جۇرەگى جارالى جىراۋ
قازاق تاريحىنىڭ قاي-قاي تارام جولدارىندا دا قاراشانىڭ قايعى-مۇڭىن جاھانعا جار سالىپ-جاريالاعان بىلەكتى باتىر، جۇرەكتى جىراۋلار بولعان. قازاقتىڭ “جىراۋ” اتاۋى – “جىر” سوزىنەن تۋىندايدى. جىراۋ – ءوز جانىنان شىعارىپ جىر توگەتىن ءارى ەپيكالىق داستاندار مەن تولعاۋلاردى ورىندايتىن حالىق پوەزياسىنىڭ وكىلى. جىراۋ تۇلعاسىنىڭ تاريحى تەرەڭدە، تالانت-تالعامىمەن ءوز جانىنان سۋىرىپ جىرلايتىن جىراۋلار XV عاسىردا عانا تۋا سالعان جوق. ناعىز حالىق جاناشىرلارى بولعان جىراۋلىق مەكتەپتىڭ تۇپنەگىزى ابىزداردان باستالادى. جىراۋلار – جىر شىعارىپ، تولعاۋ ايتىپ قانا قويعان جوق، ەل باسىنا كۇن تۋعان جاۋگەرشىلىك زامانداردا اتقا قونىپ، جاۋعا اتتانعان باتىر ءھام قولباسىلار دا بولدى.
“قاراتاۋدى جايلاسام، سىردىڭ بويىن قىستاسام،
باسى بايتاق، اياعى تايپاق قونىس ەكەن”, – دەپ، اسانقايعى بابامىز كۇڭىرەنتپەكشى، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن تۇعىرى – جىراۋلىق ونەردىڭ باستى ءبىتىمى: حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن جەتكىزۋ، جايساڭ جول مەن سونى سوقپاققا باعىت كورسەتۋ، نامىستى ناقىل مەن بەرەكەلى باتا ارقىلى ۇلتتىڭ ۇلىقتىعىن جىرلاپ، جىگەرىن قايراۋ.
ايبىندا ابىلايدىڭ ارتىقتىعىن ماداقتاپ، ايىبىن تاراقتاعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار جىرشىسى بۇقار جىراۋ بىلاي دەگەن:
“بيىك تاۋعا جاراسار،
ىعىنان تيگەن پاناسى.
تەرەڭ سايعا جاراسار،
توبىلعىلى سالاسى.
ەر جىگىتكە جاراسار،
قولىنا العان نايزاسى،
بي جىگىتكە جاراسار،
حالقىنا تيگەن پايداسى”
مىنەكي، قازاقتىڭ باس جىراۋى تاۋدىڭ پاناسى – ىق، سايدىڭ سالاسى – توبىلعىلى، جىگىتتىڭ نامىسى – نايزا، جىراۋدىڭ ءتىلى – ءادىل بولعاندا عانا ەل ىرگەسىنىڭ بەرىك، كەلەشەگىنىڭ كەمەلدىگىن كورسەتەدى.
ءبىزدىڭ زامانداسىمىز، دۇنيەدەن ەرتەرەك وتكەن قازاقتىڭ بەلگىلى بارد-ءانشىسى ءارى اقىنى تابىلدى دوسىموۆ: “بارديزم – پورتۋگال حالقىنىڭ گيتارامەن ايتىلاتىن جەڭىس جىرلارىنان باستاۋ السا كەرەك. بۇل جانرمەن العاش شىققانداردىڭ ءبىرى جانە تانىمال بولعانى ۆلاديمير ۆىسوتسكي. جۇرت جاقسى قابىلداماسا، ۆىسوتسكي سونداي اتاقتى بولماس ەدى. ءبارديزمنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – ولەڭنىڭ ءماتىنى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. دەمەك، مۇندا اۋەن ولەڭدى حالىققا جەتكىزەتىن كومەكشى قۇرال عانا. بۇل ونەرگە قازاق وقشاۋ قاراماۋى كەرەك. كوشە اندەرىن، اۆتورلىق اندەردى ورىنداۋشىلار وزدەرى شىعارعان ءاندى ماتىنىمەن ايتادى. بۇلاردى “بارديستەر” دەۋگە كەلمەيدى، ولاردا، نەگىزىنەن، اۋەن ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرادى. سوزىندە ءمان بولا بەرمەيدى. ايىرماشىلىق – وسى. جالپى، حالىققا جەتكىزگىسى كەلگەنىن اۋەنمەن بەرۋ بىزدە بۇرىننان بار. سوناۋ عاسىردان عاسىر اسىپ جەتكەن جىراۋلىق داستۇرىمىزدە، وتكەننەن مۇرا بولىپ قالعان ايتىس ونەرىندە دە ورىلگەن ورنەكتى ءسوزدى اۋەنمەن جەتكىزۋ بار. سوندىقتان بارد – قازاقتان الشاق ۇعىم دەپ ايتا المايمىز. ايىرماشىلىق – تەك اسپابىندا عانا. قازاقتار دومبىرامەن، قوبىزبەن سۇيەمەلدەسە، ناعىز باردتىق شىعارما گيتارامەن ايتىلادى. كەشەگى جاۋگەرشىلىك زاماندا دا حالىققا، باتىرلارعا رۋح بەرگەن وسى سىندى اندەر. اقىن جۇرەگىندەگى قاھارماندىق سوزدەرىن وسى ارقىلى جەتكىزدى. بارد – بىزدىڭشە، جىراۋ. دەمەك، بۇل ونەردىڭ ەشكىمگە دە جاتتىعى جوق” – دەگەن بولاتىن.
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ءوزىنىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىن باتىل ايتىپ، بارد سالاسىندا ونى ناقتى ىسپەن دالەلدەپ، ءتول-تۋما اندەرىمەن حالىق ساناسىن وياتۋدى ماقسات ەتكەن تانىمال بارد-ءانشى، قوعام بەلسەندىسى جانات ەسەنتاەۆ حالىق اراسىندا “قازاقتىڭ ۆىسوتسكيى” اتانىپ كەتتى.
ء“وزىم بالا كەزىمنەن گيتاراعا قىزىعىپ، ويناۋدى ۇيرەندىم. 15-16 جاستان باستاپ ولەڭ جازا باستادىم. ەڭ العاشقى قارلىعاش-ولەڭدەرىم قىزدارعا دەگەن ىستىق سەزىمگە، كورشى-قولاڭعا دەگەن سىيلاستىق-قۇرمەتكە، قوعامداعى كەيبىر كەلەڭسىز جاعدايلارعا بايلانىستى جازىلدى. مەنىڭ انام جاس كەزىندە ولەڭ جازعان. ەندى مەنىڭ تىكمىنەزدىلىگىم مەن كۇرەسكەرلىگىم ءوز اتالارىمنان دارىعان بولۋى كەرەك” – دەپ، اعىنان جارىلعان جاڭا زاماننىڭ تىڭ تەگەۋرىندى تۇلعاسى جانات جىراۋ 1995 جىلدارى حالىق اراسىندا وراسان زور بەدەلدى بولعان ادۋىندى اقىندار مۇحتار شاحانوۆپەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ شەتەلدەرگە ەلشىلىككە جىبەرىلگەندە، “بيلىكتەن بەدەلى بيىكتەرگە” ادەيى ارناپ، ءۇش شۋماق وجەت ولەڭىن وربىتسە; 1999 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسقان عاني قاسىموۆتىڭ تەلەەكراندا ۆازا لاقتىرىپ، ستاقان سىندىرعان ساياسي ويىن، قامسىز قۋىرشاقتىعىن تاعى دا سىن ساداعىنا الدى. شىعىس شايىرى ومار حايامنىڭ ءوزى:
“ەسلي مەلنيتسۋ، بانيۋ، روسكوشنىي دۆورەتس،
پولۋچاەت ۆ پوداروك دۋراك ي پودلەتس،
ا دوستوينىي يديوت ۆ كابالۋ يز-زا حلەبا –
منە پلەۆات نا تۆويۋ سپراۆەدليۆوست، تۆورەتس!” – دەپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرسە، قازاقتىڭ قاراپايىم دا قايسار جىرشىسى جانات ەسەنتاەۆ:
“بىزدە نە كوپ پارتيا كوپ،
ايتار سىنى، داتى دا كوپ.
بىراق، بىراق ىشىندە،
ماحامبەتتەي باتىرى جوق!” – دەپ، تەرەڭ تولعاپ، قوپارا قوزعايدى.
شىندىق دەر كەزىندە ايتىلماسا، كەش ايتقان ءسوزدىڭ بوس داۋرىقپالىعىن ۇعىنىپ، ماحامبەتتىڭ اقىندىعىمەن قوسا، كۇرەسكەرلىگىن ءپىر تۇتقان جاناتجىراۋ جەتى اي ەرەۋىلدىڭ اقىرىندا ازاپ شەككەن جاڭاوزەن مۇنايشىلارىن قولداۋعا بارعاندا قاھارىنا ءمىنىپ:
“...باسىڭا جامان كۇن تۋسا،
ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ ساتاسىڭ...” – دەپ، شىندىق-شاپالاعىمەن اياۋسىز سالىپ تا جىبەرەدى...
ادامزات قوعامىنىڭ قايسى كەزەڭىندە دە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ادامدار شىڭىراۋدان شىندىق تارتقان جىرلاردى ءتۇسىنىپ، جادىنا سەرىك قىلعان. ەسەنتاەۆتىڭ ەستى جىرلارى مەن اسەرلى اندەرىنە ءتانتى قاۋىم ايماقتاردان ارنايى شاقىرتىپ جاتادى. بىراق، شاقىرتۋعا بارۋعا مۇمكىندىكتەر بولعانىمەن، اۋدان-اۋىلداردا كلۋبتاردى، مادەنيەت ۇيلەرىن شىندىق جىرشىسىنا كوبىنە-كوپ جالعا بەرمەيدى. باستى ماسەلە – قارجى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىم-قارارلاردىڭ كەدەرگىسى، حالىقتىڭ جينالۋىنا توسقاۋىل قويىلۋى.
جاناتتىڭ شىعارمالارىن تەلەديدار دا كورسەتپەيدى، راديوتوراپتاردان دا وتكىزبەيدى. سوندىقتان، كوپشىلىكتىڭ بەيحابار بولۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن، كەزىندە ۆىسوتسكيدىڭ دە تەلەارنا مەن راديوتوراپقا شىقپاي-اق ميلليونداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاعانىن ەسەنتاەۆ ەسىنەن شىعارماي، كوڭىلىنە مەدەۋ قىلادى.
2005 جىلى اندەرىن كاسسەتاعا جازىپ-تاراتىپ، بەس مىڭ دانامەن 24 ءانى ەنگەن كومپاكت-ديسكىسى دە شىققان جاناتتىڭ قازىر 1000-نان استام شىعارماسى بار. كازگۋ-دىڭ فيلفاگىن ونەرگە جاقىن بولعان سوڭ عانا وقىپ، ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەگەن ول ونەرىن باعالاپ، قولداۋ كورسەتكەن كاسىپكەرلەردىڭ ارقاسىندا اقيقات تەرىپ، ءان سالۋدى عۇمىرىنىڭ وزەگىنە اينالدىردى.
2001 جىلى قۇرىلعان قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى قوزعالىسىنىڭ قۇرامىنا 2002 جىلدىڭ اياعىندا ءوز ەركىمەن كىرگەن جىگەرلى جىگىت:“ساياساتتان باسقا تاقىرىپتارعا ءان ايتقىم كەلمەيدى...” – دەپ مالىمدەپ، ءانىن ايتىپ، حالىققا جەتكىزىپ، شىندىق جولىندا جۇرگەندىكتەن، “اقىن بەلگىلى پارتيا قاتارىندا ەمەس، بۇكىل قاراپايىم حالىقتىڭ ورتاسىندا ءجۇرۋى كەرەك” – دەگەن تۇجىرىم-ءتۇيىن جاسادى.
“جيىرما جىلدا نە وزگەردى ەلىمدە، كەلىمسەكتەر شىعىپ الدى تورىمە...” – دەيتىن تۋرا ءسوز، شىمىر شىندىق شەندىگە جاقپايدى. ولەڭدەرى تىكەلەي بيلىك باسىنداعى شەنەۋنىكتەرگە قاراتىپ ايتىلعاندىقتان، ءوزى “تەنتەك”، ولەڭى تارپاڭ جانات ەسەنتاەۆقا بويداق كەزىندە ءجيى تەكسەرۋلەر جۇرگىزىلىپ، باقىلاۋ جاسالاتىن. قازىر اقىننىڭ ءوز ويىن، جۇرەك ءسوزىن جەتكىزۋىنە ۇلكەن كەدەرگىلەر جوق. قالىڭ قازاق قولدايتىن ونەرپازعا قىسىم كورسەتۋ، قيانات قىلىپ، قاستاندىق جاساۋ – ەشكىمگە ابىروي اپەرمەيدى.
كەشىرەك 35 جاسىندا وتباسىن قۇرىپ، وتاۋ كوتەردى. عۇمىرلىق جۇبايى جاسامپاز جىرشى-سەرىگىنىڭ سەرگەك ونەرى مەن تاڭداعان سوقتىقپالى سوقپاعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، قولداۋ كورسەتىپ، دەمەپ وتىرادى. باتىلدىعى مەن باتىرلىعى قاتار بارد ورىنداۋشىسىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى، قوعام قايراتكەرى عالىمجان جاقيانوۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان عالىمجان ەسىمدى ۇلى ءوسىپ كەلەدى...
قازاعىنىڭ قاسىرەت-قايعىسى مەن قيىنشىلىق-قياپاتىن بىرگە كەشىپ كەلە جاتقان جىراۋ 42 جاسقا تولعانىندا دەمەۋشىلەرى مەن دوستارىنىڭ جيىپ بەرگەن 500 مىڭ تەڭگە قاراجاتىن “جۇلدىز” قايىرىمدىلىق قورى ارقىلى سىرقات سابيلەرگە تاراتىپ بەردى.
ءانى مەن جىرى حالىق ساناسىنا تەز جەتىپ، قۋاتتى اسەر سىيلايتىن جىرشىنىڭ ولەڭدەرىنە سىن ايتىلمايدى. قازاقتىڭ ەسەبى جوق كوپ تويلارىندا جانات ەسەنتاەۆ تىلەگىن ايتىپ، ارتىنشا ساياسي ولەڭدەرىنىڭ تىعىنىن اشىپ جىبەرەدى. دابىرلاعان كوپشىلىك لەزدە تىنىشتالا قالىپ، مەڭىرەۋ ۇنسىزدىك ورنايدى. شىمىر شۋماق، شىندىق سوزدەن ۇركىپ-قورقىپ قالاتىندار دا بولادى، اقيقاتتىڭ ايتىلعانىنا ايىزى قانىپ، كوكىرەك-سارايى اشىلعاندار دا كەزدەسەدى. تويعا ارنالعان ءانى جوق جىراۋدىڭ جۇرەك سىرى مەن شىندىق جىرىن ەسىتىپ ەسىن جيىپ، ەتەگىن جيناعان ەل ريزاشىلىقپەن قول سوعادى...
ارقانكەرگەن، جاڭاوزەن، شەتپە، شۇبارشى وقيعالارى تۋرالى تولعامدى جىر ايتىپ، تولىمدى وي تولعاعان باردى-ءانشى جانات ەسەنتاەۆ ورال قالاسىنداعى “زەنيت” مادەنيەت ۇيىندە تەگىن كونتسەرت بەرىپ، جينالعان قارجىنى جاڭاوزەن قۇرباندارىنىڭ جاقىندارىنا اۋدارماقشى بولعاندا، كەدەرگى قويىلىپ، رۇقسات ەتىلمەدى...
“ەستىر قۇلاق تىڭدار ما ەكەن اقىندى، ازعان جۇرتىڭ سىيلار ما ەكەن باتىردى...” – دەپ، زور داۋىس، وكتەم كەۋدەمەن ءان شىرقاعان قايسار قايراتكەر كەسكىلەسكەن كۇرەس، كولدەنەڭ كەدەرگىلەردى بۇزىپ-جارىپ ءجۇرىپ، جايىق جاعالاۋىنىڭ باس قالاسىندا “جاڭوزەنىم تانىتپاسىن جالعىزدىق” اتتى اۆتورلىق كەشىن وتكىزدى. كەشتىڭ ماقساتى – جاڭاوزەندىكتەرگە بۇكىل قوعامنىڭ نازارىن اۋدارىپ، جان-جاقتى قولداۋ ءبىلدىرۋ بولاتىن.
قادىم زامانداردا حالىقتى بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋدى كوكسەگەن قازاقتىڭ قابىرعالى جىراۋى دۋلات باباتايۇلى:
“باتىرلىقتىڭ ءسانى جوق،
ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ،
ەلىرگەن تۇلپار ەرتتەلىپ،
تولعاۋلى نايزا قولعا الىپ،
تۇيعىن قۇستاي تولعانىپ،
سارى ساداق اسىنىپ،
ەگەسكەن جاۋدى قاشىرىپ،
ۇلىن قورىپ جاۋىنان،
ەرەۋلەگەن ەگەر داۋىنان،
تۇتامداپ وق جونباسا...” – دەپ جىرلاعاندا، ءسىرا، وقشاۋ وي، اششى شىندىق ايتىلماسا – حالىقتىڭ قۇلدىق سانادان ارىلماسىن، سۇرقيا ساياساتتىڭ قيامپىر-قۇيتىرقىسىن بىلمەسىن سەزىنىپ، جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ءاردايىم جاڭا بۋىن مەن جاسامپاز جىرشىنىڭ كەرەكتىگىن تۇسىنسە كەرەك.
...ادامزات العا ادىمداپ باسىپ، وركەنيەت تورىنە تەلمىرگەن زاماندا ونەرى مەن ولەڭى ارقىلى قازاقتىڭ ساناسى مەن نامىسىن وياتىپ، ار-ۇياتى مەن رۋحىن جىگەرلەندىرۋدى ماقسۇت تۇتقان بايتاق قازاق دالاسىنىڭ بۇگىنگى باتىل جىرشىسى، جۇرەگى جارالى جىراۋى جانات ەسەنتاەۆ جەلتوقساننىڭ جەلدى كۇن، ىزعارلى تاڭىندا اقتاۋدىڭ باس الاڭىندا اقيقات جايلى ءان شىرقاۋدا...
قاجىمۇقان عابدوللا.
اباي.kz
