
التى الاشتىڭ ارداقتىسى
عابيت پەنەن بەيىمبەت.
ال سول التى الاشتىڭ جاقسىلارىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن نە جاسادىق دەگەندە كىبىرتىكتەي بەرەمىز. جازۋشىنىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اقىننىڭ تۋعان اۋىلى اقتوبەدە ەلۋگە جۋىق تۇرعىن ءۇي، مەشىت سالىندى. قازىر ايتۋعا دا ۇيات جاعداي، سول اۋىلدىڭ ەندى جۇرناعى عانا قالدى. ۇيلەر قاڭىراپ بوس قالدى. مەشىت مالقوراعا اينالدى. باسشىلاردىڭ بيىلعى جىلى مەشىتتى قايتا قالپىنا كەلتىرەمىز دەگەن ۋادەسى بار. اۋىلدىڭ قاڭىراپ قالۋىنا سەبەپ – سول كەزدە جوسپارلانعان كوپىردىڭ سالىنباي قالۋى ەدى.
وتكەن جىلداردان قالعان وكىنىش، كوپىرگە قارجى جەتپەي قالعان بولسا، ايەت وزەنىنىڭ ارعى جاعاسىندا ورنالاسقان اقتوبە اۋىلىن قايتادان جاڭعىرتىپ تا كەرەگى جوق ەدى. ونىڭ ەسەسىنە اقتوبە اۋىلىن وزەننىڭ بەرگى جاعىنا، تاس جولدىڭ بويىنا سالۋ كەرەك ەدى. ويتكەنى، ارعى جاعا مەن بەرگى جاعانى ءبولىپ جاتقان، جازدا تىنىش اعاتىن، كوكتەمدە بۇلقان-تالقان بولاتىن، تاسىپ اعاتىن وزەن جاعاسىندا بي-اعا جاس كەزىندە جۇرگەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ال جازۋشى تۋدى دەگەن مەكەن ارعى جاعاعا، الاقانداي جەرگە عانا بايلانىپ قالعان جوق ەدى عوي. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن بۇل تاقىرىپقا دا جىر ارناعانىم ەسىمدە.
قازاق كوپ كوشتەن قالعان، اشتان ولگەن،
ىزدەگەن باق-تالانىن باسقا جەردەن،
اپىراي، كوزى قيىپ كىم اتتى ەكەن
اقىندى ءدال قىرىق ءتورت جاسقا كەلگەن.
مەن بيىل جاسىندامىن بي-اعانىڭ،
اقىندى ەسىمە دە ءجيى الامىن.
تۇرسام دا ەلدەن ەرەك تاسىنعىم كەپ،
اعانىڭ ارۋاعىنان ۇيالامىن.
قىردا وسكەن مەن دە اۋىلدىڭ بالاسىمىن،
كوزىنىڭ اعى مەنەن قاراسىمىن.
دالانى گۇلدەنتۋگە شاقىرامىن
جايلاعان سارىارقانى الاش ۇلىن.
ۇمىت بوپ تارتقان ازاپ، قاسىرەتىڭ،
ساقتالىپ قالسىن ماڭگى قاسيەتىڭ.
قازاقتىڭ الىپتارى قاتار شىققان،
كيەلى اۋىل وسى باس يەتىن.
مەن بيىل بي-اعانىڭ جاسىندامىن،
مۇڭ-نالا جيىلىپ تۇر باسىمدا مىڭ.
اعىزىپ ءسوزدىڭ مايىن، ەلدىڭ جايىن
قالايشا ايتىپ كەتكەن اسىل دارىن؟!
ءبارى وتەر... مەزگىل جەتەر ويلاناتىن،
سەرمەرمىز كەلەشەككە وي قاناتىن.
زاماندى تۇرار باعىپ قاباعىمەن
اۋىلعا قاراۋىلعا قويعان اقىن.
بي-اعا ساۋاتىن اشقان مەدىرەسەنى سالدىرعان قيلىباەۆ ارعىنباي قاجى تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە (24 شىلدە 2012 ج.) تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مارات شۋاقاەۆ پەن گازەت ءتىلشىسى ءنازيرا جارىمبەتوۆانىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. اۆتورلار: «ايەت بويىندا تۋىپ، ەر جەتكەن بي-اعاڭ دا ساۋاتىن ارعىنباي قاجى نەگىزىن قالاعان مەدىرەسەدە اشقان. ارحيۆ قۇجاتتارى بويىنشا، ارعىنباي قاجىنىڭ 30 ەر بالاعا ارنالعان مەدىرەسەسى تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ №1652 رۇقساتىمەن 1870 جىلى 8 ساۋىردە اشىلادى. ياعني، بۇل قوستاناي وڭىرىندە ەرتە اشىلعان ءبىلىم ۇياسىنىڭ ءبىرى. قوستانايداعى اتاقتى تاتار كوپەستەرى اعايىندى ياۋشەۆتار مەشىتتىڭ بازاسىندا 80 بالاعا ارنالعان مەدىرەسەسىن 1905 جىلى اشقان ەدى. توبىل بويىن جايلاعان التىباس قىپشاقتار جيناپ بەرگەن قارجىعا اعايىندى ياۋشەۆتار قازاننان شەبەرلەر شاقىرتىپ سالدىرعان وسى مەشىت جانە ولاردىڭ ءوز قارجىسىنا سالعان پاسساج ءالى كۇنگە دەيىن قوستاناي قالاسى ورتالىعىنىڭ ساۋلەتىن كەلتىرىپ تۇر. ارعىنباي قاجىلىق پارىزىن وتەۋ ءۇشىن مەككەگە 1904 جىلى مامىردا كەتىپ، كەلەر جىلدىڭ سول مەزگىلىندە قايتىپ ورالعان... ارعىنباي قاجى 1926 جىلى قايتىس بولادى. ول ءوز اتالارىنىڭ قارتا قىپشاق قورىمىنا جەرلەندى» - دەپ جازعان.
بي-اعانىڭ ءوزى مەن ۇستازدارى تۋرالى دەرەكتەر مۇراجايدا كورەرمەندەر كوزايىمىنا اينالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جازۋشى شىعارمالارىن تەرەڭ زەرتتەگەن بەيىمبەتتانۋگشى قالامگەر توقتار بەيىسقۇلوۆ وبلىس ورتالىعىندا بەيىمبەت مۇراجايىن اشۋ تۋرالى كەزىندە رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتىندە ورىندى ماسەلە كوتەردى. ونىڭ ىنتاسىمەن 2004 جىلى سول كەزدەگى رەسپۋبليكا پرەمەر-ءمينيسترى د.احمەتوۆتىڭ، قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى س.كۋلاگيننىڭ اتىنا حات دايىندالدى. حاتقا ەسىمدەرى ەلگە ايگىلى م.الىمباەۆ، ز.قابدولوۆ. ءا.نۇرپەيىسوۆ، س.قيراباەۆ، ت.كاكىشەۆ، ت.مولداعاليەۆ، ءو.سۇلتانعازين، ك.نۇرپەيىسوۆ، گ.بەلگەر، ش.ەلەۋكەنوۆ، ج.يسماعۇلوۆ، ع.قابىشەۆ سياقتى قالامگەرلەر قولدارىن قويعان بولاتىن. حات «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 26 ناۋرىز كۇنگى سانىندا جاريالاندى. الايدا، بۇل حات تا اياقسىز قالدى.
وبلىستا مۇنداي مۇراجاي اشىلعان جاعدايدا، جالعىز بي-اعاڭ ەمەس، وسى وڭىردە تۋىپ-وسكەن باسقا ادەبيەت جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرى تۋرالى ماتەريالدار دا جيناقتالىپ، ادەبي جانە مادەني ءومىردىڭ ايناسىنا اينالارى داۋسىز.
سۇلتانماحمۇتتىڭ كەيىپكەرى: «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەمەۋشى مە ەدى؟! قوستانايدىڭ قۇنارلى توپىراعىندا نەبىر اسىلدار تۋىپ-ءوسىپ، وركەن جايعان. ولاردىڭ ەسىمدەرىن ەستە قالدىرۋ تۋرالى شارالار جوقتىڭ قاسى. قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارى، ءتىپتى ەكونوميكاسى قوستانايدان اناعۇرلىم تومەن دەڭگەيدەگى ايماقتاردىڭ وزىندە ء«جۇز كىتاپ» دەگەن باستامامەن جەرگىلىكتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى مەملەكەت قارجىسىنا شىعارىلىپ جاتىر. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن استاناداعى «فوليانت» باسپاسى وسى يدەيامەن وبلىس باسشىلارىنا شىققانىن دا بىلەمىز.سول باستاما بي-اعا شىعارمالارىنان باستالسا، كانەكي.
بي-اعانىڭ ««گۇلدەنسە اۋىل – گۇلدەنەمىز ءبارىمىز، اۋىل دەنە، ال ءبىز ونىڭ جانىمىز» دەگەن قاناتتى ءسوزىن تاعى قايتالاۋدىڭ ەرسىلىگى جوق. دەنەدەن قۋات كەتسە جاننىڭ جاعدايى نە بولماق؟ اۋىلدى كوركەيتۋ ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن اسىل اعالاردىڭ تۋىپ-وسكەن مەكەنىنەن باستاۋ الۋى كەرەك.
سۋرەتتەردە:
- 1. جاباعى باتىردىڭ تۋى
- 2. تۇگەل باتىردىڭ تۋى
- 3. جاباعى باتىردىڭ كىسەسى
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن اۆتور
اقىلبەك شاياحمەت،
جازۋشى، احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
Abai.kz
