“ماڭگiلiك ەلدiڭ” تۇپكى ۇلى ۇيىتقىسى – جەر مەن سۋ. ويتكەنi ءتاڭiرتاۋدى تۇركى جۇرتىنا ءتاڭiرiمنiڭ ءوزi ەنشi ەتiپ بەرگەندىكتەن دە، “كەرۋەن جۇرگiزۋشiلەردەن باسقالاردىڭ” تابانى باسپاۋى تيiس، وزەن-سۋى جاتتىڭ ءشولiن قاندىرماۋى جانە ونى قاعان – مۇراگەرiنە، اتا – بالاسىنا، انا – قىزىنا» امانات قالدىرۋى ءتيىس. سوندىقتان دا “تاريات” كونە جازبا ەسكەرتكiشiندە: ”تۇستiكتەگi شەكارا مەن التاي تاۋىنىڭ باتىسىن، كوگمان تاۋىنىڭ تەرiستiگiن ساقتاڭدار! ويتكەنi تاڭiرiدەن جاراتىلعان ءتاڭiر تەكتi حالىقتى قۇراعان ءتاڭiرتاۋ بۇل”، – دەپ وسيەت ەتكەن قاسيەتتى مەكەن، ياعني وسى جەر. ونىڭ سەبەبىن “كۇلتەگiننىڭ” كiشi جازۋىندا:“ەگەر قازiر باياعى كەكسiز تۇرiك قاعانى وتۇكەن قويناۋىندا وتىرسا، وندا ەل مۇڭسىز بولادى. ەل تۇتاتىن جەر وسى وتۇكەن قويناۋى. وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ ماڭگi ەلدiگiڭدi ساقتايسىڭ. وندا تۇرiك حالقى توق”،– دەپ تۇسىندىرگەن. سونى بىلگەن اتا تۇركى وعلاندارى ء“تورت بۇرىشتان» (انتالاعان) «دۇشپاندارعا» ... ساربازدارمەن اتتانىپ، ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى كوپ الدى، ءبارiن بەيبiت ەتتi, باستىنى ەڭكەيتتi, تiزەلiنi بۇكتiردi. Iلگەرi قادىرقان قويناۋىنا دەيiن، كەرi تەمiر قاقپاعا دەيiن جايلادى. ەكi ارالىقتا جۇرگەن يەسiز كوك تۇرiكتەر وسىلاي قونىستاندى. قونىستاندىرعاندار – بiلگە، الىپ قاعاندار مەن بiلگە، الىپ امiرشiلەر” بولدى (“كۇلتەگiن”، ۇلكەن جازۋ).

ءى. جەر جەگىسى – ەل جەگىسى 

ءسويتىپ، ماڭگi الاڭسىز مەكەندەيتiن “ماڭگiلiك ەل مەن جەر» تۋرالى ءافسانالار، مىنە، وسىلاي، تاسقا قاشالعان وسيەتتى امانات رەتىندە يسi تۇرiك قاۋىمىنىڭ اڭسارىنا اينالدى. ەل جاڭارىپ، ۇرپاق جاڭعىرسا دا، وسىناۋ قاسيەتتi ارمان ولاردىڭ جۇرەكتەرiنە رۋح بوپ ۇيالادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، قورقىت بابا مەن اسان قايعى iزدەۋمەن وتكەن ءولiم-جiتiمسiز ەل مەن جەر – جەرۇيىق پەن جيدەلiبايسىن جۇرتى تۋرالى اڭىزدار تۋدى، ول اڭىز “ماڭگiلiك ەلدiڭ” نىسپىلى نىساناسىنا اينالدى. جەر – “ماڭگiلiك ەلدiڭ” كيەلi كەپiلi. جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى IV عاسىردا ءومiر سۇرگەن مودە تاڭiرقۇتى دۇشپاندارى ارانداتۋ ماقساتىندا ودان استىنداعى اتىن، قوينىنداعى قاتىنىن سۇراتقاندا، ولاردىڭ ايتقانىنا كونەدi. ال ەشكiمگە كەرەكسiز سورتاڭ جەردiڭ پۇشپاعىن سۇراتقاندا: ”قاتىن مەن حايۋاندى ەل ءۇشiن قيۋعا بولادى. ورىنى تولادى. ال جەر – وتاننىڭ بەلگiسi, ەلدiڭ ماڭگiلiك ەنشiسi. ات پەن قاتىن تابىلادى، جەر تابىلمايدى. سوعىسامىز”، – دەپ نامىستانىپ، ءتۇن قاتا اتتانىپ، جاۋىن جەر جاستاندىرادى. قۇنانباي دا: ”ەل وسەدi, جەر وسپەيدi”، – دەپ شىڭعىستىڭ ۇلتاراقتاي پۇشپاعى ءۇشiن ءومiر بويى اعايىندارىمەن جاعالاسىپ ءوتتi. 

مودە مەن قۇنانبايدىڭ اراسىن ەكi جارىم مىڭ جىل ءبولiپ تۇر. بiراق تا جەرگە دەگەن كوشپەندىلەردىڭ قۇرمەتى مەن ەلدiك ساياساتى وزگەرمەگەن. ونىڭ باستى سەبەبi, اتادان بالاعا اڭسار رەتiندە كوشكەن “ماڭگiلiك ەلدiڭ” نىساناسى. ال بiز كۇننiڭ اشىعىندا، ايدىڭ امانىندا اتا قونىستىڭ ءوڭiرiن ءوز قولىمىزبەن جىرتىپ بەردiك. ءبىز ەتەگىمىزدەن كەسىپ بەرگەن تۋرا سول جەر جاتتىڭ قولىندا كەتپەسiن دەپ بايىرعى تۇرiك قاعاندارى: ”وتۇكەن قويناۋىنداعى سۇڭگi باشقان جايلاۋىنا تاق پەن ساراي ورناتتى. مىڭ جىلدىق، تۇمەن كۇندiك جازۋ بەلگiلەرiن وسىندا جالپاق اۋىر تاسقا جازدىردى. ويتكەنi, وندا كوكتەگi كوك ءتاڭiرi جارىلقاعان تۇرiك ەلi ءومiر ءسۇردi, ەلدiگiن قۇردى. تومەندە قارا جەر جارىلقادى، سول جەر ءۇشiن ءتورت بۇرىشتاعى حالىق كۇش-قۋاتىن سارىپ ەتتi. جاۋلارى ءوز ۇلەسiنەن ايرىلدى”(“تاريات” جازۋى). 

بiراق زامان بiر توڭكەرiلiپ تۇسكەندە تاق تا، ساراي دا، “مىڭ جىلدىق، تۇمەن كۇندiك جازۋ دا” جاتتىڭ ۋىسىندا قالدى. وسى تۇرعىدان العاندا جەر جونiندەگi “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىندا تاسقا قاشالىپ تۇرىپ جازىلعان: “ادامعا ءولiم بار، ەلگە ءولiم جوق” دەگەن قاسيەتتi قاعيدانى ەشقاشاندا جادىمىزدان شىعارماۋىمىز كەرەك. اتالارىمىزدىڭ وسيەتiنە جۇگiنسەك، جات قولىنا كەتكەن ەل مەن جەر – ء«ولi دۇنيە». قازاق ۇلتىنىڭ سوگiلگەن قابىرعاسى بiتiپ، بوسقان ء«بۇدىنى» (ەلi) بۇتiندەلiپ، كەتكەن جەر مەن ەل ەسەسi ءالi تولىق قايتىپ بولعان جوق. دەمەك، بۇل دا ەلiمiزدiڭ ەرتەڭi ءۇشiن تiكەلەي قاتىسى بار ءتامسiل.

دەمەك، سول وركەنيەتتىڭ بۇگىنگى جۇرتىندا بۇل يدەيانىڭ قايتا تۇلەۋى زاڭدى، ءداستۇرلى قۇبىلىس. بۇل يدەيا – تاۋەلسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ورناتۋعا ۇمتىلعان «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىندا ناقتىلاي تۇجىرىمدالدى. 

كونە تۇركى جازبالارىنداعى بۇل ۇلگi – بۇگىنگى “ماڭگiلiك ەل” ۇلگiسiنىڭ قورمالى. “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى – “اسپان مەن جەر، سۋ جاراتىلعالى” ءتاڭiرتاۋىنىڭ ساعاسىن مەكەندەپ كەلە جاتقان، “جەتi رەت جەر جاڭارتقان” (شاكارiم) كوشپەلi تۇرiك جۇرتىنىڭ، ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ۇلى ارمانى، تۇركى-قازاق الەمi مەن رۋحانياتىنىڭ ۇيىتقىسى. دەمەك، جەر مەن سۋ بولسا عانا قازاق قاۋىمى ماڭگiلiك ەل قالپىن ساقتاپ قالماق. ويتكەنى “ماڭگiلiك ەل” نىساناسى كوشپەلiلەردiڭ رۋحاني كەڭiستiگiنiڭ قاسيەتتi بولمىسى. ونىڭ ماڭگiلiك سىپاتىنا ءتاڭiر مەن ۇماي انا، جەر مەن سۋ كەپiل. مۇنداي عالامدىق كەڭiستiك دەڭگەيiندەگi كەپiلدiككە يە بولعان تۇرiك جۇرتىنىڭ قۇرىپ كەتۋگە كەشە دە ەشقانداي قۇقى جوق بولاتىن، بۇگىن دە «قۇلدانىپ، كۇڭدەنىپ كەتۋگە» قۇقى جوق، ەرتەڭ دە «جويىلىپ، ءسىڭىپ» كەتۋگە قاقىسى جوق. 

الاشوردانىڭ ورناتايىن دەگەنى دە سونداي ماڭگىلىك اڭسارعا ۇيىعان – ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت. ال الاش يدەياسىنىڭ باستى اماناتى – جەردى ۇلتتىڭ يگىلىگىنە ماڭگى اماناتقا قالدىرۋ. قازاق مەملەكەتى ءۇشىن ەڭ باستى ماسەلە – جەر، جەر جانە جەر. ويتكەنى جەر – وتان، جەر – ەكونوميكا، جەر – قورعانىس، جەر – رۋح، جەر – مادەنيەت، جەر – نامىس. جەرسىز مەملەكەت ءومىر سۇرە المايدى. ءار ۇلت، ءار سارباز ءوز ەلىن «مەنىڭ جەرىم!» دەپ قورعايدى. جەرىنەن ايرىلعان مەملەكەت – ءوزىنىڭ بوستاندىعىنان، تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلادى (ايتپاقشى، ءبىزدىڭ انۇرانىمىزداعى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم!» دەگەن جولدارىنداعى «جەر» دەگەن ءسوز نەگە الىنىپ تاستالدى؟). جەر – مەملەكەتتىڭ مەنشىگى جانە وتان دەگەن ۇعىمنىڭ باستى كەپىلى. ەندەشە، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنىڭ قاسيەتتى قاعيداسى دا وسى جەرگە نەگىزدەلۋى ءتيىس. سوندا سوناۋ كونە اڭسارمەن – بۇگىنگى اڭسار،بۇگىنگى اڭسارمەن – ەرتەڭگى اڭسار ءوزارا ماڭگى ۇشتاسپاق. ايتپەسە، بۇگىنگى ۇزىنىرعاسى 13-15 ءلاتيفۋنديستىڭ مەنشىگىندەگى جەر «ماڭگىلىك ەلدىڭ» مەكەنى بولا المايدى. قىرىمداعى قيتۇرقىنىڭ تونىن سىرتىنا اۋدارىپ: «جەر – ءوزىمىزدىڭ جەكە مەنشىگىمىز. سوندىقتان دا ونى قاي مەملەكەتتىڭ قۇرامىن قالاساق، سوعان باعىندىرامىز. سول ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزەمىز» – دەسە، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دا، ەۋروپالىق وداق تا ەشتەڭە دەي المايدى. ويتكەنى ولاردىڭ باستى قاعيداسى – جەكە كاپيتال مەن جەكە مەنشىكتى قورعاۋعا قۇرىلعان. 

دەمەك، بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالىپ، جەرگە جەكە مەنشىك ماسەلەسىن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشپەي، «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمى دا تياناقتالمايدى. ويتكەنى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ماڭگىلىك مەكەندەيتىن، ونى اسىرايتىن، پانالايتىن تۇراقتى جەرى بولۋى كەرەك. قازاقستان جەرىنىڭ 77 پايىزى لاتيفۋنديستەردىڭ قولىندا. سوندا «ماڭگىلىك ەلىمىزدىڭ» وتۇكەنى، جيدەلىبايسىنى، جەرۇيىعى قايدا؟ ءبىز كىمنىڭ جەرىن باسىپ ءجۇرمىز؟ قازاقستاننىڭ فاۋناسى مەن فلوراسىنىڭ التىن قويماسى سانالاتىن قورىقتارعا تيەسىلى اڭ اۋلاۋ شارۋاشىلىقتارىنىڭ توقسان پايىزىنان استامىن «باۋىرلاستارىمىز باۋىرمالدىقپەن» باۋىرىنا باسىپ، مەنشىكتەپ العانى تۋرالى ناقتى دەرەكتى وقىعاندا، ارقانكەرگەن مەن الماتى قورىعىنداعى قاندى قىرعىن ەسىمە ءتۇستى. ەگەرلەردىڭ مىلتىقسىز جۇرمەيتىنى بەلگىلى، دەمەك، ولار قارۋ-جاراققا دا يە. 

ەندى وسى سوزدەرىمە ناقتى جاناما مىسالدار كەلتىرەيىن. مەن وسىدان بەس جىل بۇرىن تورعايداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتامەكەنى اقكولگە باردىم. بۇل 2 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماقتاعى قۇردىمدا جاتقان كول. ياعني، ارقالىققا دەيىن 600, ودان تورعايعا دەيىن 500, تورعايدان ءارى قاراي 170 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان، تورعايلىقتاردى اشارشىلىقتان امان ساقتاپ قالعان كول. سول كول 2006 جىلى جەكە مەنشىككە ساتىلىپ، تورعايداعى 17 كەڭشاردىڭ حالقى بالىقسىز قالىپتى. تورعايدىڭ جەرى سارى توپىراقتى بولىپ كەلەتىندىكتەن، وندا ساباعى قوعا، باسى بيدايىق سياقتى قوعا دەگەن وسىمدىك قانا وسەدى. ونى مال جەمەيدى، ەگىن سالۋعا كەلمەيدى. ياعني، حالىقتىڭ كۇنكورىس كوزى – بالىق اۋلاۋ عانا. كەيىنگى جىلدارى سول اقكول تارتىلىپ، بالىعى ءشىرىپ، جاعاعا شىعىپ قالىپتى. اقكولدىكتەر: «ەڭ قورلىعى سول، بيىلعى جازدى وزىمىزگە قىزىعىن كورسەتپەي وتىرعان بىرەۋدىڭ بالىعىن تەگىن جيىپ، ورتەۋمەن وتكىزدىك»، – دەيدى. سويتسەك، الگى كول يەسى بالىقتى ءوزى دە اۋلاپ جارىتپايدى، جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا دا اۋلاتپايدى ەكەن. سودان كەيىن سۋ تارتىلىپ، بالىقتار ءشىري باستاعان. بالىق شىرىگەن جەردە ىندەت تارايدى. سوندا جالعىز كۇنكورىسىنەن ايرىلعان ەل نە ىستەيدى؟ 

تاعى ءبىر مىسال. ءبىر جىلدارى شىعىس قازاقستاندا وسكەن ءشوپ ادام بويىنان اسىپ كەتتى. ال، سول جىلى سەمەي وڭىرىندەگى باستى ماسەلە ءشوپ تاپشىلىعى بولدى. التايدىڭ سىلەمىندەگى ادام بويىنان اساتىن ءشوپتى شابۋعا بولمايدى. ويتكەنى، ول بىرەۋدىڭ جەرى. كىمنىڭ جەرى؟ ايتەۋىر قازاقتىكى ەمەس. ويتكەنى، مايەكتىڭ دەنى ەرتىستىڭ ارعى بەتىندە. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ كوپ ايماقتارىندا سول جىلى ەگىن بىتىك شىققانىمەن، ورىلماي قالدى. نەگە؟ ويتكەنى، قازاقستاننىڭ سولتۇستىكتەگى قاراتوپىراقتى ايماقتارىنداعى بۇكىل ەگىن اۋماعىنىڭ دەنى 7-11 ءلاتيفۋنديستىڭ مەنشىگى. سولتۇستىكتەگى وبلىستاردىڭ بارلىق ەلەۆاتورلارى «جات قولىندا» (ع.مۇسىرەپوۆ). ال ولار، ارينە، شاعىن سەرىكتەستەردەن كورى، لاتيفۋنديستەردىڭ ءونىمىن كوتەرمەلەپ ساقتاعاندى ءجون كورەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ بۇل ماسەلەنى شەشۋگە شاماسى جەتپەيدى. ويتكەنى، انا جەر كۋلاگيندىكى، مىنا جەر تەرەششەنكونىكى، ءۇشىنشى ءبىر جەر مادينوۆتىكى سياقتى، ءتورتىنشىسى... مەن ءوز ءسوزىمنىڭ دالەلىن الدىن-الا ايتايىن، قازاق جەرىنىڭ اۋماقتى كولەمىن ءار ءتۇرلى بۇركەنشىك اتپەن مەنشىكتەپ العانداردىڭ دەنى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەلەرى سياقتى. اسسامبلەياعا ساياساتپەن اينالىسۋعا قۇقىق بەرگەن سوڭ، اسسامبلەيا مۇشەلەرى جەر ساياساتىمەن ەركىن جانە بەلسەندى تۇردە ارالاسۋعا بەت الدى ما؟! بەينە ءبىر پاتشا زامانىنداعى جەردى وتارلاۋ، ءبولىپ بەرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەن زەمستۆونىڭ مىندەتىن قولىنا العان سياقتى. 

وسىنداي ءبىر القاقوتان وتىرىستا پىكىر ايتىلعان تۇستا قازاقتىڭ وي قورمالى، وقىمىستى امانگەلدى ايتالى دەگدار: «تۇرسىن جۇرتبايدى قولداساق، ءبىراز ۋاقىت كوپتەگەن مۇمكىنشىلىكتەردەن ايرىلىپ قالدىق. قادىرىمىزدىڭ قاشقانىن ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز عوي دەيمىن. مىسالى، جەر ماسەلەسىنىڭ بۇدان دا ءارى ۋشىعۋى مۇمكىن. ءبىر جاعىنان العاندا، رەسەيمەن شەكارانى انىقتاۋ ۇلكەن جەتىستىك. جالپى، ورىستار قازاقتارمەن شەكارانى انىقتاۋعا ەشقاشان دا كوڭىل بولگەن جوق. 2005 جىلى قاراشا ايىندا رەسەي مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا ارنالعان وتىرىس بولدى. ءبىرىنشى نۇكتەسىنەن باستاپ، كولى بار، سايى بار، سۋى بار، ورمانى بار، تاۋى بار ءاربىر مەترىنە دەيىن ەكى تىلدە جازىلعان 500 بەت كىتاپ ەكەن. نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ۆلاديمير پۋتين وسى ماسەلەنى ءبىر كۇندە كەلىسىپ، شەشكەن. ءبىز وتە ۇلكەن قۇلشىنىسپەن راتيفيكاتسيا جاسادىق قوي. سوندا «جەر بەرىلمەسىن» دەپ رەسەيدىڭ 36 دەپۋتاتى ورە تۇرەگەلگەن. پۋتين بولسا: «قازاق دەگەن جاقسى حالىق» دەپ توقتاتىپتى. ويتكەنى، قازاقتان باسقا رەسەيدى قولدايتىن ەشكىم قالمادى عوي. ۋكرايناسى اناۋ، بالتىق جاعالاۋى اناۋ، كاۆكازى اناۋ. سونىڭ وزىندە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەكارانىڭ ءالى شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى بار. دەسەك تە بۇل ۇلكەن جەتىستىك. وسى حاتتاما بۇۇ-نا كەتتى عوي. حالىقارالىق كۇشكە ەندى. قىتايمەن دە سول سياقتى. ال ەنشىمىزدى العانمەن، ەلدىڭ ىشىندەگى ماسەلەنى كەلىستىرە الماي جاتقانىمىز راس. بالقاشتان بىلاي قاراي 30 ملن. گەكتارعا جۋىق جەر اسكەري پوليگون. ونىڭ جالدىق اقىسى دا كوپ ەمەس. سول جەرلەرگە دە قازاق مالىن جايا الماي وتىر. بۇل – زىمىراندىق پوليگوندار. «بۇل دا ەلىمىزدىڭ قورعانىسى، بۇل زىمىراندار تەك رەسەيدى ەمەس، ءبىزدى دە قورعايدى» دەيدى. ءوز ەلىمىزدىڭ بايلىعىنا يە بولۋ، جەردى ءتيىمدى پايدالانۋ جانە رۋحاني ماسەلەلەردى شەشپەۋ – بۇل ارينە، اسىرەسە، رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ۇستەمدىگى»، – دەپ ءبىزدى قوستاپ ەدى. 

اۋليە ەكەن. مىنە، ەندى «قىرىم وقيعاسىن» كوزبەن كورگەن سوڭ، كوڭىلىمىزدەگى كۇدىك پەن كادىك بۇرىنعىدان دا ۇلعايىپ وتىر. جەر ماسەلەسى – قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى. ەندەشە بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالۋ كەرەك. بالكىم، بۇل ماسەلەنى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋممەن شەشكەن دۇرىس شىعار. ايتپەسە، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمىز باياعىدا ءبىز وقىعان مەكتەپتەگى تاريح ءپانى وقۋلىعىنداعى ءبىر اياعىمەن جەر باسىپ تۇرعان ورىس مۇجىعىنىڭ سۋرەتىنە ۇقسايدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ايتقانداي: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەۋى» ءتيىس. ويتكەنى، جەر – وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكە مەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. قازىر قازاق جەرى ءوزىنىڭ تاريحي يەسىنەن ايرىلىپ قالدى. ال «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىنىڭ ۇستىنى – جەرسىز، ۇستىن ەمەس، «قاعىلعان قازىق» قانا.

ءىى. «بIر توبىلعى ءجۇز، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولا ما»؟ 

كونە تۇركى قاعاناتى تۇسىندا مايەگى ۇيىعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى مەن ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ كۇرەتامىرلانا ۇستاساتىن دا، ۇشتاساتىن ەكىنشى تامىرى – «ماڭگىلىك وتۇكەندەگى» «ماڭگىلىك ەلدىڭ» قۇزىرىنداعى «جەردىڭ استىنداعى-ۇستىندەگى، اسپانىنداعى قازىناعا» ماڭگىلىك يەلىك تۋرالى امانات. ەل ابىزدارىنىڭ وسيەتتەرi دە ماڭگiلiك. بiلگە قاعان دا، كۇلتەگiن دە، تونىكوك تە، قۇلاشور دا، مويىنشور دا، “بارلىق ايتار ءسوزiن ماڭگi تاسقا باستى”. (بالبال تاستاردى قاريالار قاسيەتتi ساناپ: ”ماڭگi تاستىڭ كيەسi اتادى” – دەپ بالالاردى وعان جولاتپاۋشى ەدi. سوندا بiزگە “ماڭگiتاس” – “ماڭگۇرت تاس”، “ماڭگiرتاس” دەگەن ۇعىم بەرەتiن سياقتى كورiنەتiن. سويتسەك، بۇل ۇلكەندەردiڭ “ماڭگiتاستى” ماڭگi ساقتاۋ ءۇشiن جۇگiرمەكتەردەن قورعاۋدىڭ امالى ەكەن-اۋ!). 

جىل قايىرۋىمىزدان جەتi عاسىر بۇرىن ءومiر سۇرگەن اناقارىس دانىشپاننىڭ كiسiمسiنگەن ەللادالىققا: “مەن ءۇشiن ەلiم قايعى، ال سەن – ەلiڭنiڭ قايعىسىسىڭ” دەپ جاۋاپ بەرۋiندە سونداي تاڭiرلiك سىپات جاتىر. VIII عاسىردا قاعاز بەتiنە تۇسكەن ەڭ كونە تۇرiك جازۋى “ىرىق بiتiكتەگi”: “حان تاققا وتىرىپ، ساراي تۇرعىزدى. ونىڭ ەلi مىقتى بولدى. اينالادان جاقسىلارى جينالىپ كەلiپ ءسۇيiنشi سۇرادى، قۋاندى... سونى بiل. بiر توبىلعى ءجۇز بولدى، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولدى، مىڭ توبىلعى تۇمەن بولدى، سونى بiل. پايداسى بار يگi iس ول”– دەگەن وسيەت تە ماڭگiلiك ەلدiڭ ۇرپاققا اماناتى. مۇنداعى: «بiر توبىلعى ءجۇز بولدى، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولدى، مىڭ توبىلعى تۇمەن بولدى، سونى بiل. پايداسى بار يگi iس ول» – دەپ وتىرعانى وزگە ەمەس، تۋرا جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق شيكىزات. 

سول “ماڭگiلiك ەل” مەن جەر، قازىناسىن يگەرۋ ءۇشiن قاعاندار مەن بەكتەر، وعلاندار: “بiرەسە iلگەرi شاپتى، بiرەسە كەرi شاپتى. قانى سۋداي قۇيىلدى، سۇيەگi تاۋداي ءۇيiلدi. اكەمiز، اعامىز قۇرعان حالىقتىڭ اتى، داڭقى وشپەسiن دەپ، تۇركi حالقى ءۇشiن ءتۇن ۇيىقتامادى، كۇندiز وتىرمادى”، ء“تورت بۇرىشتاعى يەسiز كوك تۇرiك حالقىنىڭ جاڭىلعاندارىن، كوشكەندەرiن جيىپ وتۇكەن قويناۋىنا قونىستاندىرىپ، ەل ەتتi, ىلگەرi – كۇن شىعىسىندا، وڭ جاقتا – كۇن ورتاسىندا، كەيiن – كۇن باتىسىندا، سول جاقتا – ءتۇن ورتاسىندا ەل ۇستاپ، تورەلiك ەتتi”، كوركەيتتi, كوتەردi, “ماڭگiلiك ەل” ورناتتى.

قاعان – قاعاناتتى (ەلىن، جەرىن), سول ارقىلى قاعاناتتىڭ جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى قازىنانى قورعايدى. قاعان – قاعاناتتىڭ ازاتتىعى مەن اماندىعىنىڭ، ىرىسىنىڭ كەپىلى. 

مىنە، بۇل – «ماڭگىلىك ەل» ۇستىنىنىڭ دا ۇستانىمى. ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ەكىنشى ۇستانىمى دا وسى «ماڭگىلىك ەل» اڭسارىمەن تىكەلەي ۇشتاسىپ جاتىر. جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق شيكىزاتتىق يگىلىكتى يگەرۋدە قازاق مەملەكەتىنىڭ ۇلەس سالماعى ۇستەم ءتۇسۋى كەرەك، ياعني ء ا.بوكەيحانوۆ ايتقانداي: «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى» ءتيىس. جەر بايلىعى اۋەلى قازاق مەملەكەتىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋى قاجەت. «ياعني، بۇل – ءوز جەرىمىزدىڭ يگىلىگىن اۋەلى ءوز ەلىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات. ودان اسسا، شەتەلگە ينۆەستيتسياعا شىعارۋعا بولادى»، – دەگەن ەمەۋىرىن. 

مەن ۇنەمى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى جيىپ جۇرەمىن. مىسالى، رەسەيگە بارىپ، كومپيۋتەردى قوسىپ قالساڭ، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى تۋرالى اقپاراتتار سامساپ شىعا كەلەدى. تۇركياعا، موڭعولياعا، قىتايعا، امەريكاعا بارساڭ دا سايتتاردان بارلىق ستاتيستيكالىق تسيفرلاردى اشىق وقي الاسىڭ. ال ءبىزدىڭ سايتتارىمىزدا ونداي اقپاراتتار نەگە جوق؟ بارى – بار-اۋ، بىراق ول اقپاراتتار ءبىر-بىرىمەن نەگە سايكەس كەلمەيدى. باسىمىزعا ۇرىپ تۇرىپ وتكىزگەن حالىق ساناعىنىڭ ناقتى ەسەبىنىڭ انىق-تانىعىن شىعارۋ ءۇشىن التى اي جۇمساپ، ناتيجەسىن ەكى رەت وزگەرتىپ بارىپ، ءبىر جىلدان سوڭ رەسمي جاريا ەتتىك قوي. ال ونەركاسىپتىڭ ناقتى ونىمىمەن رەسمي كورسەتكىشى ساي كەلمەيتىن، رەسمي كورسەتكىشى مەن كولەڭكەلى جاسىرىن كورسەتكىشى ساي كەلمەيتىن، ءۇش ءتۇرلى قيقىماتقا قۇرىلعان ستاتيستيكا ارقىلى قازاق جەرىنەن وندىرىلگەن قازىنانىڭ كولەمى قانشا، ونىڭ قانشاسى كىمگە تيەسىلى، ءتۇسىمى قايدا جۇمسالىپ وتىر، مۇنىڭ بارلىعى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» تۇرعىندارى ءۇشىن «ماڭگىلىك قۇپيا» مالىمەتتەر. مەنىڭ اننان-مۇننان شىم-شىمداپ جيعان تام-تۇم ماعلۇماتىما قاراعاندا، جەرىمىزدىڭ استى مەن ۇستىنە، ونىڭ قازىناسىنا يەلىك ەتەتىندەردىڭ قاتارىندا «ماڭگىلىك ەلدىڭ» مۇراگەرلەرى نەكەن-ساياق قانا. 

امانگەلدى ايتالى اعام جوعارىداعى «الاش اماناتى» اتتى پىكىرالىسۋدا: «جەر استى بايلىعىمىزدىڭ قولدى بولىپ كەتۋى مۇناي، گاز، مەتالل شىعاتىن جەرلەردە... بىراق، مىناداي ءبىر اقيقات بار ەكەن. اقتوبەدەگى ءدوڭ كەن بايىتۋ كومبيناتىنىڭ ەنشىلەستەرى تەك شەتەلدىكتەر عانا ەمەس. وزىمىزدىكى دە بار ەكەن. جەرگىلىكتى ۇلتتىق بۋرجۋازيا شەتەلدىكتەرمەن بىرىگىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان كورىنەدى. بىراق، بۇل قۇپيا. دەسەك تە، قانشا قۇپيا بولسا دا، شىعىپ قالادى» – دەگەنى عانا مەدەۋ. اسپاندى ايتپاي-اق قويايىن، ويتكەنى «قازساتتىڭ» قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. قارا مەتاللۋرگيا ماشكەۆيچ پەن يبراگيموۆتىڭ، شوديەۆ ۇشەۋىنىڭ، ءتۇستى مەتاللۋرگيا مەن مىس كيم، نيلەردىڭ، مۇناي مەن گازدىڭ قىرىق پايىزعا جۋىعى قىتاي كومپانيالارىنىڭ قولىندا، ال قانشا جۇرەك جۇتقان بولسام دا ۋراننىڭ يەسىن تاۋەكەل ەتىپ اشىق ايتا المايمىن. «ەكىباستۇزدىڭ» كومىرى رەسەيدىڭ اۋىر ستراتەگيالىق ونەركاسىبىنىڭ قازاندىعىن تەگىنگە جۋىق جىلىتىپ جاتقانى انىق. قاي ءوندىرىستى الساڭ دا، قوجايىنىنىڭ ءجۇندى قولى شەكارانىڭ ار جاعىنان سۇعىنىپ تۇر. ايتەۋىر، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەمەس. سوندا، بابالارىمىز «بiر توبىلعى ءجۇز بولدى، ءجۇز توبىلعى مىڭ بولدى، مىڭ توبىلعى تۇمەن بولدى، سونى بiل. پايداسى بار يگi iس ول” – دەگەندەگى «يگىلىگىمىزدى» تالانداتىپ جىبەرگەننەن ساۋمىز با؟ الگى، «ەۋرازيالىق وداق»، «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق»، «اقىلعا بىرلىك»، «مالعا بىرلىك»»، «انتۇرعان بىرلىك» دەپ تاڭدايىمىز تاقىلداپ جۇرگەن «بىرلىگىمىزدىڭ» مىنا ء«جۇز توبىلعى مەن تۇمەن توبىلعىعا» قاتىسى قانداي؟ ءاي، قايدام، مەنىڭ بۇعان دا كۇدىگىم مەن كادىگىم بار.

بىزگە، ناقتى ستاتيستيكالىق اقپاراتتار مەن تالداۋلار كەرەك. حالىق قازاقستاننىڭ ناقتى ەكونوميكالىق كورسەتكىشىن ءبىلسىن. بيۋدجەتتەگى اشىق قارجىدان «قاراباۋىر قارجىنىڭ» كولەمى ءبىر، ءبىرجارىم ەسە كوپ دەگەن مالىمەتتى ايتىپ جۇرگەن بۇرىنعى مينيسترلەردىڭ ءسوزى راس پا، جوق پا؟ مۇنى بەيرەسمي ۇكىمەت قۇرۋعا شاقىرۋ دەپ تە تۇسىنۋلەرىڭىزگە بولادى. سول «قاراباۋىر قارجى» دا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قورجىنىن تولتىرا ما، جوق قايرات كەلىمبەتوۆ ايتقانداي، «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ءبۇيىرىن بۇلتيتا ما؟ بۇعان كۇدىگىم مەن كادىگىم ءتىپتى كوپ.

ءىىى. «ساۋدامىز – ار مەن يمان با؟» 

«ماڭگى ەلدى» – ماڭگىلىك ەل ەتەتىن ءۇشىنشى دىلگىر ماسەلە، ول – ەكونميكالىق تاۋەلسىزدىك. كەزىندە ايبىندى كوك تۇرىك قاعاناتى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە ۇشىراپ، “التىندى، كۇمiستi, داقىلدى، جiبەكتi سونشاما شەكسiز بەرiپ جاتقان تابعاش حالقىنىڭ ءسوزى – ءتاتتi, بۇيىمى اسىل تابعاشتارعا (قىتايلارعا) الدانىپ، بەكتەرiنiڭ، حالقىنىڭ ىمىراسىزدىعىنان، تابعاش حالقىنىڭ تەپكiسiنە كونگەندiگiنەن، ارباۋىنا كونگەندiگiنەن، iنiلi-اعالىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان، بەكتi حالقىنىڭ جاۋلاسقاندىعىنان تۇرiك حالقى ەلدiگiن جويدى، قاعاندىعىنان ايرىلدى، تابعاش حالقىنا بەك ۇلدارى قۇل بولدى، پاك قىزدارى كۇڭ بولدى. تۇرiك بەكتەرi اتىن جوعالتىپ، تابعاش بەكتەرiنiڭ تابعاش اتىن تۇتىنىپ، تابعاش قاعانىنا باعىندى، ەلۋ جىل iسiن-كۇشiن بەردi”. 

ال ءبىز ەلۋ جىل ەمەس، 250 جىل (!) ءiسiمىز بەن كۇشiمىزدى بەردiك! جانە ءدال سونداي كۇيدi بiز قازiر دە باسىمىزدان كەشiپ وتىرمىز. جايما مەن قارا بازار تولعان تابعاشتاردىڭ زاتى. ءسوزi جىلى، iشi سۋىق. قاعاناتىمىزدى ەجەلگi كۋنزىنىڭ تۇسىنداعى تاقىس ساياساتىنا سالىپ، “جاپىراقتى بiلدiرمەي جەگەن جiبەك قۇرتىنشا” كەمiرە كەۋلەپ بارادى. اقىل-سانامىز دا، ءجۇرiسiمiز بەن تۇرىسىمىز دا، ءبوزiمiز دە، ءسوزiمiز دە جاتتىڭ ۇلگiسiنە اۋىستى. ەندى «قايىس نوقتانى» باسىمىزعا كيىپ تۇرىپ، ەندى وعان «تەمىر نوقتانى» ەۋرازيالىق ەركىن وداق ارقىلى» (اننا يوانوۆناعا ءوز ەركىمىزبەن قوسىلماپ پا ەدىك) قايتادان كيسەك، «ماڭگىلىك ەركىن ەلىمىز» قايدا قالادى؟ «جيگۋلي» مەن «گازەلدى»، «نيۆانى» قايتادان اۋىزدىقتارمىز-اۋ، بىراق ەندى سوعان تاقىمىمىز ۇيرەنە قويار ما ەكەن؟ ەندى، قازاق تەلەديدارى كورسەتكەنىندەي، اۋەلى وزدەرى شومىلىپ بارىپ، دەنەسىنىڭ كىرىن قوسىپ بىزگە جىبەرگەن ورمان جۇرتىنىڭ ءسۇتىن شايعا قاتىپ ءىشۋ قالدى ما؟ ءسۇت ەكەش ءسۇتتى وندىرە الماعان ەلدىڭ «ماڭگىلىك ەل» اتانۋعا قاقىسى بار ما ءوزى؟ «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىندا بۇل مۇتتايىمدىكتى جويۋدىڭ جولى قاراستىرىلعان با؟ 

الاش يدەياسىنىڭ ءۇشىنشى ۇستانىمى سول «ساۋداسى – ار مەن يمانى» (اباي) بولعان «انتۇرعاندىقتى» جويۋعا باعىتتالعان. ياعني، ءاليحان ايتقانداي، «قويدىڭ ۇستىنەن قىرقىلعان ءبىر ۋىس ءجۇن قازاق حالقىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ توقىلۋى كەرەك» ەدى. مۇنىڭ سەبەبىن الاش كوسەمدەرى: «وتارلىق جۇيەدە باسقاعا قارايلاۋمەن كۇنىمىز ءوتتى. تاۋەلسىز ەكونوميكا جاساماساق، ەمىنسەك ەل بولامىز. ول ءبىزدىڭ العان تاۋەلسىزدىگىمىزدى ون بەس جىلدا ەكىنشى ءبىر تاۋەلدى مەملەكەتكە اينالدىرادى» دەپ تۇسىندىرمەپ پە ەدى. 

ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز شيرەك عاسىرعا جۋىقتادى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇيىمىز – شاراسىز ءمۇتتايىمنىڭ كۇنى. «قاشاعان» سياقتى الىپ زاۆودىمىز بەن ءۇي قۇبىرىنداعى نازىك بۇراندا سىنىپ قالسا، قولىمىزدى قۋسىرىپ، يىعىمىزدى قاعىپ، ءمۇتتايىم بولا قالامىز. ويتكەنى الگى بۇراندا ەلىمىزدە شىقپايدى. دەمەك، شاينەك پەن شاۋگىمگە دە تاۋەلدىمىز بە؟ تاۋەلدىمىز. «تىم بولماسا كەتتىڭ عوي مال باعا الماي» دەپ اباي ايتقانداي، ءححى عاسىردىڭ وزىندە مال باعا الماي وتىرمىز. اۋىلدا مال جوق. رەسەيگە جىل سايىن وتكىزەتىن الپىس مىڭ توننا ەتتى دوڭىزدىڭ ەتىمەن وتەپ وتىرعانىمىز تۋرالى «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانعان ماقالا ءبىرازىمىزدىڭ شىمبايىمىزعا باتتى، ال رەسمي مەكەمەلەر ءۇنسىز دىمىن ىشىنە تارتۋمەن تىيىلىپتى. 

ءوز كوزىممەن كورگەنىمدى ايتايىن. مەنىڭ اۋىلىم شىڭعىستاۋ مەن ابىرالىنىڭ تۇيىسكەن تۇسىنداعى كوكسەڭگىر دەگەن بۇرىنعى ەگىندىك پەن شابىندىقتىڭ، جايلاۋدىڭ ەتەگىندە. ونداعى ەل مالىنا قىستىق ازىققا ءشوپ تابا الماي قينالادى. ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعى قالىڭ قاردا ءبىرازىنىڭ مالى جۇتاپ قالدى. ال الگى كوكسەڭگىردە قانشاما جەردىڭ ءشوبى شابىلماي بوس جاتىر: ء«اي، مىنا ءشوپتى نەگە شاپپايسىڭ؟» – دەپ اعايىنىما ۇرىسسام، ول: «بولمايدى» – دەيدى. نەگە؟ ويتكەنى، بىرەۋدىڭ جەرى. ويباي-اۋ، قازاق ءوزىنىڭ جەرىنە شىققان شوپكە ءوزى يە بولىپ، ءوز مالىن ءوسىرىپ، ءوزىنىڭ ۇستىنە كيەتىن توقىمانى ءوز قويىنىڭ جۇنىنەن ەسە الماسا، كۇنى نە بولماق؟ جۇمىسسىزدىق دەگەن وسى ەمەس پە؟!. تاعى دا سول اباي دەگداردىڭ «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەنىنىڭ كەبىن قۇشىپ تىنبايمىز با؟

«ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇيىتقىسىن ۇيىتقان كونە تۇركى جازۋىنداعى باس ەرiكتەرiنەن ايرىلعان تۇرىك بەكتەرiنە: ء«تاتتى ءسوز، اسىل قازىناسىن بەرىپ، جىراقتاعى حالىقتى (وزىنە) سونشا جاقىنداتتى. جاقىن قونىپ، سوسىن (ولاردان) ادەپسىز قىلىقتاردى ۇيرەندىڭ... ءتاتتى ءسوز، اسىل دۇنيەسىنە كوپ الدانىپ، تۇركى حالقى قىرىلدىڭ، تۇركى حالقى جويىلدىڭ» («كۇلتەگىن» جازۋى), “حان بەردiم. حانىڭدى تاستاپ، باعىندىڭ. باعىنعانىڭ ءۇشiن ءتاڭiرi سەنi ءولiمشi ەتتi. تۇركi حالقى قىرىلدىڭ، السiرەدiڭ، جويىلدىڭ. تۇرiك سiر حالقى جەرiندە تiرشiلiك قالمادى” (تونىكوك” جازۋى) – دەپ ەسكەرتپەپ پە ەدى. قاھارلانىپ بارىپ، قايتادان ەلدi ەل ەتۋگە انت بەرىسىپ: بiرلiكتiڭ، قاعانىن سىيلاعاندىقتىڭ، باۋىرىن باۋىرىنا باسقاندىقتىڭ ناتيجەسiندە عانا: “ەلسiرەگەن، قاعانسىراعان حالىقتى، تۇرiك يەلiگiنەن ايرىلعان حالىقتى اتا-بابا مەكەنiنە قايتا ورالتتى. ءتولiس، ءتاردۇش (تارعا), جابعى، شاد سايلادى”، ياعني، كوك تۇرiك قاعاناتى تۇسىنداعى 28 دارەجەلi مەملەكەتتiك بيلiكتi قالپىنا كەلتiردi. 

وسىدان 1 500 جىل بۇرىن بابالارىمىز تاسقا جازىپ تۇرىپ ەسكەرتكەن «وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ عانا سەن ماڭگىلىك ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ. وندا تۇركى حالقى توق. سەن اشسىڭ عوي (كەدەيسىڭ), اشتىقتا توقتىقتى تۇسىنبەيسىڭ، ءبىر تويساڭ اشتىقتى تۇسىنبەيسىڭ. سونىڭ ءۇشىن الداندىڭ... تۇركى، وعىز بەكتەرى، حالقى تىڭداڭدار! توبەڭنەن ءتاڭىرى باسپاسا، استىڭنان جەر ايرىلماسا، تۇركى حالقى، ەل-جۇرتىڭدى كىم قورلايدى؟ تۇرك حالقى، وكىن! باعىنعانىڭ ءۇشىن!» («كۇلتەگىن» جازۋى) – دەگەن، «جەر، سۋ يەسىز قالماسىن!» دەگەن اماناتتى نەگە جادىمىزدا ۇستامايمىز. نەگە ۇمىتامىز؟ “كۇلتەگiننiڭ” كiشi قۇلپىتاسىنداعى جازۋدا: “اقىلدى كiسiلەردi, باتىل كiسiلەردi تابعاشتار قوزعاي العان جوق... (ەگەر) ءبىر كىسى الدانسا (وندا) رۋى، حالقى تۇقىمىنا دەيىن قالماس ەدى، ”– دەگەن جولدار بار. يوللىق تەگiن جىراۋدىڭ “ماڭگiلiك ەل” ۇستانىمى قازىر دە سونداي ءبىر «اقىلدى، باتىل كىسىنىڭ» شەشىم قابىلداۋىنا مۇقتاج. 

امانگەلدى ايتالى قايراتكەر بۇل تۇرعىدا «تاۋەلسىز ەكونوميكا دەگەنگە كەلسەك، بۇگىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز اسىراي الماي وتىرمىز. باسقانى ايتپاعاندا، «30 كورپوراتيۆتىك كوشباسشى» دەگەن باعدارلامادا اۋىل وندىرىسىنە ارنالعان جوبا جوققا ءتان. ءبىر كەزدەرى اعىلشىننىڭ ءبىر پرەمەرى ۇندىستانعا قاتىستى بىلاي دەپتى: «تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، وعان قول جەتكىزۋ بار. ءۇندىستان ءالى ءبىراز ۋاقىت بىزدەن كەتپەيدى». ءبىز دە سول تاۋەلسىزدىكتى الدىق، بىراق شىنايى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتپەي جاتىر»، – دەگەن ەدى. «ماڭگىلىك ەل» ۇستانىمىندا سول «قولىمىز جەتپەي جاتقان شىنايى تاۋەلسىزدىككە» قول جەتكىزەتىن كەپىلدىك قاراستىرىلۋى ءتيىس.

 قوش، سونىمەن، ەلدiڭ ەلدiگiن ساقتاپ قالۋ ءۇشiن ء“تاڭiرi, ۇماي، جەر، سۋ تۇرiك جۇرتىنا ماڭگiلiك جەڭiس» پەن جەر، ياعني، شيكىزات، قازىنا، بەردى”. سول «پايداسى بار يگiلىكتى (“تونىكوك” جازۋى), شيكىزاتتى، جەر قوينىنداعى قازىنانى قورعاپ، ول يگىلىكتىڭ قىزىعىن جات جۇرتتىقتار كورمەس ءۇشىن “اقىلدى كiسiلەر، باتىل كiسiلەر» “Iنجۋ وزەنiن كەشiپ، تiنەسi ۇلىنىڭ مەكەنiندەگi ماڭگiكوك تاۋىنان ماڭگi اسىرا قۋادى”. سول ءۇشىن، “تۇرiك حالقى ءۇشiن ءتۇن ۇيىقتاماعان، كۇندiز وتىرماعان، قىزىل قانىن توككەن، قارا تەرiن اعىزعان، كۇش-قۋاتىن اياماي جورىققا شىققان” تونىكوك پەن كۇلتەگiندi ء“تاڭiر جارىلقادى، باق بەردi, ءساتiن ءتۇسiردi”، ءسويتiپ، ء“ولiمشi حالىقتى تiرiلتتi, جالاڭاش حالىقتى توندى، كەدەي حالىقتى باي قىلدى. از حالىقتى كوپ قىلدى، تاتۋ ەلگە جاقسىلىق قىلدى”. 

ء“بارi بەيبiت، ءبارi تاتۋ، ءبارi قاعاندى” (“كۇلتەگiن” جازۋى) بولسا دەپ تiلەدi. سونى تiلەي وتىرىپ، تۇرiك ەلiن دە سىيلاۋدى، ونىمەن ساناسۋدى تالاپ ەتتi. ەلiنiڭ “باسىن يدiرiپ، تiزەسiن بۇكتiرمەدi... كوپ ەكەن دەپ قاشپادى، از ەكەنبiز دەپ قورىقپادى. نەگە باسىندىرادى؟ شاپتى! قۋدى! كiنالi جاۋدى الدىنا كەلتiردi. بۇكiل تۇرiك حالقىنا قارۋلى جاۋ كەلتiرمەدi. اتتى اسكەر جولاتپادى. ەلتەرiس قاعان جاۋلاماسا، وعان ەرiپ تونىكوك پەن كۇلتەگiن جاۋلاماسا; ەلi, حالقى جويىلار ەدi... سول ارەكەتتiڭ ناتيجەسiندە: ەلi قايتا ەل بولدى، حالقى قايتا حالىق بولدى. ءوزi قارتايدى، حالقىنا كوسەم بولدى” (“تونىكوك” جازۋى). اقىرى “قۇل – قۇلدى بولدى، كۇڭ – كۇڭدi بولدى”. قۇل مەن كۇڭ ۇستاۋ – “ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ مۇددەسi ەمەس، سول زامانداعى ۇلت پەن ۇلىستىڭ بارiنە ورتاق سوعىس زاڭدىلىعى بولاتىن. 

“ماڭگiلiك ەل” نىساناسىنىڭ رۋحاني مايەگi – ەلدiك قاسيەت، ياعني ەل بiرلiگi يدەياسى. ىقىلىم زاماننان بەرi الەمدiك وركەنيەتتiڭ اجىراماس بiر بولشەگi رەتiندە قاناتتاسا ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتقان كوشپەلi تۇرiك دۇنيەسiنiڭ بارلىق رۋحاني مۇرالارىنىڭ نەگiزگi ءتۇيiنi – “ەل”، باستى قۇلاق كۇيi مەن مازمۇنى – “ەلدiك، بiرلiك” دەگەن ۇعىم. ال سونى تۇرiك قاۋىمى سياقتى ۇلتتىق اڭسارىنا اينالدىرىپ، زامانالار بويى ءافسانالارىنا ارقاۋ ەتكەن. جوعارىدا اتالعان جازبالاردىڭ ءبارi دە “بiرلiك” ماسەلەسiن “ماڭگiلiك ەلدiڭ” تۇرiكتiك كەپiلi رەتiندە باعالايدى. سول بەرەكە-بiرلiك، ىنتىماق، ەلدiك قاسيەت ءۇشiن دۇشپانىنا دا بەيبiت ءومiر تiلەيدi. “بەكتەرi جاۋ بولدى. تيiسپەيiن دەپ ويلادىم. تيiسكەنi ءۇشiن جاندىم، سوعىس جۇرگiزە ۇيگە قاراي بەتتەدiم. جاۋعا تيiپ، iنiمە، ۇلىما وسيەت قالدىرىپ: ەلتەرiس قاعاننان ايرىلما، ءتاڭiر تەكتi بiلگە قاعاننان ايرىلمايىق، ازبايىق دەدiم. سولاي وقىتتىم. كەرi كەتتi. بiلگە قاعاننىڭ حالقى (بەرەكەسiز بوپ) كەتتi. ءوز باقىتىن، كۇش-جiگەرiن ءوز قاعانىنا جۇمسادى” (“قۇتلىق قاعان” جازۋى). 

تۇرسىن جۇرتباي، 

جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

http://www.turkystan.kz/