بۇل زيالى - قاي زيالى؟
قازاق ينتەلليگەنتسياسى بار ما ءوزى؟
ەجەلگى ەللادا كەنتاۆر حيرون تۋرالى ايگىلى ميفىندە زەيىن يەسى – ادام، قارىن يەسى – جانۋاردى پەندە باستى، جىلقى دەنەلى كەنتاۆرعا شەبەر بىرىكتىرىپ، سانالى تىرشىلىكتىڭ كىشكەنە عانا مودەل، ماكەتىن جاساپ بەرىپ كەتتى. ياعني، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ياسون، گەراكلدەر تۇسىنداعى قاراتەڭىز گرەك كولونيالارى مەن كوشپەلى سكيفتەردىڭ توعىسىنان تۋعان بۇل ميف كەز كەلگەن ۇلتتىڭ باسقارۋ پۋلتىندە ونىڭ زەيىنى – ادامنىڭ جۇدىرىقتاي ميى دەگەندى مەڭزەسە، قالعان ۇزىن سۇلبانى قارىن، ءىشىم-جەم جاعىنا قويا سالعان عوي. ارعى-بەرگى زاماندا مۇنى مويىنداماعان ەشكىم جوق. قىلىشىنان قان تامعان پاتشالىق رەسەي دە اريستوكرات ءيا زيالىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولعان. ساناسپاسا، مويىنداماسا، يمپەريانىڭ تۇبىنە ىلعي دا سۋ قۇيىپ وتىرعان گوگول، دوستوەۆسكي، چەحوۆ، تولستوي، ءتىپتى، «توڭكەرىستىڭ داۋىلپازى» گوركيدىڭ شىعارمالارىن قايتا-قايتا جاريالاۋعا كونبەس ەدى. قىزىق بولعاندا ولاردىڭ باس تسەنزورى سالتىكوۆ-ششەدرين سول سۋ كۇيۋشىلاردىڭ ناق جۋان ورتاسىندا بولعان. ءبىز دە ولاردان قالىسپاپپىز. بۇلدىر-بۇلدىر اڭىز، ەرتەگى دۇنيەسى «اياز ءبيدى» الدىمىزعا تارتادى. بىلگە قاعانىڭىز تونى كوكتەي دانا، بىلگىردى تىڭداعان، ورتا عاسىردا اقيىق اقىن جىراۋلار حالىق تاعدىرىن شەشەتىن كەي تۇستاردا حاننان بيىك تۇرعان. ابىلاي – بۇقار جىراۋ اراسى بارىمىزگە بەلگىلى. بايماعامبەت سۇلتاندى سوزبەن بىلشىلداتىپ بەتكە ۇرعان ماحامبەت سول ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، وقۋ-توقۋ ەمەس، تابيعات – شەبەر جاراتا سالعان «زيالى». ەندەشە، زيالى دەگەنىمىز ءبىلىمدى عانا ەمەس، حالىق قامىن جەگەن، بويىنداعى بارىن سوعان سارقا جۇمساعان العاداي ەكەن. قازاق زيالىنى وسىلاي ۇعادى. زيالى – ينتەلليگەنتتى ءار حالىق وزىنشە تۇسىنگەن. ەۋروپادا ول – ءجاي عانا ءبىلىمدى توپ، رەسەيدە – حالىققا جانى اشيتىن زيالى، ال، قازىرگى زاماندا – وسى ەكەۋىنىڭ كوسىندىسى. كەڭەستىك سيستەما دا وي وكىلدەرىن «وزىنشە توبەسىنە كوتەرگەن». تىم تەرەڭدەرىن، الەمي-قازاقى مادەني ۇلگىلەرىنە سۇيەنگەن الاشوردا وكىلدەرىن اتىپ، اسىپ، قۋىپ تاستادى دا، يكەمگە كونگەننىڭ الدىنا اس، ەكى قولىن بوس قويدى. جالاڭ سوتسياليزم قازارماسىنىڭ ەسىگىن اڭقايتىپ اشىپ، ءوز ءسوزىن سويلەتتىردى; ءسويتىپ، جەردىڭ استىنداعىنى بىلەمىن دەپ جۇرگەن «مىقتىلاردى» كوپ ۇزاماي-اق كەڭەستىك ىردۋان ارباعا جەگىپ، يتپەكتەتىپ قويدى.
ونىڭ ۇستىنە الىپ دالا، ارعىماق ات پەن الكەۋدە اڭقاۋلىققا، سال-سەرىلىككە نەگىزدەلگەن رۋحاني دۇنيەمىزدى حح عاسىر وركەنيەتى جانىن شىعارىپ تۇرىپ جانشىدى. جانە بۇل تەمىر-تەرسەك زامانعا ءبىز ەل سوڭى بوپ ىلىكتىك. شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنا اباي سەگىزىنشى بولىپ قوسىلعانى وسى، مىنە. ال، ەۋروپادان سۋسىنداعان شوقان، توپىراعىمىز تابانىن تارتىپ تۇرسا دا، ءبىزدىڭ مادەنيەتتىڭ سول كەزدەگى قيسىندارىنا، شىنىن ايتۋ كەرەك، قيعاشتاۋ ەرەكشە تۇلعا. ءبىز ماداقتايتىن بەس ارىس پەن الىپتار تاس قايناتا باستاعاندا، وزگە ەلدەردىڭ سول دەڭگەيدەگى مارقاسقالارى بۇل كەزدە كوردە-ءتىن. قالعانىمىز كەڭەستىك قارا نانعا مەلدەكتەپ تويعانعا ءماز بولىپ، سونىڭ توعىمەن، بۋىمەن ءوز-ءوزىمىزدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، زيالى ەكەمىز دەدىك. ءالى دە بولسا ءبىرازىمىز سول استام دا «اسقاق» ويدامىز. بۇل دا بولسا – كاريا تاريحتىڭ قازاقتى قىتىقتاپ ويناعان ءزىلدى ازىلدەرىنىڭ ءبىرى.
وسى مەڭ-زەڭ ماستىقتان ۇلتىمىز ءالى دە ايىقپاي، بەلىمىز شويىرىلىپ، جاتقان جەرىمىزدەن ۇيەلەپ تۇرا الماي جاتىرمىز. كەڭەس تۇسىندا مۇنى: ء«ىس ءبىتتى، مادەنيەتىمىز الەم دەڭگەيىنە جەتتى، ەندى ءىشىس، جەس كەرەك» دەپ تۇسىندىردىك. ون شاقتى جىل بۇرىن شاڭ بەرگەن جاڭا زامان بىزگە، كەرىسىنشە، «تۇيە تەۋىپ، ءىشىڭ كەۋىپ، جولدا جاتىرسىڭ!» – دەپ انىق ايتتى. جانە، سورىمىزعا قاراي، ونىسى راس تا.
اڭگىمەنىڭ باسى اشىق بولۋ ءۇشىن، اۋەلى زيالى (ينتەلليگەنت) دەگەن نە، سونى انىقتاپ الايىق. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە (1. IX. 94) ءجۇز جاساعىر شۇعا نۇرپەيىسوۆا قارىنداسىمىز «لاگنەت» («انافەما») اتتى ماقالاسىندا: «اريستوكراتيا – قاسيەتتى ۇلاعاتتار مەپ يدەيالاردى ساقتاۋشى. ال، ينتەلليگەنتسيا بولسا، قاراپايىم ادامنىڭ كوزقاراسى، تالعامى مەن پىكىرىنىڭ جارقىن بولاشاق ءۇشىن كۇرەسىندەگى قارا توبىر يەلەنىپ كەتكەن ءۇنى» دەپتى. بۇدان ارتىق ايتۋ قيىن. ەندىگى ءسوز – سول قارا توبىردان ءسال قارا ءۇزىپ، ءوز ورتاسىنا، الەمگە ساۋاتتى كوزبەن قاراي باستاعان ءبىلىمدى توپ تۋرالى. ويتكەنى، XXI عاسىرداعى قازاق اريستوكراتياسىن قالىپتاستىراتىن وسى بۇگىنگى زيالى.
ال، بىزدە، ءدال قازىرگى جاعدايدا زيالىعا، قازاق جۇرتى قالتاسىندا قاقپاقتاي ديپلومى بار كەز كەلگەندى اپارىپ، سونداي اڭعال جومارتتىقپەن تاڭا سالاتىن سىڭايلى. ەگەر، زيالىنىڭ باستى انىقتاماسىن «الدىمەن ءوز ورتاسىنا، ودان ۇلتى مەن حالقىنا، قالدى بۇكىل وزگە تىرشىلىك وكىلدەرىنە جانى اشۋ» دەپ تۇسىنسەك، دۇرىسى دا وسى بولار، وندا ديپلوم زيالىلىقتىڭ ولشەمى ەمەس. جوعارىداعى انىقتاماعا جان دۇنيەسى ساي كەلىپ، سونىمەن ىشتەي ىرعاق تاۋىپ جاتسا، وزگە دەگەندە وگىز قارا كۇشى بار قاراپايىم شوپىر، مالشى دا زيالى. ال، ءوزىم دەگەندە وزەگى ءۇزىلىپ تۇراتىن اكادەميگىڭىز زيالى دا ەمەس. ول تاس جۇرەك ديپلوم يەسى، ءبىلىم-ىلىمگە بار جاي عانا بوق قارىن. ەسەبى، قارا-بايىرلاي ايتساق، ۆاننا جيەگىندە وتىرىپ، ءدال سول ۆاننانىڭ ءتىرى اتومداردان قۇرالۋى مۇمكىن ەكەنىن جانە ونىڭ: «ابايلاپ قۇيرىق باسسايشى، اۋىرتتىڭ عوي جانىمدى، قينادىڭ عوي ءتانىمدى» دەگەن اتومدىق جان ايقايى بار ەكەنىن ۇعا الاتىن ادام عانا، شىن مانىندە، زيالى.
بۇل كريتەريگە، ءبىزدىڭ قازىرگى قوعام جاۋاپ بەرە الۋى نەعايبىل. الەمدى ءبىرتۇتاس جاندى، نازىك ورگانيزم دەپ تۇسىنەتىن زيالى بىزدە ساۋساقپەن سانارلىقتاي. جالپى، قازىرگى قازاق قاۋىمىندا، نەگىزىنەن، ءبىلىمدى نومەنكلاتۋرا مەن تاۋەلسىز وي ويلاۋعا قابىلەتى جوق، وعان باعىنىشتى فۋنكتسيونەر ساۋاتتىلار توبى عانا بار. ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل قوعامدا ءدال «قۇل يەلەنۋشى» مەن «قۇلداردىڭ» اراسىن ىلعي دا اشكەرەلەپ، الدىڭعىسىنىڭ ءتاۋباسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ وتىراتىن، ال، قۇلداردىڭ بەيشارالىعىن بەتىنە باسىپ، ادامايۋلىققا ۇندەپ وتىراتىن زيالى بار. بۇل زيالىنى قازاق توپىراعىندا ءبۇر جارا باستاعاندا-اق كەڭەستىك سيستەما كوكتەي وردى.قازىرگى زيالى دەپ جۇرگەنىمىز سول ورتەڭنىڭ ورنى، كۇل، كۇرەسىنى عانا. ەندەشە، ءبىز «زيالى» ەكەمىز دەپ يەگىمىز قىشىماسىن، ءبىز تەك وي جۇيەمىز قۇرمالاس ەمەس، جاي سويلەمدەردەن عانا تۇراتىن قارادۇرسىن، زيالىعا كانديداتتار عانامىز. ءبىز بۇل كۇندە وتكەن مادەنيەت ۇلگىلەرىن جيناۋمەن عانا اينالىسىپ ءجۇرمىز. اڭشىلىقپەن، جەمىس جيناۋمەن العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس اينالىسقان عوي. وسىعان قاراپ-اق مادەنيەتتىڭ قاي كەزەڭىندە تۇرعانىمىزدى شامالاۋعا بولادى. جيناعاندى قورىتۋ، باعالay – الدا. ال، تىڭ وسكىن مادەنيەت، تولىق قاندى ءتول زيالى جاساۋ، تىپتەن، كوز كورمەيتىن الىستا.
ءبىز ەڭ جامان دەگەن بولجامدارىمىز قولما-قول راسقا اينالىپ جاتقان قىسىر دا قىڭىر ۋاقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقپىز. ەڭ سوراقىسى – كەڭەس تۇسىندا سيستەمانىڭ ستسەناريىمەن الدىمەن ۇلتىمىز، قالدى زيالىسىماقتارىمىز بۇل دۇنيەدە باسى قوسىلۋى ەكىتالاي ەكى توپقا داي-داي ءبولىنىپ كەتىپپىز. ەندى، بۇل ەكى قازاق سىڭسىپ، باياعى قازاق پەن نوعاي قوشتاسقانداعى «ەل ايرىلىسقاندانى» قايتالاپ ايتۋى عانا قالدى. ءبىر شاڭىراق استىندا ەكى جەردەن وت جاعىپ، قازان اسىپ، ءبىر-ءبىرىن مەنسىنبەي، توڭتورىس تەرىس قاراپ، جاۋلاسۋعا شاق قالعان، ءسوز تىڭداۋدان قالعان بۇل مارقاسقالار. سىرتتان نە ۇيرەنشىكتى اقىلگوي رەسەي اعايدى، نە وزبەك، قىرعىز باۋىردى اراشاعا شاقىرۋعا جۋىقپىز. ء سويتىپ، ۇلتقا باس بولاتىن، ءجون سىلتەيتىن، مىناۋ، قىسىلتاياڭ تۇستا ەكى تىلدە سويلەيتىن قازاق زيالىلارى ءبىر-بىرىنە قاس. ۇلتىمىز يەسىز قالدى.
العاشقى توپقا قالا قازاقتارىنىڭ ورىسشا وقىپ، جەتىلگەن قانداستارىمىز جاتادى. الەم، ورىس مادەنيەتى دەce, ءبىزدى شەنىنە كەلتىرمەيدى. اتتەڭ، تابانى توپىراق يىسكەپ، بالتىرىن كۇس باسىپ كورمەگەن بۇل جۇيرىكتەر ءداستۇرلى قازاق ءومىرى دەگەندە ەكى اتتاپ، ءبىر سۇرىنگىش. الىستاعى امەريكا: ء«اي، وسى قازاق ءتىلى تۇبىندە ءبىر كەرەك بولار» دەپ شۇعىل ۇيرەنىپ جاتسا، بۇلار مەنسىنبەيدى. ويتكەنى، ولار كۇنى كەشەگە دەيىن تۇعىرى كەڭەستىك يدەولوگيا بولىپ تابىلاتىن سلاۆياندىق كەڭىستىككە ەركىن قالىقتاپ، بيىك ۇشامىز دەگەن مۋتانت، شاتا، بۋدان ۇرپاق. دۇرىسى، يمپەريالىق ساياساتتىڭ قۇلى. ونى وزدەرى بىلمەيدى. كەڭەس كۇل بولدى دا، ونىڭ ورنىنا قازاقى اعاش تاباق، كارلەن كەسە اياق استىنان دوڭگەلەپ كەلە قالدى. شانىشقى، پىشاق، سالفەتقاعا ۇيرەنىپ قالعان ولار الگى تاباق قۇرعىرعا بىلەك سىبانىپ، بەس ساۋساقتى ەركىن الىپ جىبەرۋگە جوق – جيرەنەدى. ومىرگە وكپەلەگەننىڭ ورنىنا بىزگە رەنجۋلى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى توپالاڭ ومىرگە ىنت-شىنتىمەن كىرىسىپ كەتەيىن دەسە، قازاقى دۇنيەنى ەكىنشى، ءۇشىنشى سورت دەپ ۇعاتىن ەگو جەلكەدەن تارتىپ جىبەرمەيدى. ءوز-وزدەرىن قايتا جاساۋعا كەش. ونداي قورشاۋدى بۇزىپ-جارىپ شىعا باستاعاندارى ازىرشە از. وندا دا جەرجۇزى دانالىعى شىعىستا باستالعانىن، ء«وز جەرىڭدە ۇلتان بول» دەگەندى ۇعا باستاعاندارى عانا.
ءبىز ول باۋىرلارىمىزدىڭ بارىنە كۇيە جاعۋدان اۋلاقپىز. گۋمانيتاريا، وقىتۋ-توقىتۋ توڭىرەگىندەگىلەرى بۇل كۇندە اۋىر وي ۇستىندە. جاس ۇرپاقتى وقىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وزدەرى قازاق اياسىندا قايتادان وقىپ-توقۋى كەرەك ەكەن. جاتقان ءبىر بەينەت، مول ميحنات. ولار، ماسەلەن، ريم مادەنيەتىن، ياكي، رەنەسسانستى بىلمەگەن جانعا يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ قارار ەدى. ال، وزدەرى ەرتە زاماندا تىنىق مۇحيتتان ءالپى تاۋلارىنا دەيىن شالقىپ جاتقان كوشپەلىلەر الەمىنە، ونىڭ ءبىر مۇراگەرى – بۇگىنگى قازاق مادەنيەتىنە ۇركىپ قارايدى. القىنعان ەۋروتسەنتريزم مەن بۇلقىنعان ءسلاۆيانيزمنىڭ «ەگىپ كەتكەن» اۋرۋى بۇل.
ورىس ءتىلىنىڭ سويىلىن ارى قاراي سوعا بەرۋگە ۇياتى بارلارىنىڭ نامىستارى جىبەرمەيدى. سونىمەن، كۇندەلىكتى قىزمەت، پاتەر دەگەن شاعىن عانا جىلى ۇيالارىندا بۇعىپ-بۇعىپ وتىر. ياعني، اپاتيا، ارەكەتسىزدىك، ءۇنسىز جيىرىلۋ… ونىڭ ۇستىنە ولاردى قازاق تىلىنەن «قامال» جاساپ العان ءتول شيكىلى-ءپىسىلى زيالىسىماقتارىمىزدىڭ وجارلىعى مەن قودارلىعى قاتتى شوشىتادى. سوناۋ گەرودوت، سترابون ايتىپ كەتكەن اپالاس-توپەلەس، قاننيبالدىق «دالالىق كۇرەستەرىمىزدى» كورگەندە توبە شاشتارى تىك تۇرىپ، ۇيقىلارىنان شوشىپ ويانادى. ايتكەنمەن، قازاق ءتىلدى مانساپقور مەن نادانداردى جەككورەمىز دەپ، ونىڭ ارعى جاعىنداعى بۇكىل حالىقتى تارك ەتىپ وتىر. ۇلتتىڭ مىناۋ تار جول، تايعاق كەشۋى تۇسىندا ءۇنسىز قالۋ – وعان قارسى كۇرەسۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى.
ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ ءۇشىن جانىن جالداپ جۇرگەندەرى – نومەنكلاتۋراعا ىلىككەندەرى مەن كاپيتاليزمنىڭ جاس قاپيتالدارى. ولار ورىس ءتىلىنسىز وزدەرىنىڭ، قالدى قازاقستان بولاشاعىن كوز الدارىنا ەلەستەتە المايدى. نومەنكلاتۋرا مەن جاس كاپيتاليستەر بۇل يدەيانى ءوز ورىندارى مەن ىقپالدارىن پايدالانىپ، كەڭ دە جارىق قابينەتتەردە نىقتاپ جاتسا، ورىس باسپاسوزىندە نۇربولات ماسانوۆ سەكىلدى نيگيليست مىرزالار جانىن سالىپ، «بىرشىمبايلىق» تانىتۋدا. بۇل مايداندا، ارينە، ولاردىڭ سۇيەنگەندەرى – «كاپيتانداردىڭ» قالىڭ قالتاسى. ءسويتىپ، از قولعا جينالعان قازاقتىڭ بايلىق-شايلىعى ونىڭ وزىنە قارسى قىزمەت ەتۋدە. وعان كوز جەتكىزگىڭىز كەلسە كوپ قينالماڭىز، الماتىنىڭ اباي داڭعىلىنا شىعىڭىز. ساپتاعى سولداتتارداي سىرەسىپ تۇرعان شەتەل، ورىس تىلىندەگى قىزىل-جاسىل جارنامالارعا كوزىڭىز سۇرىنەدى. قالتالى «گوسپوديندەردىڭ» اباي اتالارىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا «تارتۋ-تارالعىلارىنىڭ» سىقپىتى وسى. ونىڭ ورنىنا اباي عاقليالارىن ءىلىپ تاستاسا، ءبىر اشىلسا اڭقالاقتاپ قالعان قازاق بۇلاردان اينالىپ كەتپەس پە ەدى. ياعني، وزگەگە قۇلدىقتى ءپىر تۇتقان جاڭا ۇرپاق ءوسىپ ۇلگىردى. ورىس ءتىلدى نومەنكلاتۋرا، كوزىنە ۇلت ەمەس، دوللار كورىنىپ تۇراتىن «كاپيتاندار» جانە شوۆينيستەر ۇشەۋى ء بىر مايدانعا بىرىگىپ، 19 وبلىستان تۇراتىن قازاقستان قۇراما شتاتتارىن قۇرعىسى كەلەدى. امال نە، تاعدىردىڭ تالكەگى وسى: ولار دا، ونىڭ ىشىندە ءبىز جازعان دا بارمىز، ءبارىمىز دە «كەڭەس» اتتى كازارمادا وسكەن جەتىم ۇرپاقپىز. حەم، ە.حەمينگۋەي شالدىڭ ءسان دە اششى سوزىمەن ايتساق، «جوعالعان ۇرپاق» (پوتەرياننوە پوكولەنيە).
ولار ءبىزدى ورىس ءتىلى، ءتىنى، مادەنيەتى مەن ونەرى ارقىلى ۇشپاققا شىعارماق. وسكەن ەلدىڭ ونەگەسى ءبىز ءۇشىن ءتالىم ەكەنى راس. ودان قاشىپ وتىرعان جوقپىز. بىراق، بۇل – ۇلتتىڭ ىشكى دامۋى، ءوز ىقتيارى، ءدۇمپۋىنىڭ دەگەنىمەن بىرتىندەپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە، زامانداردىڭ زامانىندا بارىپ ىسكە اساتىن شارۋا. ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبەنى زورلىقپەن بەرىپ، كۇشپەن «ەكىنشى انا ءتىلى» جاساۋ ارقىلى ۇلت تاعدىرىن جويداسىز جولعا سالۋ ونسىز دا رەزەرۆاتسياداعى، گەتتوداعى كەدەي قازاقتى اشىندىرادى – ءبىر; ەكىنشىدەن، بۇل ءادىس – كەشەگى كوممۋنيستىك سيستەمانىڭ قايعىلى ەكسپەريمەنتتەرىنىڭ تىكەلەي زاڭدى جالعاسى. مۇنداي «مەسسيانىڭ» زاردابى بارىمىزگە بەلگىلى.
ەڭ جامانى – قازاق تىلىندەگى نومەنكلاتۋرا دا سىرتتاي: «قازاعىم جاساسىن!» – دەسە، تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلت قامىن جەپ وتىرعان جوق. ورىستى تۇرتپەكتەسە، ولارعا قۋاتتى دا ءبىز ءتىلدى، ادىلەت تىلەگىش جەرگىلىكتى ورىس حالقى ەمەس، قاشان تاماعىنا پىشاق تاقاعانشا قىڭق دەمەيتىن مومىن قازاقتى وڭاشا جاۋكەمدەۋگە كەرەك. وسى ماقالانى جازىپ وتىرعاندا «توتەم» راديو كانالى الماتى وبلىسى، قاسكەلەڭ اۋدانىندا كوپتەگەن مەدپۋنكتتەر مەن كىتاپحانالاردىڭ، ۇستازداردىڭ قىسقارتىلىپ كەتكەنىن ايتىپ جاتتى. كوردىڭىز بە، كىل حالىقتىڭ اعزاسىنىڭ اماندىعى مەن رۋحاني مۇلىگىن باعاتىن قاسيەتتى ورىندار! باسقارۋ اپپاراتىنان ءبىر دە ءبىر اتقامىنەر «شىعىن» بولماپتى. ال، ۇكىمەت ولارعا ءدال سول ماسىلداردى قۋ دەگەن. قانداي دا ءبىر يگى ماقساتتاردى جەرگىلىكتى، ءوزىمىزدىڭ نومەنكلاتۋرا ءوستىپ يت ەتەدى. نۇرەكەڭ، ن. نازارباەۆتىڭ دا ماڭايىمدا كادر جوق دەپ كۇيزەلەتىنى سوڭدىقتان. ءبىزدى سوڭعى جىلدارى ناشار دامىعاسىردا قاتتى رەنجىتكەن، ساسىق قاراباي، بي، بولىستار وسى سىرەسكەن نومەنكلاتۋرا ارمياسى، ابايدى وتكەن عاسىردا قاتتى رەنجىتكەن، ساسىق قاراباي بي، بولىستاردىڭ «نەمەرە، شوبەرەلەرى». زيالىعا ء ومىر بويى قارسى وت قويىپ جۇرگەن بۇل تاسباقالار، قىزىق بولعاندا، وزدەرىن، «ويدىڭ الىپتارى» دەپ تۇسىنەدى. ومىردە نە بولمايدى دەگەن وسى.
عىلىم، ءىلىم، ادەبيەت، ونەر باسقارۋ-جاسقارۋ قۇرىلىمدارىندا ءبىر دە ءبىر نومەنكلاتۋراشى: «مىناۋ قىزمەت مەنىڭ تاقياما تار ەدى» دەپ ەركىمەن تاعىنان تۇسكەن ەمەس. تەك «اتىپ» قۇلاتقاننان كەيىن عانا جامان مىسىقتاي باج ەتە قالادى. وتە جامان سيمپتوم! اسىلى، كاپيتاليزمنىڭ اياۋدى بىلمەيتىن وتكىر جارىعى ءبىز وسى كىمبىز، ونى دا اقىرى بارىنشا ولتىرە كورسەتتى.
قاي قوعامنىڭ بولسىن، تۇپتەپ كەلگەندە، تاعدىرىن ادام، قوعام مۇشەسىنىڭ ساپاسى شەشكەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ءولىمشى بولىپ، ارەڭ شىققان جاپونيا استىق، مال، پايدالى قازبادان ادا بولسا دا، قازىر الەم الدىنا شىعىپ وتىر. نەگە؟ ولار ەڭ الدىمەن سوناۋ فەودالدىق زاماننان جاپوندىقتاردىڭ بويىنا ءسىڭىپ ۇلگىرگەن سينتولىق ىلىمدەي تاڭىرىنە، ەڭبەكقورلىق، كاميكادزەلىك جانكەشتىلىك پەن سامۋرايلىق تارتىپتىلىگىنە – تەك ءوز ۇلتىنا عانا ءتان قاسيەتتەرگە سۇيەندى، سول قاسيەتتەردى وشىرمەدى، قايتا پىلتەلەي ءتۇستى. وعان كوعامدىق نەگىز جاساپ، ۇلتتىق ۆاليۋتاعا اينالدىرا ءبىلدى. وراسان زور عىلىمي، ينتەللەكت كۇشى بار رەسەي دە شاتالين، ياۆلينسكي، گايدارلارىنا سۇيەنىپ، تىعىرىقتان جول تاۋىپ ۇلگىردى. كەشەگى پارتيا قىزمەتكەرى ەلتسيندى پرەزيدەنت بوريس نيكولاەۆيچ ەلتسين عىپ، جاساپ وتىرعان دا وسى جاس قىراندار. مۇنى بورەكەڭنىڭ ءوزى دە ناق تۇسىنگەندەي. ول نيجني نوۆوگورودتىڭ گۋبەرناتورى، بار بولعانى 33 جاستاعى نەمتسوۆتى: «رەسەيدىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى سەن بولاسىڭ!» – دەپ ارقاسىنان قاقتى. ورىمدەي جاس كيرسان يليۋمجينوۆ قالماقيانى تىرپ ەتكىزبەي باعىپ-قاعىپ وتىر. بىزدە ۇرپاقپەن ۇرپاق اراسىندا مۇنداي تۇسىنىستىك پەن قامقور كوڭىل بار ما؟ قايدام، ءبىز كورمەدىك. بۇل جاقسى قاسيەتتەن زيالىسى جۇرداي بولسا، ساياسات، بيلىك تالاسىنداي «مادەنيەتتى قىرعىندا» قايدان بولسىن.
قازاق ءتىلدى «زيالىلاردىڭ» دا وڭىپ تۇرعانى شامالى. ورىس ءتىلدى قانداستاردى قاتارعا شاقىرىپ، تىزە قوسىپ قيمىلداۋعا دا بولار ەدى، ەگەر، وعان ءبىز جاراساق… ءتىپتى، سول «جاراۋعا» ارامىزدا قۇلىق جوق پا دەيمىن. ويتكەنى، الگى بەس قارۋى ساي وزگە ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ قاسىندا وداعايلىعىمىز بەن وجارلىعىمىز، اشقاراقتىعىمىز بىردەن ءبىلىنىپ جاتىر. ۇلتتىڭ قانسورپا تۇسىندا، الدىعا سول پىسىقايلار سەكىرىپ شىقتى، «انا باتىرعا ەسكەرتكىش، مىنا بيگە مازار ورناتامىز» دەپ، اتى-ءجونى بەلگىسىز بىرەۋلەر حالىقتى الداپ، ءارتۇرلى قور قۇرىپ، مايراعاي دا تايراعاي ءومىر كەشۋدە. شىن زيالى تاعى دا كەش قالدى. بارار بالقان تاۋىمىز قاي جەردە، ونى بىلمەسە دە، ۇلت تىزگىنىن قولىنان ولسە دە شىعارعىسى جوق. ويتكەنى، ول – ءومىر بويعى ءىشىپ-جەمى.
سانعا جۇگىنسەك، ىرعىنبىز. ساپا جاعىن قويدىق. سوتسيولوگيا زيالىلىق ءۇشىنشى ۇرپاقتان باستالادى دەيدى. قاينار بۇلاعى تۇنىق، ءتالىم-تاربيەسى ءتۇزۋ بولسا… ءبىز بولساق، قانىندا حانزادالىق پەن بەكتىك بار مۇحتار، قانىش، الكەي سىندى ءبىراز تۇلعالاردى، باسقانى توڭكەرىسكە دەيىن وقىعان-توقىعانىمىزدى تىپ-تيپىل قىرىپ العان بەيباقپىز. ا. د. ليحاچەۆ، ل. ن. گۋميلەۆ جوق بىزدە. قالعانىمىز – قۇل-قۇتاننىڭ بالالارى. كەڭەستىڭ كورىنبەيتىن تۇرمەسىندە وسكەن كورگەنسىز، جارىماعان ۇرپاقپىز. ءبىزدىڭ ارامىزدا پاتشا ليتسەيىندە وسكەن دۆوريان پۋشكين دە، كنياز چااداەۆ تا، اقسۇيەك تۋرگەنەۆتىڭ بالامالارى جوق. نەمەسە كىتاپحانالارىنان ماركس، ەنگەلستىڭ تولىق شىعارمالارىن الىپ وقۋعا بولاتىن پاتشالىق سوعىس اكادەمياسىنان ءبىلىم العان سەرى دە ىزگى وفيتسەرلەر قاۋىمى ماڭدايعا جازىلماپتى. ءپالسافاشىلارىمىز شەتىنەن كوممۋنيزمدى كەزىندە «تىنىش جاتقان ۇيقىسىنان ء تۇرتىپ وياتىپ جىبەرگەن» گەگەل، قانتشىلدار. ادەبيەتتە كۇنى كەشەگە دەيىن «باي، فەودال» ەدىگەمەن «الىستىق». ىلكى ءسات ويانا باستاعانىمىز – وسى سوڭعى قارىن اشا باستاعان ءتورت-بەس جىلدىڭ ءجۇزى عانا. بۇل اندرەي پلاتونوۆتىڭ تەرەڭ شۇقىرىنان («كوتلوۆان»-دى وقىڭىز – اۆت.) تىرمىسىپ شىعا باستاعاندار تەك ناقتى عىلىمنىڭ (توچنايا ناۋكا) وكىلدەرى عانا. ال، الگى كەڭەس تۇسىندا ءوسىپ-وربىگەن گۋمانيتارلارىمىز وزدەرى عانا ول قىرسىق شۇڭقىردا وتىرىپ قالسا ءبىر ءسارى، قولما-قول ينكۋباتور جاساپ، ءدال وزدەرىندەي مىڭداعان تۇك بىلمەستەردى دايىنداپ ۇلگىردى. «باحتين كىم؟» دەسەڭ، بىتتيعان مۇرنىن باسىپ كورسەتەتىن دالدۇرىشتەر «ەگەمەن ەل بولىپ»، جوعارعى اتتەستاتسيا كوميسسياسىنىڭ تىزگىنى ءوز قولىمىزعا تيگەسىن قۇمىرسقاداي قاپتادى. ءتۇپ-تۇگەل عالىم بولىپ كەتە جازدادىق. قازىر ۇلتتىق اقادەمياعا كىرسەڭىز، امانداسۋعا اسپيرانت تابا الماي ء(بارى دە قورعاپ كەتكەن! – اۆت.), تەك كانديدات، دوكتورلاردىڭ ماليكە ءجۇزىن كورىپ، مۇباراك قولىن الاسىز. كەشە حاتشى-ماشەڭكەشى ەدى، بۇگىن – كانديدات! ەرتەڭ – ءمۇيىزى قاراعايداي دوكتور! ءبارىنىڭ باستاۋىندا ايگىلى «بلات»، تامىر-تانىستىق تۇر. جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى كورشى ەلدەر الدەقاشان مەڭگەرگەن تەست ءادىسىن كىرگىزىپ ەدى، قازەكەم ونى دا اينالىپ ءوتۋدىڭ جولىن تاۋىپتى. تەستىڭ سۇراقتارى بيىل كەيبىر ابيتۋريەنتتەردىڭ قولىنان ەمتيحاننان بۇرىن تابىلىپ ءجۇردى. ايتپەسە، قابىلداۋ كوميسسياسىنىڭ قاقپاسىن كۇزەتىپ تۇرعان ادامنىڭ قولىنا «ۇلتتىق بانكنوتتى» قىستىرادى دا، نادان ابيتۋريەنتتىڭ ورنىنا جەتىلگەن ستۋدەنت كىرەدى. ەندى، تەك، شەرلوك ءحولمستى انگلياداعى كورىنەن تۇرعىزىپ اكەپ، كۇزەتتىرىپ قويماساق، باسقا امال جوق. ءاي، ول حولمسىڭىز دا كۇنى ەرتەڭ تەڭگە تىلەپ تۇراتىن شىعار – ونى دا ۇيرەتىپ الامىز عوي! «سىرتتان وقۋ» دەگەن وتىرىك وقۋدى ويلاپ تاۋىپ، سەسسيا سايىن جەبىر وقىتۋشىلاردىڭ قالتاسىن قامپايتىپ جۇرگەنىمىز اناۋ. يت جىلى باستالعان وسى «بلاتتىڭ» بۇگىنگى ناتيجەسى كوز الدىمىزدا – شىنىمەن نادان ۇلت بولۋعا اينالدىق! ادەبي زەرتتەۋدە باياعى مۇحتار ماعاۋين اعامىزداي جاڭالىق اشقان عالىمنىڭ اتىن سوڭعى كەزدە ەستىسەك قۇلاعىمىز كەرەڭ بولسىن. ادەبي كوكجيەگىمىزدەن جاڭا مۇقاعالي، بەردىبەك، تولەگەن، ورالحان، ساعات، اسقارلار جوعالدى. باسپاسوزدە بۇگىنگى كۇننىڭ سۋرەتىن سالۋدىڭ ورنىنا، قايداعى ءبىر ەمشى، اۋليە، باقسى، قۇشىناشتاردىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ، ورىس جۋرناليستەرىنىڭ مازاعىنا قالىپ ءجۇرمىز. ال، توي-تومالاق دەسە، ەلدىڭ الدىمەن ەنتىگىپ جەتەمىز، ەرتەڭىندە ىشكەن-جەگەنىمىزدى ەرتەگى عىپ جازامىز. حالىق بولسا، اشتىقتىڭ الدىندا. قىسقاسى، رۋحاني دۇنيەمىز تەڭگە سىقىلدى جاپپاي ينفلياتسياعا ۇشىرادى. ەگەر، اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا اينالماسا… تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە ساتا باستاعان سياقتىمىز. باسى بۇتىنىمەن ساتىپ جىبەرمەسەك…
جالپى، ديسسەرتاتسيالار قورعاۋدىڭ فوردتىق كونۆەيەرىنە جاڭا كوزقاراسپەن قارايتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. قازىر عوي كەيبىرەۋىمىز: «تاركىلەۋ جىلدارىنىڭ بەيىمبەت مايلين شىعارمالارىنداعى بەينەلەۋى» دەگەن سياقتى «ماڭگى ولمەس» تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا قورعاپ جىبەرەمىز دە، كۇنى ەرتەڭ ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ، ادەبيەت تاريحىنىڭ كەز كەلگەن بۋىنىنان سىپىرتىپ لەكتسيا وقيمىز. بىزدەي «بىلىمدىلەرگە» ورحون-ەنەساي جازبالارى، كەڭەس ادەبيەتى مە، ءبارىبىر «الىپ تا، شالىپ تا جىعامىز». قىسقاسى، بوتقا! ونداي بوتقا ۇستازدار بوتقا شاكىرتتەردى تاربيەلەپ جاتىر. بۇل كوپ بوتقا جينالىپ، كۇنى ەرتەڭ بوتقا كوررەسپوندەنت مۇشەنى، اكادەميكتى سايلاي سالادى. ويتكەنى، بۇرىنعى وداقتىق قىراعى باقىلاۋ، تەكسەرۋ جوق. ءوزىمىز بي، ءوزىمىز قوجا بولعان سوڭ باياعى كينورەجيسسەر مارقۇم سۇلتان قوجىقوۆتىڭ «قىز جىبەكتى» ءتۇسىرىپ ءجۇرىپ، قاشاي سالعان كينو تاڭبالى تاسىنان «الەمدىك جاڭالىق اشىپ»، ماسقارا بولعان كەزىمىزدەي، اۋادان اكادەميك جاساپ ءجۇرمىز. بىزدەن الدەنەشە كوش وزىق، ماسەلەن، فرانتسيادا ءبىلىمدى جازۋشىلاردىڭ ءبارى ەش قورعاۋسىز-اق سوربوننا، نانت سەكىلدى سايىپقىران ۋنيۆەرسيتەتتەردە ساباق بەرەدى، ءبارى دە داعاراداي پروفەسسور. ۇلت ماقتانىشىنا اينالعان، ول اكادەميكتەرگە: «ديسسەرتاتسياڭ قايدا؟» – دەسەڭ، «ول نە؟» – دەر ەدى. فرانتسۋزداردىڭ بۇگىنگى وي اعىمىنا باعا بەرىپ، كەلەشەگىن نۇسقاعان ماقالا، كىتاپتارى بار ما، ءبىتتى – اكادەميك! ءبىلىمسىز ەكەنسىز، ستۋدەنتتەرگە جاقپايدى ەكەنسىز، ون جەردەن اكادەميك بولساڭىز دا ايتاتىنى: «ارى تۇرىڭىز!»
ەڭ جامانى – ساقالدى كورىنگەن جەردە ساپسيتىپ، ساۋداعا سالاتىن بولدىق. ولەر الدىندا جيىرماعا جۋىق اقىن-جازۋشىعا باتاسىن بەرىپ كەتكەن ۇلى مۇحاڭنىڭ قادىرلى ساقالى ۇمىت. ءبىزدىڭ كەيىنگى قازاقى ساقال – كەڭەس زامانىندا وسكەن، كەڭەس قايشىسىمەن كۇزەلىپ، تۇزەلگەن ساقالدار. كولبيننىڭ تۇسىندا قىرىق تۇرلەنىپ، قۇلپىرعان ولاردىڭ ءبىرازى بۇگىندە: «وكشەمىزدى باسىپ، جاس تولقىن كەلە جاتىر-اۋ، ولاردىڭ قالى مىنا اۋمالى توكپەلى زاماندا نە بولادى-اۋ؟» – دەگەندى ەستەن شىعارعان، ويلاعاندارى – الىپ قالۋ، قارپىپ قالۋ. ادەبيەتكە التى جاسار تالانت كەلسە، باياعىداي الپىس جاسىنا قاراماستان ورنىنان تۇرىپ، سالەم بەرۋ قايدا، قازىر: «وي، مىنە بىرەۋ رۇقساتسىز قايدان كىرىپ كەلدى؟ كاپىردىڭ ءتۇرىنىڭ جامانىن-اي!» دەپ، قاراداي ۇركىپ، كوپە-كورىنەۋ جاسقايمىز. قاسىمىزداعى ءوز بالا، ىنىمىزدەن قاس ىزدەپ تۇرامىز. ولارعا سالساڭ، قولعا قۇمان الىپ، يىققا سۇلگى ءىلىپ، ومىرباقي قىزمەت ەتىپ تۇرۋعا ءتيىستىسىڭ. ياعني، فەوداليزم، كەڭەستىك قۇلدىقتىڭ جالعاسى. قازاقتىڭ اقساقالى – ونىڭ زيالىسى ەدى. تالانتقا تار، حالتۋرشيككە كەڭبىز. جالپى، ءبىر ۇيىقتاساق الپامىستاي قاتتى كەتەتىن حالىق ەكەنبىز. كەڭەستىك لەتارگيا ابدەن مەڭدەپ الىپتى. «ۇلت» دەگەن كىشكەنە عانا كۇركەشىك جاساپ الىپ، سونىڭ ىشىندە ء«سابي بولعىم كەلەدى، ءسابي بولعىم» دەپ، اندەتىپ قويىپ، بەسىكتەن بەلىمىز شىقپاي جاتا بەرگىمىز بار. قارتتارىمىزدا قادىر، جاستارىمىزدا جالىن قالماي بارادى. «الەم ادەبيەتىنەن اسىپ بارا جاتىرمىز، توقتاي تۇرامىز با، وسى قالاي؟» دەگەن اناۋ جىلعى ەسەپسىز بوسپەلىگىمىز انشەيىن بالالىق ەكەن. وعان دالەل – «قايتا-قايتا قىرىلعان قايران ەلىم، قازاعىم!» دەپ زارلاعاندا الەمنىڭ كۇلاعىن تۇندىرامىز دا، ال، سول تۋرالى «ۇستەلگە جازىلعان» ءبىر دە ءبىر شىعارما قازاق ادەبيەتىنەن تابىلمادى (اعا ۇرپاقتى ايتىپ وتىرمىز –اۆت.). قازىر قۇلشىنا-قۇلشىنا جازاتىن ۇيرەنشىكتى كەڭەستىك «جەتىستىكتەر مەن تابىستار» جوق. تاريح تاۋسىلۋعا تاياۋ، ارحيۆ قازۋعا قۇيرىق ۇشكىر. كەمشىلىكتى قازا جازۋعا جالعان نامىس جىبەرمەيدى، ونى كورەتىن كوكىرەك كوزىمىز ازىرگە سوقىر، شەبەرلىگىمىز شامالى. جاڭا وسكىندى، مىنا، جىندى بازار تابانىنىڭ استىنا توپىرلاتىپ سالىپ، كوز الدىمىزدا اياۋسىز تاپتاپ جاتىر. جازۋشىلار وداعى كۇن كورىسىمەن مۇڭ. قازاندىق باسىندا شاڭ-شۇڭ ۇرىس شىعارىپ، قاتىنباسشا اتانىپ، بالا-شاعا الدىندا ۇياتقا قالدىق.
حالىقتىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ، الدىعا كەلگەندى ارپاداي اساۋ «ۇلتتىق» قاسيەتكە اينالدى. ءىشىنارا قانىنان، تۋىسىنان جارالعان زيالىلاردى تاسقىن سۋداي كوررۋپتسيا، ناداندىق شايىپ بارادى. ورتا بۋىن دا بۇل سىرقاتقا ۇشىراي باستاعان. باسى مىجىلىپ قالعان ءبىزدىڭ تۇستاستار ارىستانداي اقىرىپ، اتانداي شاقىرا الاتىن ەمەس. توقىراۋ زامانى ءوتىپ كەتتى دەپ جۇرسەك، رۋحاني توقىراۋ ەندى-ەندى باستالعان سەكىلدى. دجەك لوندوننىڭ «ومىرگە قۇشتارلىق» اڭگىمەسىندەگى كەيىپكەردەي: «قارنىمىز قايتادان اشىپ قالماي ما؟» دەگەندە ءۇش بۋىننىڭ دا قورقىنىشى سۇمدىق. مۇنىڭ ءبارى ەلدىڭ، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا كۇمانمەن قاراۋدان تۋىنداپ جاتىر. ياعني، ەلسۇيەرمەندىك سەزىم از دەگەن ءسوز.
قازاق زيالىسىنا باس-كوز بولا ما دەگەن قالامگەرلەر ءوستىپ جەرگە قاراپ وتىر. شىنىمەن الگى «ەكىنشى سورت» دەگەن دەڭگەيگە جىلجىپ بارامىز. وزگەلەر تاپا-تالتۇستەگى اتالمىش تالايسىزدىقتارىمىزدى كورمەي-بىلمەي وتىرعان جوق، سەبەبى، ءبىز 360°-تان بىردەي بايقالاتىن باس ۇلتپىز. قىسقاسى، ەگەمەندىك جىلدارى ءبىزدىڭ رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ قاراشا قوس كۇيى جەلدىڭ ءوتى، جولدىڭ شەتىندە تالتىرەكتەپ تۇرعانىمىزدى ءمور ۇرعانداي دالەلدەپ بەردى. قارادۇرسىن قازاقتىقتان ءسال كوتەرىلىپ، ءوز-وزىمىزگە الەم مادەنيەتى مەن وركەنيەتى بيىگىنەن باعا بەرۋ ءبىزدىڭ سور ماڭدايعا جازىلا ما، جوق پا؟
توق ەتەرى: بۇگىنگى قازاق زيالىسى، تۇتاستاي العاندا، قاي زيالى دەسەك، بىرەن-سارانىن ەسەپكە الماساق، التىباقان الاۋىز كەڭەستىك زيالى، مۋتانت، دۇرەگەي، قوماعاي «زيالى». كوبىمىز ابايدىڭ ەمەس، ونىڭ اشىنىپ ايتقاندارىنىڭ توڭىرەگىنەن تابىلىپ جۇرگەن فەودالدىق-كەڭەستىك، مىرقىمباي زيالىمىز.
ەسىمىزدەن ەكى ەلى شىعارمايىق، باس-باسىمىزعا بي بولىپ ءبولىپ الۋىمىزعا قازاق ازدىق ەتەدى. بۇيتە بەرسەك، مىنا، اپان دۇنيەگە تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭەمىز. تاجىكستان سونداي وپپادا. وتكەن عاسىردا ايۋداي اقىرعان رەسەيگە 25 جىل بويى قارسى تۇرىپ، اۋىزبىرلىگىمەن الەمدە تاڭقالدىرعان چەچەندەر دە سوعان تاقاۋ. ەگەر، بىرلىك، ەجەلگى تۇرىكتىك، تۋىسقاندىق قاسيەتتەرىمىزدى قايتا تىرىلتپەسەك كۇنىمىز قاراڭ. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ حالىق مۇنداي ميسىزدىققا باياعىدا-اق قىسقا، قاتال باعاسىن ناق بەرگەن.
سونىمەن، اپكەم ەشكى، جەزدەم تەكە مە؟ نەگىزىنەن، زيالى – قازاق توپىراعىنان باستاپ، الەم مادەنيەتىن لىق مەڭگەرگەن، ءوز ۇلتىنا ءجون سىلتەيتىن، اسىپ جاتسا، وزگە ۇلىستارعا دا ۇلگى بولاتىن، قارا حالىق پەن بولاشاقتاعى اريستوكراتيانى جالعاستىرۋشى التىن كوپىر تۇلعا. ورىس ءتىلدىمىزدىڭ باسقا جاراعى ساي بولسا دا، ءوز ۇلتىن بىلمەيدى. قازاق ءتىلدىمىز ءوزىن بىلسە دە، وزگەدەن حابارى از. ەكەۋى دە جارىم جاندى، جارتى ساندى، جارتىكەش. ەكەۋىنىڭ دە قارنى اش. سوندىقتان، قوماعاي. ء«بىز بارمىز!» دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الدامايىق. بار سەكىلدىمىز… «سەكىلدى» – لەردەن ءتالىم-تاربيە العان قازاق بالاسى قازىر كوشەدە ساۋدا جاساپ، رەتى كەلسە كىسى توناپ ءجۇر. كەلەشەك – كۇڭگىرت. قازاننىڭ قاقپاعىنداي ديپلوممەن ينتەللەكتىلىكتى شاتىستىرىپ الدىق. ۇلتقا باس بولۋ ءۇشىن الدىمەن وزىڭە قاراۋ كەرەك.
تىعىرىقتان شىعاتىن جول بار ما؟ بۇل ەكى سىرقاتتان امان، جاڭا قازاق زيالىسىن ازىرلەيتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما كەرەك. ازىرشە وعان مۇرشا جوق – قالتا تاياز. ەگەر، قوي ەمەس، وي باقساق، بولاشاقتا نيگيليستەر مەن فەودال كەڭەستىك ءتول زيالىسىماقتار «تاقتان تايادى» دا، ونىڭ ورنىندا بۇل «عاسىر شايقاسىنان» امان قالعان ات توبەلىندەي از ينتەلليگەنت قالادى. جالعىز دا قالمايدى، ولارعا بۇل كۇندە پرەزيدەنتتىڭ ستيپەندياسىنا، ءوز ەسەبىنەن وقىپ جاتقان تىم ورىستىق، تىم قازاقىلىقتان دەنى ساۋ جاستار ءۇستى-ۇستىنە قوسىلادى. ء سويتىپ، ەكى توپتىڭ وزىعى مەن «شەتەلدىكتەردەن» جاڭا ۇشتىك وداق – ساپالى قازاق زيالىسى قالىپتاسادى. وعان دەيىن ۇلت «سابىر ءتۇبى – سارى التىن» دەپ، جىلاي-جىلاي توسا تۇرا ما دەيمىن – بۇدان زورىنا دا شىداعان.
ول كوركەم زامانعا دەيىن ء«پىس، اۋزىما، ءتۇس!» دەپ، قاراپ وتىرامىز با؟ ارينە، الدىمەن بارلىق بۋىندا جاريالىلىق كەرەك. دوكتورلىق تەك اسا ءىرى، جاڭالىق اشقاندارعا عانا بەرىلۋى قاجەت. مۇشە-كوررەسپوندەنت، اكادەميك دەگەندە ۇلت تانىپ، تىك تۇرىپ مويىنداعانداردى اق شار، قارا شار سالىپ ەمەس، اشىق تۇردە بۇكىل حالىقتىڭ الدىندا ۇكىلەگەنىمىز ءجون. جۇرت جىلى قابىلداعان زەرتتەۋ سىن كىتاپتارعا ديسسەرتاتسياسىز-اق عىلىمي اتاق بەرىپ، تالانتتى قالامگەرلەردى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ۇستازدىققا تارتۋ قاجەت. ءوز-وزدەرىن تانىتا جاتسا، دوتسەنت، پروفەسسورلىقتى نەگە ايايمىز، اكەمىزدەن قالعان اتاق ەمەس.
بۇگىنگى 600 جازۋشىنىڭ سوڭعى ءبىر «0»-ءىن الىپ تاستاسا، تۇگى كەتپەيدى. قازاققا وسى ازىرگە جەتەدى: قايتا ساپاسى جاقسارىپ، سۇلۋلانا تۇسەدى. ول 60 كىم، ونى ءۇش ءجۇزدىڭ ەڭ ءتاۋىر-ءتاۋىر قالامگەرى باس قوسقان ۇلكەن كەڭەس شەشەدى. وداقتان تەك ادەبي-قوردى قالدىرىپ، وعان «پارا» دەسە تۇسىنەن باقىرىپ وياناتىن وتە تازا ادامدى، كەلەسى كۇنى ۇرلىق جاساماسىن دەسەك، جالاقىسىن كوتەرە-كوتەرە قويۋ كەرەك. وداقتىڭ ءۇيىن تۇتاس، شىعارماشىلىق ءۇيدى جارىم-جارتىلاي جالعا بەرىپ، الگى العىر 60 «الپامىسقا» كۇنكورىستىك ستيپەنديا تولەگەن ءجون. اناۋ باتىر، مىناۋ بي اتىنداعى قورلار جاس عالىم، ادەبيەتشىلەرگە ءبىر-بىردەن ستيپەنديا بەلگىلەسە، قانە! جەڭ ۇشىنان جالعاسقان تامىر-تانىستىق تۇردە ەمەس، ءباسپاسوز بەتىندە اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تۇرىپ…
زيالىلار پارتياسىن (ول تۇركيادا بار.– اۆت.) ودان قاشساق، كەڭەسىن قۇرايىق. ۇلتتىق اكادەميا، جازۋشىلار وداعى، «قازاق ءتىلى» قوعامى اياسىندا بولا ما، ءبارىبىر. وعان باسشى بۇرىنعى كرەسلو يەسى ەمەس، جىگەرلى، ىسكەر جىگىت، قىزدى سايلاپ جىبەرسەك… ول ديرەكتيۆالىق ەمەس (شىعارماشىلار ءارتۇرلى «باسشىلىقتاردان» ولەسى بولىپ شارشاعان) اۋىق-اۋىق جينالىپ، اقىلداسىپ-كەڭەسەتىن، باعىت بەلگىلەيتىن جيىن، كلۋب بولسا تىپتەن جاقسى. سىيلىق، لاۋرەاتتىق اتاقتار وسىلاردىڭ باس جيىلىسىندا جىلىنا ءبىر رەتتەلىپ جاتسا… مەملەكەتتىك دارەجەلەردى دە وسى كلۋب شەشسە… وعان ەلاعاسى تەك كەلىسكەندىك رايدا قارجى جاعىنان قول قويسا، ويتكەنى، قانشالىقتى عۇلاما بولسا دا پرەزيدەنت عىلىم، ادەبيەت، ونەردى ولاردىڭ وزدەرىنەن جاقسى بىلەدى دەگەنگە ەشكىم دە سەنبەيدى. پارلامەنت، ۇكىمەتكە دەگەن «تىلەنشىلىكتەرىمىز» دە وسى كلۋب، پارتيا اتىنان پرەزيدەنت، پرەمەر، كەڭەس توراعاسى قابينەتىندە ايىنا ءبىر رەت ايتىلسا. قىسقاسى، ونىڭ دەۆيزى – قورقىتۋ، ۇركىتۋ، اكىرەڭدەۋ ەمەس، قامقورلىق، قامقورلىق جانە قامقورلىق!
ەلۋگە كەلمەي ەڭىرەپ، اكىل ايتۋ ۇيات-تى. ايتاتىن اقساقال بولماسا، قايتەيىك.
مارات قابانباي
1994 جىل
