ۇلت پاتريوتتارى شاقىرعان قازاق قۇرىلتايىنا قاتىستى سىني پىكىر بىلدىرگەن بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم مىرزا «دات» جوباسىمەن جارىق كورىپ جاتقان «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا كەنەسارى حاننىڭ شابىلعان باسىن تاۋىپ ەلگە اكەلۋ تۋرالى وزىندىك پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن:

سارىم مىرزانىڭ اتالعان گازەتكە بەرگەن سۇحباتى abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا تولىقتىرىلىپ باسىلعان ەدى، ءبىز ءبىر «توسىن» تاقىرىپقا تاپ بولدىق. ناقتىراق ايتساق، ايدوس سارىمنىڭ سۇحباتىنا وراي شوقاي بالاسى،  سەرىك مۇراتحانۇلى، قابىل ەسىمدى (بۇلاردىڭ ءبارى بۇركەمە، جاناما اتتار بولۋى دا مۇمكىن) پورتالىمىزدىڭ فورۋمىندا ساۋاتتى پىكىر جازاتىن پاراساتتى ازاماتتار ايگىلى سىزدىق سۇلتان تۋرالى قىزۋ ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قاۋىرت قوزعالىپ ارتىنان ءباسپاسوز بەتتەرىنەن كورىنبەي قالعان سىزدىق تورە جايىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرگە ەل ءىشىنىڭ ەلەڭدەپ جۇرەتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. حان كەنەنىڭ بەل بالاسى، زامانىندا ناۋرىزبايداي اعاسى سياقتى باتىرلىعىمەن داڭقى شىققان سىزدىق تۋراسىندا اشىلىپ ايتپايتىنىمىزدىڭ سىرى نەدە؟ ءبىز وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەي وتىرىپ، پورتالىمىزدىڭ فورۋمىندا «كەزدەسكەن» شوقاي بالاسى مەن قابىل مىرزانىڭ ەكەۋارا سۇحباتىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

شوقاي بالاسى:

ۇلت پاتريوتتارى شاقىرعان قازاق قۇرىلتايىنا قاتىستى سىني پىكىر بىلدىرگەن بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم مىرزا «دات» جوباسىمەن جارىق كورىپ جاتقان «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا كەنەسارى حاننىڭ شابىلعان باسىن تاۋىپ ەلگە اكەلۋ تۋرالى وزىندىك پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن:

سارىم مىرزانىڭ اتالعان گازەتكە بەرگەن سۇحباتى abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا تولىقتىرىلىپ باسىلعان ەدى، ءبىز ءبىر «توسىن» تاقىرىپقا تاپ بولدىق. ناقتىراق ايتساق، ايدوس سارىمنىڭ سۇحباتىنا وراي شوقاي بالاسى،  سەرىك مۇراتحانۇلى، قابىل ەسىمدى (بۇلاردىڭ ءبارى بۇركەمە، جاناما اتتار بولۋى دا مۇمكىن) پورتالىمىزدىڭ فورۋمىندا ساۋاتتى پىكىر جازاتىن پاراساتتى ازاماتتار ايگىلى سىزدىق سۇلتان تۋرالى قىزۋ ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قاۋىرت قوزعالىپ ارتىنان ءباسپاسوز بەتتەرىنەن كورىنبەي قالعان سىزدىق تورە جايىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرگە ەل ءىشىنىڭ ەلەڭدەپ جۇرەتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. حان كەنەنىڭ بەل بالاسى، زامانىندا ناۋرىزبايداي اعاسى سياقتى باتىرلىعىمەن داڭقى شىققان سىزدىق تۋراسىندا اشىلىپ ايتپايتىنىمىزدىڭ سىرى نەدە؟ ءبىز وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەي وتىرىپ، پورتالىمىزدىڭ فورۋمىندا «كەزدەسكەن» شوقاي بالاسى مەن قابىل مىرزانىڭ ەكەۋارا سۇحباتىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

شوقاي بالاسى:

- حان كەنەنىڭ باسىن تاۋىپ الe كەرەك بولسا، سول كەنەسارى حاننىڭ بەل بالاسى سىزدىق سۇلتاننىڭ ءوزى ىزدەپ تابار ەدى، پاتشادان سۇراتار ەدى.  ال،  سىزدىق سۇلتاننىڭ اكەسىن جوقتاپ قىرعىزعا بارعانىن، مولاسىن تاۋىپ قۇران وقىعانىن بىلەسىزدەر ما؟ الاتاۋدىڭ باۋىرىنداعى قىرعىز قازاقتى تۇگەل جيناپ سالاۋات ايتقانىن بىلەسىزدەر مە؟ كوپ تاريحشىلاردىڭ وقىعانى تەك بەكماحانوۆ، ادەبيەتشىلەردىڭ وقىعانى تەك اۋەزوۆتىڭ جازعاندارى نەمەسە قازىرگى زامانعى قيالي جازۋشىلاردىڭ جازعاندارى. ءبىلىمى تايازدىعىنان ورەسكەل پىكىرلەر ايتادى دا جۇرەدى. سىزدىق سۇلتان اكەسىنىڭ ولگەن جەرىنە بارارىندا، جانىنا بىرنەشە كىسى جولداس ەرتىپ بارعان. ونىڭ ءبىرى سول كەزدەرى جالىنداپ تۇرعان جاس، قىرعىز قازاققا بىردەي داڭقى شىققان جامبىل اقىن ەدى. قىرعىزدار سىزدىق سۇلتان اكەسىنىڭ قۇنىن داۋلاپ كەلدى - دەپ قاتتى قورىقادى.  سونداعى جامبىلدىڭ ەستەلىگىن وقىڭىزدار..

1940 ج. شىققان جامبىل شىعارمالارى 1 تومى. يانا لاتىن ارىپىمەن جازىلعان، جامبىل ونى حاتشىسىنا وقىتىپ وتىرىپ، ءوز رەداكتسياسىنان وتكىزگەن. سوندا سىزدىق سۇلتاننىڭ قىرعىز سەنى شاپقالى دا كەلگەن جوقپىن، قۇن سۇراعالى دا كەلگەن جوقپىن. اكەمنىڭ ولىمىنەن كەيىن قازاقپەن ارالارىڭ جامان سۋىپ كەتتى. كۇندە دۋلات سەنى شابادى، سەندەر ولاردى بارىمتالايسىڭدار. مەن سەندەردى تاتۋلاستىرىپ، ارالارىڭدا تاتۋلىق بولسىن دەپ كەلدىم. وتكەننىڭ بارىنە سالاۋات ايتام دەيدى.
ءوستىپ بالاسى سىزدىق سۇلتاننىڭ ءوزى كەشىپ، بالەنىڭ بارلىعى ءوز پيعىلىمىزدان، جاقسىلىقتىڭ بارلىعى قۇدايدان ەكەنىن تۇسىنگەندە، بۇگىنگى بىزگە نە جورىق؟  سوندىقتان  وتكەنگە سالاۋات دەيىك.

قابىل:

-  بۇل ارادا ءبىر قىزىق ءجايت ايتىلماي قاپتى. سىزدىق تورە قىرعىزداردان اكەسىنىڭ ەر تۇرمانىن تالاپ ەتەدى. ول ءوزى زىلدەي اۋىر نارسە ەكەن، ءجاي ات كوتەرە الماعاسىن، ءبىر شارۋا وگىزگە سالىپ ءجۇر ەكەن. بەرى شىققاننان كەيىن سىزدىق تورە جولداستارىنا ەردى جارعىزادى. ءىشى تولعان التىن ەكەن. التىندى سەرىكتەرىنە ءبولىپ بەرىپ، سىزدىق باتىر باسىن ەرگە سالىپ، ەڭكىلدەپ جىلاعان ەكەن.
جالپى سىزدىق تورەنىڭ ءومىرى دە ەرلىككە تولى ەپوپەيا عوي، اتتەڭ سونى نە جازاتىن، نە كينوعا تۇسىرەتىن قازاق تابىلماعانى...

شوقاي بالاسى:

- قابىل اعامىز ايتقان بۇل اڭگىمە شىنىمەن دە حيقايا ەندى، ونداي دەرەك جوق سەبەبى. قازەكەمنىڭ ادەتى عوي قىزدى-قىزدىمەن ءبىر جەردەن ەستىگەنىم بار ەدى دەپ، جانىنان قوسىپ جىبەرە سالاتىن. :-)))
بار بولسا قاسىندا التى اي بويى جولداس بولىپ جۇرگەن جامبىل بۇل تۋرالى 1 اۋىز ءسوز ايتار ەدى. جامبىل شىعارمالارى. 1940 ج. ۆىپۋسكى. يانا لاتىن الفاۆيتىمەن جازىلعان. م.ماعاۋيننىڭ ابايدىڭ كىتابىنان كەيىنگى كوزىمدى اشقان ەكىنشى كىتابىم دەپ جىلى سوزبەن ماقتايتىن كىتابى سول. سول كىتاپتى تاۋىپ، سوڭىنداعى كوممەنتاريلەردى وقىڭىز. جامبىلدىڭ ايتۋى بويىنشا - جامبىلدى سىزدىق سۇلتان قىرعىزعا بارا جاتقان ساپارىندا جانىنا ەرتىپ الىپ كەتكەن، قىرعىزدار قايتارىندا تورەگە ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى بەرگەن. ول ەشبىرىن دە المايمىن - دەپ تاستاپ كەتكەن. سودان سوڭ شىمكەنت جاققا، دالىرەك ايتساق قازىرگى تەمىرلان اۋىلىنا جاقىن جەرگە تۇراقتى قونىستانىپ، سول جەردە تىنىشتىقپەن، تاۋبەشىلدىكپەن دۇنيەدەن وتكەن. وتە يماندى ادام بولعان.

قابىل:

-   ال ەندى  شوقاي بالاسىنا تولىق جاۋاپ بەرەيىن. شوقاي بالاسى ماعان قوقاي كورسەتىپ، "قىزدى-قىزدىمەن وتىرىك ايتتىڭ" دەگەن ايىپ تاعىپتى. ەندەشە تىڭدا:

1946 (سەن ايتقانداي 1940 جىلى ەمەس!) جىلى شىققان جامبىلدىڭ تولىق جيناعىندا "سىزدىق سۇلتانعا " دەگەن جامبىلدىڭ ولەڭى بار. سول كىتاپتاعى اتالمىش ولەڭگە بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەدەن ءۇزىندى كەلتىرەيىن.

"1884 جىلدار شاماسىندا سىزدىق كەنەسارىۇلى قىرعىزعا كەلگەن. قىرعىزدار ءۇي تىگىپ، مال سويىپ، قۇرمەتپەن قارسى الادى. قىرعىز، قازاقتان ورمان اۋىلىنا 17 اقىن بارادى. سولاردىڭ ىشىندە جامبىل دا بولعان. (نازار اۋدارىڭىز! باز بىرەۋلەر ايتقانداي جامبىل سىزدىق سۇلتاننىڭ قاسىندا جارتى جىل بولدىم دەپ ەش جەردە ايتپاعان، جانە قىرعىزعا بارعاندا سوندا جينالعان 17 اقىننىڭ بىرەۋى عانا بولعان!)

القيسسا، ءارى قاراي...
"قىرعىز اعايىندار باسىندا اكەسىنىڭ كەگىن جوقتايدى دەپ، سىزدىقتان قىمسىنسا دا، سوڭىنان رايلاسىپ سويلەسكەن.
- سوندا سىزدىقتىڭ ايتقانى مىناۋ ەدى، - دەپتى جامبىل عاليعا (عالي ورمانوۆتى ايتادى. - abai.kz):

"- مەن سەندەرمەن شابىسقالى كەلگەم جوق، تابىسقالى كەلدىم. سەن دە تۋىسقانىمسىڭ. جان اشۋى ۇستىندە اكەمدى ءولتىردىڭ دەپ كىنا قويار جايىم جوق، جالعىز-اق تىلەگىم: اكەمنىڭ سۇيەگىن بەر - اتالارىما قوسايىن، التىن جۇزىگىن بەر - قولىما سالايىن، سارى قاسقا ەرىن بەر - اتقا سالايىن، بۇيىمتايىم وسى-اق",- دەيدى.
قىرعىز اعايىندار كەنەسارىنىڭ التىن جۇزىگى مەن سارى قاسقا ەرىن بەرەدى دە، سۇيەگىن تاۋىپ بەرە المايدى. "ون ءبىر جىرا" دەگەن  جەرگە كومىلگەن ەكەن، بىلەتىن ادام ءولىپ قاپتى دەپ جاۋاپ بەرەدى.
"-قاپ، بولماس!-دەپ وتىردى دا، سىزدىق، سارى قاسقا ەردىڭ باسىن قانجارمەن قاق ايىرىپ شاپتى دا، جىلىنشىك-جىلىنشىك التىندار الدى. "اكەمدى ءولتىرۋىن بىلسەڭدەر دە، التىنىن الۋدى بىلمەگەن ەكەنسىڭدەر. ۋاقاسى جوق، بۇيىرعان نەسىپ قوي!" - دەپ قالتاسىنا سالدى دەيدى.
جامبىل سىزدىققا وسى ولەڭدى سوندا ايتىپتى."

ەندى سول ولەڭنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىن:

سالەم بەردىم، الديار،
ورىن بەردىڭ قاسىڭنان...
... داڭقىڭدى ەستىپ ءجۇرۋشى ەم،
شارتاراپقا شاشىلعان.
اق ءجۇزىڭدى كورگەن سوڭ،
ەندى ماۋقىم باسىلعان.
اۋىلعا ءجۇر، قوناق بول،
اتان الىپ، ات ءمىنىپ،
اعايىنعا بەرىپ قول،
اتتانارسىڭ، سىدەكە،
اتا جولى دەگەن سول!
ارناپ كەلىپ العانىڭ،
التىن جۇزىك، سارقاسقا ەر.
اتاڭىزدىڭ ارۋاعىن،
سىيلايدى ەكەن ءبىر تايلى ەل..."

ارينە، سىزدىق تورە جامبىلعا ەرىپ، ونىڭ اۋىلىنا بارماعان. 17 اقىننىڭ قايسىسىنىڭ اۋىلىن قىدىرىپ جۇرەدى!

جاكەڭنىڭ وسى جولدارى-اق بىرىنشىدەن، شوقاي بالاسىنىڭ "جارتى اي جولداسى بولدى" دەگەنىن ءسوزىنىڭ قاتە ەكەنىن اڭعاتىپ تۇر ەمەس پە!
ەكىنشىدەن، "قىزدى-قىزدىمەن وتىرىك ايتتى" دەپ ماعان تاققان ايىبىنىڭ قىپ-قىزىل قيانات ەكەنىن دالەلدەپ تۇرعان جوق پا.!
اڭگىمەنى وسىمەن دوعارسا دا بولار ەدى، بىراق ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بەت باقتىرماس مىنەزىن بىلگەندىكتەن، مەنىڭ ايتقان اڭگىمەمدە جامبىل اتامىزدىڭ ايتقانىنان ءسال- ءپال اۋىتقۋشىلىق بار ەكەنىن بەتىمە سالىق قىپ باسارى انىق . سوندىقتان وعان دا جاۋاپ بەرە كەتەيىن. مەنىڭ اڭگىمەمدەگى نۇسقا، ياعني، التىندى جىگىتتەرىنە ءبولىپ بەرىپ، باسىن ەرگە سالىپ ەڭىرەگەنى تۋرالى، ۇمىتپاسام، ە.ت.سميرنوۆ دەگەننىڭ "كەنەسارى مەن سىزدىق سۇلتاندار" دەگەن ەڭبەگىندە بەرىلگەن ەدى.  بىلە بىلگەنگە بۇل فاكتىلەر سىزدىق سۇلتانعا ەش كىر كەلىپ تۇرعان جوق. كەنەسارى حانعا دا. حان بولعاسىن، قارجىسى بولۋى كەرەك قوي. ات ۇستىندە كۇن كەشكەن باتىر، اقشاسىن جەكە پاۋەسكەگە سالىپ جۇرمەپتى دەپ ەشكىم جازعىرا قويماس.
P.S. سىزدىق سۇلتان تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر قولدارىڭىزدا بولسا، جاريالاۋعا اسا پەيىلدىمىز.

«اباي-اقپارات»