قازاق حاندىعى - مەملەكەتى قالاي قۇرىلعان؟
ۇلتجاندى ازامات، قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين اعامىز: «ەڭسەمىزدى قايتا كوتەرۋ ءۇشىن، رۋحاني جاڭعىرىپ، ساناداعى جاراقات جازىلۋ ءۇشىن ءالى دە ءبىرتالاي ەڭبەكتەنۋگە تۋرا كەلەدى»1 - دەگەندە وسى بابالار تاريحىنداعى بۇرىندا ءار ءتۇرلى قۇيتىرقى ساياساتقا نەگىزدەلىپ، ۇرپاقتان ادەيى جاسىرىلىپ، ايتىلماي، جازىلماي جازىلسا شىنايى تاريح بۇرمالانىپ بەرىلگەن وقيعالار بۇگىندە قالپىنا كەلتىرىلۋى ءتيىس ەكەندىگى تۋرالى ايتقان بولار.
وتكەن تاريحىمىزدىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋى بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك حالىقارالىق قاۋىمداستىقتاعى قازاق ەلىنىڭ بەدەلىنىڭ ودان سايىن ارتۋىنا ىقپال ەتىپ، مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي كەشە عانا قۇرىلماعان بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلعان تاريح ەكەندىگىن، ونى مەكەندەگەن قازاقتار بايىرعى حالىقتار قاتارىنا جاتاتىندىعىن ايعاقتايدى. مەملەكەتىمىزدىڭ قۇرىلۋىن بۇلاي ەرەكشەلەپ اتاپ ءوتۋ، قازاقتار وسى ءوڭىردىڭ ابوريگەندەرى – بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ نەمەسە جەردىڭ بايىرعى تۇرعىنى ەكەندىگىن جوققا شىعاراتىنداردىڭ كۇماندارىن سەيىلتەتىنى ءسوزسىز. بۇلاردىڭ جاڭا قونىستانعانداردان ايىرماسى – ابوريگەندەر ءوز جەرىن اتام زامانىنان بەرى مەكەندەپ كەلەتىندىگى.
شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ۇستەمدىك ەتكەن التىن وردا، اق وردا، شاعاتاي حاندىقتارىنىڭ ىدىراۋىنا بايلانىستى، دەشتى قىپشاق دالاسى مەن ورتالىق ازيا وڭىرىندە پايدا بولعان ۇساق حاندىقتاردىڭ جانە وسى حاندىقتاردىڭ تاعىنا تالاسقان حاندار مەن سۇلتاندار باسقارعان تۇرلىشە فەودالدىق توپتاردىڭ تىنىمسىز ءوزارا سوعىستارىنان قانجىلىك بولعان حالىق بۇقاراسى بۇل قىرقىستاردى تياتىن، الاساپىراندى توقتاتاتىن ءبىر تۇتاس مەملەكەتتى ارمان ەتتى. بۇل سول كەزدەگى ءوز الدىنا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى اڭساعان قازاق حالقىنىڭ كوكەيتەستى تىلەگى ەدى.
وسى ورتالىق ازيادا، دەشتى قىپشاقتا، سونىڭ ىشىندە ونىڭ شىعىس ەۋروپالىق بولىگىندە، ەدىل بويىندا، باتىس سىبىردە، شىعىس تۇركىستاندا شارۋاشىلىق-الەۋمەتتىك، ساياسي، مادەني-تاريحي دامۋ دەڭگەيى دە ءارتۇرلى بولدى. بۇل وڭىرلەردى بىرىكتىرگەن موڭعول ۇلىستارىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ تۇراقتىلىعى دا بەرىك بولمادى. ارتەكتەس ەتنيكالىق تايپالار مەكەندەگەن ولار ۋاقىت وتە كەلە تاريحي جاعىنان بايلانىستى، شارۋاشىلىق جانە ەتنيكالىق نەگىزى بار ساياسي قۇرىلىمدارعا بولشەكتەنىپ كەتتى. بۇل بولشەكتەنۋگە قوعامدىق قاتىناستار دامۋىنداعى بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر، ەتنيكالىق پروتسەسستەردەگى توپتاسۋشىلىق فاكتورلار ىقپال ەتتى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ قارساڭىندا (XIV-XV عاسىرلاردا) قازاق تايپالارى سىبىردەن سىر بويىنا، ەرتىستەن جايىق جاعاسىنا دەيىنگى جالپاق وڭىرگە جايىلىپ قونىستانعان بولاتىن. وسى ءداۋىردى باياندايتىن ورتا عاسىرلىق تاريحشىلاردىڭ شىعارمالارىندا قازاق دالاسىنىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى رەتىندە قىپشاق، قاڭلى، قارلۇق، ءۇيسىن، نايمان، كەرەي، قوڭىرات، ماڭعىت تاعى باسقا تايپالار اتالادى. بۇلار قازاق دالاسىنىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى، سونداي اق بۇدان بۇرىن وسى وڭىرلەردە قۇرىلعان اق وردا، موعولستان، تاعى باسقا حاندىقتاردىڭ حالقىن قۇراعان ەتنيكالىق توپتار ەدى. بۇل تايپالار ىشىندە قىپشاقتاردىڭ ورنى وزگەشە بولدى، XIII عاسىردىڭ دەرەكتەرىندە التىن وردا حاندارى «قىپشاق پاتشالارى»2 دەپ اتالدى. قىپشاقتار XIV عاسىردا وردا ەجەن مەن شايباني ۇلىستارىن مەكەندەگەن اق وردا حالقىنىڭ، ال كەيىننەن ءابىلحايىر حاندىعى حالقىنىڭ دا ەداۋىر بولىگىن قۇرادى.3
باتىس ءسىبىر تايپالارىمەن كورشى بولىپ، ولارعا ەلەۋلى ىقپال ەتكەن قازاق تايپالارىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى قىپشاقتار ەدى. ەرتىس ءوڭىرىنىڭ تورعاي، ەسىل دالالارىنىڭ قىپشاقتارى: قۇلان قىپشاق، قىتاي قىپشاق، ساعال قىپشاق، تورايعىر قىپشاق جانە ماجار (ماديار) قىپشاق بىرلەستىكتەرىنە ءبولىندى.
توبىلدىڭ تومەنگى بويىنان ۇلىتاۋ مەن سىردارياعا دەيىنگى تەرريتوريادا باسقا تايپالاردىڭ ەداۋىر بولىگى ولاردىڭ ىشىندە نايماندار، كەرەيلەر، مەركىتتەر مەن وڭعىتتار قونىس تەپتى.4
XV عاسىردا اق وردا ورنىنا قۇرىلعان ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ (1428‒1468) حالقى اراسىندا قارلۇق، قوڭىرات، ءۇيسىن، نايمان، وكىرەش نايمان، قيات، ماڭعىت، شىنباي، يتجان، تاپعۇت، دۇرمان، تۇباي، تايماس، كۇشتى، وتارشى، شاپ، قىتاي، باراق، ۇيعىر، كۇرلەۋىت، يشكى، يشكى-ماڭعىت، تۇمان ت.ب. تايپالاردىڭ بولعاندىعى ءمالىم.5
نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا ماڭعىت، نايمان، ارعىن، قوڭىرات، قاڭلى، الشىن، قىپشاق، كەنگرەس، قارلىق، الاش، تاما ت.ب. تايپالار بولدى.6 موعولستانعا قارستى جەتىسۋ تايپالارى: دۋلات، قاڭلى، (بەكچيك) قارلىق، كەرەي، ارعىنوت، كۇرلەۋىت، كۇششى، بارلاس، شوراس، كوڭشى، قالۋشى، بۇلعاش ت.ب. ەدى.7
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قارساڭىندا، ءاربىر قازاق تايپاسىنىڭ ءورىس-قونىستارى ۇلان-بايتاق تەرريتوريانى الىپ جاتتى:
نايماندار XV-XIV عاسىرلاردا ۇلىتاۋدان ەسىلگە دەيىنگى اۋدانداردىڭ كوپشىلىگىن قونىستاندى.
قوڭىرات XV-XIV عاسىرلاردا تۇركىستان مەن قاراتاۋ اۋداندارىن مەكەن ەتتى.
ارعىندار XV-XIV-عاسىرلاردا ەرتىستەن باتىسقا قاراي ورتالىق قازاقستاندى، ءىشىنارا سىرداريانى جانە باتىس جەتىسۋدى مەكەندەدى.8
كەرەيلەر XV-XIV-عاسىرلاردا جەتىسۋدا جانە تارباعاتايدا، سونداي-اق ەرتىس بويىندا، زايسان كولىنەن وم جانە توبىل وزەندەرىنە دەيىنگى وڭىردە ءومىر ءسۇردى.9
دۋلاتتار XV-XIV عاسىرلاردا ىلە، شۋ، تالاس وزەندەرىنىڭ القاپتارىندا، ىستىقكولدەن وڭتۇستىككە قاراي، سونداي-اق وڭتۇستىك قازاقستاندا «وتىرار جاسىل القابىن» مەكەندەدى.10
قاڭلىلار قاراتاۋ باۋرايى، ورتا سىرداريا جانە باتىس جەتىسۋداعى وزەندەرىنىڭ ەجەلگى مەكەنىندە بولدى.11
ۇيسىندەر وزدەرىنىڭ بايىرعى زاماننان بەرگى مەكەنى جەتىسۋ ءوڭىرىن قونىستاندى. تاريحي دەرەكتەردىڭ ايتۋىنشا، ءابىلحايىر حاندىعىندا دا ۇيسىندەر بولعان.12
«تاريح-ي-راشيدي» مەن «راۋزات اس-سافانىڭ» دەرەگىنە قاراعاندا، XV-XIV -عاسىرلاردا ىلەنىڭ سول جاعاسىندا جانە يانگي (تاراز) اۋدانىندا كەرەيتتەر (كەرەيلەر), شۋ وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا ارعىندار مەكەندەگەن. 13
جالايىرلار قاراتاۋ باۋرايىن، ورتا سىرداريا ءوڭىرى مەن جەتىسۋدى قونىستانعان.14
«XV عاسىردىڭ اقىرى مەن XVI عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا قازاق حالقىن قۇرايتىن نەگىزگى ەتنيكالىق توپتاردىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگى حالىقتىڭ بىرىگۋ بارىسىن جەدەلدەتە ءتۇستى. ابىلقايىر مەن اق وردا حاندىقتارىنا قاراعاندا قازاق حاندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى-ونىڭ اناعۇرلىم كەڭ دە بەرىك ەتنيكالىق نەگىزى-قالىپتاسقان قازاق حالقى بولدى»15. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قارساڭىنداعى وسى وڭىردەگى ەتنيكالىق جاعدايدىڭ جوعارىدا اتالعانداي ورنالاسۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا ءوز ىقپالىن تيگىزدى. ال قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى وسى ۇلان-بايتاق ءوڭىردى قونىستانعان قازاق تايپالارىنىڭ جانە قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىردى. قازاقتىڭ ءوز الدىنا حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسى ءبىرجولاتا اياقتالدى.
1428 جىلى اق وردانىڭ اقىرعى حانى باراق ىشكى فەودالدىق قىرقىستا قازا بولعان سوڭ، اق وردا مەملەكەتى ىدىراپ، ۇساق فەودالدىق يەلىكتەرگە بولىنگەندە ءوزارا قىرقىس ۇدەي ءتۇستى. بۇرىنعى اق وردانىڭ ورنىنا ءابىلحايىر حاندىعى مەن نوعاي ورداسى قۇرىلدى. شايباني تۇقىمىنان شىققان ءابىلحايىر حان بۇرىن وردا ەجەن بيلەگەن اق وردا تەرريتورياسى – شىعىس دەشتى قىپشاققا 40 جىل (1428-1468) ۇستەمدىك ەتتى. ابىلقايىر حان قۇرعان بۇل مەملەكەت "كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى" دەپ تە اتالدى. ابىلقايىر (1412-1468 جج) جوشىنىڭ بەسىنشى بالاسى شايباننان تارايدى. مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسى XV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە سىرداريادان ءسىبىر حاندىعىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتتى. ابىلقايىر جونىندە مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ "تاريح-ي-راشيدي" اتتى شىعارماسىندا: "ابىلقايىر حان بۇكىل دەشتى-قىپشاقتى بيلەپ، توستەدى. جوشى ۇرپاقتارىنىڭ كەيبىر سۇلتاندارى ابىلقايىردان ارامدىق ارەكەتتەر مەن سوعىس قۇمارلىعىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانىن ءبىلىپ، مۇنى بولعىزباۋعا تالپىندى»16 دەپ جازادى.
XV عاسىردىڭ ورتاسىندا ءابىلحايىر حاندىعىنداعى تولاسسىز بولعان قان توگىس سوعىستار مەن ىشكى فەودالدىق قىرقىستار بارعان سايىن ۇدەپ، فەودالدىق ەزگى مەن قاناۋ حالىق بۇقاراسىن اۋىر كۇيزەلىسكە ءتۇسىردى.
الاساپىران سوعىستار مەن فەودالدىق بىتىرانقىلىق سالدارىنان دەشتى قىپشاق دالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان مال جايىلىمىن پايدالانۋدىڭ داعدىلى كوشىپ قونۋ تارتىپتەرى بۇزىلدى، كوشپەندى تايپالار مەزگىلىندە جايلاۋ-قىستاۋلارىنا بارا المايتىن بولدى. بۇل كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىنا اۋىر زاردابىن تيگىزدى. وسىنداي اۋىر تاۋقىمەت تارتقان حالىق بەيبىت ءومىردى، ءابىلحايىردىڭ ادىلەتسىز ۇستەمدىگىنەن قۇتىلىپ، ءوز الدىنا تىرشىلىك ەتۋدى ارمان ەتتى. اق وردانىڭ اقىرعى حانى ۇرىس (ورىس) حاننىڭ ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك بۇل جاعدايدى ءوز ماقساتتارى ءۇشىن پايدالاندى دا، ءابىلحايىر حاننىڭ قاناۋشىلىعىنا قارسى كۇرەسكەن، بولاشاقتا قازاق دەپ اتالعان جۇرتتى قۇراعان تايپالارعا باسشىلىق جاسادى. وسى قازاق اتانعان قالىڭ تايپالاردى باستاپ باتىس جەتىسۋعا قونىس اۋداردى. ول كەزدە 1434-1462 جىلدارى جەتىسۋدى بيلەگەن موعولستان حانى ەسەنبۇعا بۇل قازاقتاردى ابىلحايىرعا قارسى پايدالانۋ ءۇشىن قارسى الىپ، قونىس بەردى. بۇلار باتىس جەتىسۋدى مەكەن ەتە وتىرىپ، قازاق حاندىعىن قۇردى. تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريحي-ي-راشيدي» اتتى ەڭبەگىندە: «ول كەزدە دەشتى قىپشاقتى ءابىلحايىر حان بيلەدى. ول جوشى اۋلەتىنەن شىققان سۇلتاندارعا كۇن كورسەتپەدى. ناتيجەسىندە كەرەي مەن جانىبەك موعولستانعا كوشىپ كەتتى. ەسەنبۇعا حان ولاردى قارسى الىپ، موعولستاننىڭ باتىس شەگىندەگى شۋ مەن قوزىباس ايماقتارىن بەردى. ول كوشىپ كەلگەن وزبەكتەردى «قازاقتار» دەپ اتادى. قازاق سۇلتاندارى 870 جىلدارى (1465-1466) بيلەي باستادى...» دەگەن مالىمەت قالتىرعان.17
1456 جىلى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار، ءابىلحايىر حان ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەسكەن قازاق تايپالارىن باستاپ شىعىس دەشتى قىپشاقتان باتىس جەتىسۋ جەرىنە قونىس اۋدارۋى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولعان ماڭىزدى تاريحي وقيعا بولاتىن. ال قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى توتەنشە ماڭىزدى وقيعا بولدى. ول ۇلان-بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ شوعىرلاندىرۋدا، قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋگە، قازاقتىڭ بايىرعى زاماننان باستالعان ءوز الدىنا جەكە ەل بولىپ ءبىر جولاتا قالىپتاسۋىندا اسا ماڭىزدى جانە تۇبەگەيلى شەشۋشى ءرول اتقاردى.
ورتا عاسىرلىق اتاقتى تاريحشى مۇحامەد-حايدار دۋلاتيدىڭ كۋالاندىرۋى بويىنشا، بۇل وقيعا 1456 جىلى بولعان. وسى 1456 جىل، جاراتىلىسىنان ەركىندىك اڭساعان قازاق جۇرتىن باستاعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ جاڭا ءبىر ۇلىستىڭ دەربەستىگىن جاريالاعان ەرەكشە وقيعا – قازاق دەگەن اتاۋدى يەمدەنگەن حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى قۇبىلىس، جاڭعىرعان قازاق ەتنوسىنان تۇراتىن مەملەكەتتىڭ دۇنيەگە كەلگەن مەزگىل بولدى.
«كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر 1465 جىلدى، ءتىپتى، بۇدان سوڭعى كەزەڭدەردى اتاپ جاتادى. بۇل تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ورداسىنىڭ تۋ كوتەرىپ، ىرگە بەكىتۋى تەك ابىلقايىر كەنەتتەن قايتىس بولعان سوڭ عانا جۇزەگە اسقان سياقتى. وسىعان دەيىنگى ۇزاق ون ەكى جىل تەپە-تەڭ كۇرەس ۇستىندە وتكەنى ەسەپكە الىنبايدى. 1465-1470 جىلدار – حاندىقتىڭ قۇرىلعان ەمەس، نىعايعان ۋاقىتى، حالىقتىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن ەمەس، كورشى جۇرتتارعا ءبىرجولا تانىلعان مەزگىلى. تۇپتەپ كەلگەندە مۇنىڭ ءبارى قازاق تاريحىنىڭ باستاۋىن مۇمكىن بولعانىنشا كەيىندەتۋ تالابىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا»18 - دەگەن ماعاۋيننىڭ تۇجىرىمى سول كەزدەگى تاريحي وقيعالاردى زەرتتەگەن وزگە دە تاريحشى-عالىمداردىڭ پىكىرلەرىمەن ۇندەس.
العاشىندا قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى باتىس جەتىسۋ جەرى، شۋ وزەنى مەن تالاس وزەنىنىڭ القابى ەدى. مىنە ناق وسى تەرريتورياعا دەرەكتەمەلەردە تۇڭعىش رەت «قازاقتار» دەگەن اتاۋ قولدانىلعان (ۋاسيفي، 16-عاسىر),19 ەجەلدەن وسى القاپتى مەكەندەگەن قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز تايپالارى دەشتى قىپشاقتان قونىس اۋدارعان قازاق تايپالارىمەن ەتەنە ارالاسىپ كەتتى. ءابىلحايىر حاندىعىنداعى الاساپىران سوعىس سالدارىنان قانجىلىك بولعان قازاق حالقى بۇل اراعا كەلىپ ەس جيىپ، ەتەك جاۋىپ، ەكونوميكالىق تۇرمىسى تۇزەلە باستادى. مۇنى كورگەن دەشتى قىپشاق كوشپەندىلەرى ءابىلحايىر حان قول استىنان شىعىپ، بوگەۋى بۇزىلعان سۋداي اعىلىپ قازاق حاندىعىنا كەلىپ جاتتى. XV عاسىردىڭ 50 جىلدارىنىڭ ورتاسىنان 70 جىلدارىنىڭ باسىنا دەيىن ءابىلحايىر حاننىڭ قاراماعىنان باتىس جەتىسۋعا 200 مىڭ ادام كوشىپ باردى.20
1462 جىلى موعولستان حانى ەسەنبۇعا قايتىس بولعان سوڭ، بۇل مەملەكەتتە ىشكى فەودالدىق قىرقىس كۇشەيىپ، وكىمەتسىزدىك جاعدايدىڭ ءورىس الۋى، اماسانجى تايشى باستاعان ويرات جوڭعارلارىنىڭ جاساعان شابۋىلى سالدارىنان موعولستان مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعى شايقالعان كەزدە جەتىسۋدى مەكەندەگەن قازاق تايپالارىنىڭ قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلۋى ۇدەي ءتۇستى. بۇلار جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ۇكىمەت بيلىگىن نىعايتىپ، ونىڭ بەدەلى مەن اسكەري-ساياسي كۇش-قۋاتىن ارتتىرا ءتۇستى.
جازۋشى-عالىم مۇحتار ماعاۋيننىڭ وسى رەتتە: «كونە تۇرىك قاعاندىعى–بىزدىڭ ءتۇپ تامىر، اۋەلگى ۇلى مەملەكەتىمىز، التىن وردا – ودان سوڭعى بابالارىمىز ورناتقان داڭقتى ۇلىسىمىز، كوك وردا – قازاق جۇرتىنىڭ ەتنيكالىق بىرلىگىنە جول اشىپ، مەملەكەتتىك جۇيەسىن قالىپتاستىرعان كەزەڭ دەسەك، قازاق ورداسى ءبىزدىڭ ءوز اتاۋىمىزبەن اتالعان، حالقىمىزدى ەتنوس رەتىندە ءبىرجولا ورنىقتىرعان قۇرىلىم بولدى»21-دەپ بەرگەن باعاسى عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىم بولىپ تابىلادى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ەجەلگى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگىن اتا مەكەنگە ۇلىس ەتىپ ۇيىستىرۋمەن قاتار، ولاردىڭ ءبىرتۇتاس حالىق-ۇلت رەتىندە ساقتالۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. بۇل كەزدە وتكەندەگى التىن وردا قاراماعىنداعى باسقا تۇرىك تەكتەس تايپالار قىرىلىپ-جويىلىپ جاتقاندا، قازاق تۋىن كوتەرگەن قاۋىم ءوزىنىڭ ەلدىگىن ساقتادى، ۇلان-بايتاق جەرىن ۇرپاعىنا ميراس ەتىپ قالدىردى.
بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن وتكەن زامانىمىزدىڭ قاي كەزەڭىندەگى تاريحىمىز بولماسىن قىمبات، سۇراپىل-ساعاتتاردا تۋ ۇستاعان بابالارىمىزدىڭ بارلىعى دا ارداقتى. بۇرىڭعى-سوڭعى تاريحتا ورنى ەرەكشە تۇلعالار دا بولعان. ولار – قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالعان تۇڭعىش حاندارىمىز–كەرەي مەن جانىبەك. ەكەۋى دە دانا، ەكەۋى دە ەر. الاشتىڭ اسىپ تۋعان دارا ۇلدارى. ولاردىڭ اتا ءجونىن تاراتار بولساق، ەجەلگى تۇرىكتىڭ قيات رۋىنان باستاۋ الاتىن، قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ورتاق تورە دەگەن رۋدان. ارعى بابالارى – شىڭعىس حان، ودان جوشى حان، ودان توقاي-تەمىر، ودان ءوز-تەمىر، ودان قوجا، ودان بادىعۇل، ونىڭ ۇلى اتاقتى ۇرىس (ورىس) حان. ۇرىس حاننىڭ جەتى ۇلىنىڭ ۇلكەنى توقتاقيا حان، ورتانشىسى – قۇيىرشىق حان. توقتاقيا حاننان بولات تۋادى، بولاتتان قازاقتىڭ كەرەي حانى. قۇيىرشىق حاننان اتاقتى باراق حان تۋادى، باراقتىڭ ۇلى – قازاقتىڭ جانىبەك حانى. ياعني، قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى كەرەي مەن جانىبەك حاندار ءۇشىنشى اتادان تابىسادى. كوك وردانى كوركەيتكەن ۇرىس حاننىڭ شوبەرەلەرى.
قازاق ورداسى قۇرىلعاندا الدىمەن جاسى ۇلكەن كەرەي اق كيىزگە حان كوتەرىلىپتى. كەرەيدىڭ ناقتى قاي جىلى قايتىس بولعانى بەلگىسىز. ودان سوڭ جانىبەك حان ءامىر جۇرگىزەدى. قازاق جۇرتىنىڭ ابىلقايىردى جەڭىپ، ءبىرجولا ىرگەلەنۋى جانىبەك تۇسىندا بولسا كەرەك، جاڭا حاندىقتىڭ وزىندىك قۇرىلىمى مەن زاڭ جۇيەسى دە وسى جانىبەك زامانىندا جونگە تۇسكەن سەكىلدى. تاريحشى ماحمۇد يبن ءۋالي، كەرەي مەن جانىبەك سىرتقى ساياسي ىستەر مەن بايلانىستاردا ءوز بەتتەرىنشە قيمىل جاساعان حاندار، ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزە بىلگەن بيلەۋشى بولعاندىعى تۋرالى مالىمەت قالدىرعان: «ەسەنبۇعا حاننىڭ ءتىرى كەزىندە، وعان جوعارىدا اتالعان حاندار (ياعني كەرەي مەن جانىبەك) كومەك كورسەتىپ، قولداپ وتىرۋىنىڭ ارقاسىندا ءجۇنىس حان تاكاپپارلىق ۇزەڭگىسىنە ادەپسىز اياعىن سالا العان جوق»22 - دەپ جازعان ەكەن. جانىبەكتىڭ قازاق تاريحىنداعى ايرىقشى تۇلعا ەكەندىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى – ول حالىق ساناسىندا اۋليەگە پارا-پار، اقىلدى ءارى ادىلەتتى ءامىرشى رەتىندە تاڭبالانعان، ۇلتتىق تاريحىمىزدا جاي عانا جانىبەك حان دەپ اتالمايدى، ءاز-جانىبەك حان دەپ اتالادى. ءاز جانىبەك – قازاق جۇرتىنىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، ورداسىن ورنىقتىرعان ۇلى حان عانا ەمەس، سول حالىقتىڭ بار يگىلىگىنە ۇيىتقى بولعان اسىل ۇرىق، ۇلى اۋلەتتىڭ دە نەگىزىن سالۋشى 23 0. قازاق ورداسىنىڭ قۇدىرەتتى امىرشىلەرى، قازاق حالقىنىڭ اسىل پەرزەنتتەرى: قاسىم حان، حاقنازار حان، تاۋەكەل حان، ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان، سالقام جاڭگىر حان، ءاز-تاۋكە حان، ابىلاي حان، ەڭ سوڭى كەنەسارى حان، ۇلى عالىمىمىز شوقان، الاش-وردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان – بارلىعى دا وسى اۋليە ءاز-جانىبەك حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى.
قازاق سالتىندا حان كوتەرۋ، تاق الماسۋدىڭ سوناۋ تۇرىك قاعاندىعى زامانىنان قالىپتاسقان وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشىلىگى بولعان. تاق بيلىگى اكەدەن بالاعا ەمەس، اعادان-ىنىگە كوشكەن. مۇراگەر ءىنىنىڭ كەشەگى وتكەن حانمەن ەمشەكتەس بولۋى مىندەتتى ەمەس، نەمەرە نە شوبەرە، جالپى سول اۋلەتتەن بولۋى شارت بولعان جانە كوپ تۋىستىڭ كەز-كەلگەنى ەمەس، توبىنان وزعان اقىلگوي باتىرى عانا حان بولىپ سايلانعان.
VIII عاسىردان جەتكەن اتاقتى بىلگە-قاعان ەسكەرتكىشىندە: «اۋەلى اكەلەرى قاعان بولدى، ودان سوڭ ىنىلەرى قاعان بولدى، سودان كەيىن بالالارى قاعان بولدى»، - دەپ جازىلعان. مۇنداعى بالا دەپ وتىرعانى – اعانىڭ بالاسى، ودان سوڭ كەلەسى ىنىگە، كەلەسى اعانىڭ اۋلەتىنە جول اشىلماق. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، تاق بيلىگى اكەدەن بالاعا كوشپەيدى، اعادان ىنىگە كوشەدى. مۇراگەر ءىنىنىڭ كەشەگى امىرشىمەن بىرگە تۋعان، ەمشەكتەس بولۋى شارت ەمەس، توبىنان وزعان اقىلگوي، باتىرى عانا حان كوتەرىلەتىن بولعان.
بۇل تۋىستىق سالت، اينىماس اتا ءداستۇرى بۇزىلعان جاعدايدا، بيلەۋشى توپ اراسىندا الاۋىزدىق، جۇرت ىشىندە بۇلىك شىعاتىن بولعان. قازاق ورداسىنىڭ ءتورت ءجۇز جىلعا جۋىق ۇزاق تاريحىندا بۇل ءداستۇر بىرەر رەت قانا بۇزىلعان. كەيبىر حانداردىڭ ەسىمى ءبىزدىڭ زامانعا جەتكەن تاريحي قۇجاتتاردا تاڭبالانباي قالدى. ەجەلگى سالت ءتورت عاسىر بويى بەرىك ساقتالدى. قازاق تاريحىندا ەشقاشان دا حان كوتەرۋ جولىندا قان توگىلمەۋى، تاق ءۇشىن قىرقىس تۋماۋى – ەڭ الدىمەن وسى كونە ءداستۇردىڭ، ۇلىس ىشىندە قالىپتى ساياسي جاعدايعا نەگىز بولعان اتا سالتىنىڭ ارقاسى. 24
قازاق ورداسىنىڭ اۋەلگى ءامىرشىسى – كەرەي حان بولدى. كەرەيدەن سوڭ ونىڭ شوبەرە ءىنىسى ءاز جانىبەك حان بيلىك قۇردى. ءاز جانىبەك ولگەننەن سوڭ اعا بالاسى رەتىندە كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق حان كوتەرىلدى. بۇرىندىق حان كوز جۇمعاننان كەيىن از عانا ۋاقىت حاندىق دارەجە ءاز-جانىبەكتىڭ ۇلى ادىككە كوشەدى. ادىكتەن كەيىن ونىڭ تۋعان ءىنىسى قاسىم قازاق ورداسىنىڭ حانى بولىپ سايلانادى. قاسىمنىڭ حان سايلانۋىمەن بيلىك ءاز جانىبەك ۇرپاعىنا اۋىسادى. تۇرىك جۇرتىنىڭ بۇعان دەيىنگى مىڭ جىلدىق تاريحىندا سىننان وتكەن جول-جورا، قالىپتاسقان جۇيە نەگىزىندە سوڭعى ەكى جارىم عاسىر ورايىندا ەر حالىقتىڭ، ءمارت حالىقتىڭ جيىن ورتاسىنان جارىپ شىققان، بار تىلەگى ەلىنىڭ مۇراتىمەن بەرىك استاسقان اسىل تۇقىم – شىڭعىس حان – جوشى حان – ۇرىس حان – ءاز جانىبەك حان اۋلەتى ءوز جۇرتىن تاريحتىڭ بارلىق قيىن وتكەلىنەن الىپ ءوتتى، قازاق ورداسى دەپ اتالاتىن بايتاق تا قۋاتتى ۇلىستىڭ تۇعىرلى تۋىن بەرىك ۇستادى. ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ۇرانى – “الاش”، مەملەكەتتىك ەلتاڭباسى- گەربى – “تورە تاڭبا” (ياعني باس تاڭبا) اتالاتىن، كونە تۇرىك زامانىنان تارتىلعان، التىن وردا تۇسىندا قالىپتاسقان ءدىنى ءبىر ۇشەم بىتىك ۩. باس بايراعى – تورە تاڭبالى قىزىل تۋ. 25
قازاق ورداسىنىڭ استاناسى بۇكىل تۇرىك جۇرتىنىڭ زيارات ەتەتىن ورتالىعى ازىرەت-سۇلتان كەسەنەسى تۇرعان قاسيەتتى تۇركىستان قالاسى بولدى.
الايدا جاڭادان قۇرىلعان قازاق حاندىعىنىڭ ەكونوميكالىق نەگىزى ءالى دە ءالسىز ەدى. ءبىرسىپىرا قازاق تايپالارى ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ، موعولستاننىڭ، نوعاي وداعىنىڭ جانە باتىس ءسىبىر حاندىعىنىڭ قول استىندا ءتورت حاندىققا باعىنىشتى بولىپ وتىرعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە شىعىس دەشتى قىپشاقتى بيلەگەن ءابىلحايىر حان وزىنە قارسى شىعىپ، جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ، ەركىنسىپ وتىرعاندىعىنا، اسىرەسە ءابىلحايىر حاندىعىنان كوپتەگەن تايپالاردىڭ وعان كەتىپ جاتقانىنا نارازى بولىپ، قىلىشىن قايرادى. ول جاڭا قۇرىلعان قازاق حاندىعىن تارپا باس سالىپ جويىپ جىبەرمەك بولدى. ون شاقتى جىل اينالاسىندا باتىس جەتىسۋ وڭىرىنە ەكى ءجۇز مىڭ جان سانى بار كوشپەلى تايپالاردىڭ جينالۋى كەڭ ءورىس-قونىس كەرەك ەتتى. ال كوشپەلى ەلدىڭ وتىرىقشى-ەگىنشىلىگى كوركەيگەن اۋداندارمەن، اسىرەسە قولونەرى مەن ساۋداسى دامىعان ەكونوميكالىق ورتالىق-سىرداريا جاعالاۋىنداعى قالالارمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناستارىنا قولايلى جاعداي جاساۋ حالىق تۇرمىسىنداعى ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى. بۇل قارىم-قاتىناستىڭ وڭالۋىنا تەك كوشپەلى حالىقتار عانا ەمەس، وتىرىقشى ايماقتارداعى ەگىنشىلىك ونىمدەرىن وتكىزىپ ەگىس كولىگىن الۋدى ماقسات ەتكەن ەگىنشىلەر دە، قولونەر ونىمدەرىن وتكىزىپ شيكىزات ء(جۇن، تەرى، ت.ب.) الۋدى قاجەت ەتكەن قولونەرشىلەر دە، ساۋدا تاۋارىن وتكىزىپ پايدا تابۋعا ۇمتىلعان ساۋداگەرلەر دە مۇددەلى بولدى. باي ايماقتار مەن قالالاردى قول استىنا قاراتۋعا فەودالدار ءتىپتى دە مۇددەلى ەدى، اسىرەسە جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن قازاق حاندىعىن ساياسي-ەكونوميكالىق بازا رەتىندە پايدالانۋ ءۇشىن سىرداريا بويىنداعى قالالاردى قاراتۋ وتە ماڭىزدى بولدى.
ءسويتىپ قازاق حاندىعى الدىندا ءۇش مىندەت تۇردى:
1.مال جايىلىمدارىن پايدالانۋدىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان داعدىلى ءتارتىبىن قالپىنا كەلتىرۋ (بۇل ءتارتىپ ابىلقايىر حاندىعىنداعى الاساپىران ارقىلى بۇزىلعان بولاتىن)
2.شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەن جولى ۇستىنە ورناعان سىرداريا جاعاسىنداعى سىعاناق، سوزاق، وتىرار، ياسسى (تۇركىستان) ت.ب. قالالارىن قازاق حاندىعىنا قاراتۋ. بۇل قالالار وسى وڭىردەگى ساياسي–ەكونوميكالىق جانە اسكەري-ستراتەگيالىق بەرىك بازا بولدى.
3.قازاق تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ، ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ، بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدى مىندەت–سىرداريا جاعاسىنداعى قالالاردى قاراتۋ بولدى. سىرداريا بويىنداعى باي قالالار بۇدان بۇرىنعى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ-اقوردانىڭ، ابىلقايىر حاندىعىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك جانە ساۋدا-ەكونوميكالىق ورتالىقتارى ەدى. سوندىقتان وسى قالالاردى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري تىرەگىنە اينالدىرۋ بۇدان بۇرىنعى تاريحتا دا دەشتى قىپشاق دالاسىن بيلەۋدىڭ باستى شارتى بولىپ كەلگەن ەدى.
كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنا ەرگەن، قازاق اتانىپ بولىنگەن جۇرتتىڭ اۋەلگى سانى – ەكى ءجۇز مىڭداي ادام بولعان. بۇل سان سول زامان ءۇشىن كوپ حالىق، بىراق بايتاق ۇلىستا قالعان تۋىستاردىڭ سانى بۇدان التى-جەتى ەسە ارتىق بولاتىن. شۋ بويىنا، الاتاۋ ەتەگىنە ورنىققان جۇرت ءبىراز كۇش جيناپ، ءوزىنىڭ ساياسي جاعدايىن نىعايتقان سوڭ، بۇرىڭعى كوك وردا جەرىن تۇگەل قايتارىپ الۋ جولىنداعى كۇرەسىن باستايدى. كورشىلەرىمەن جۇرگىزگەن سوعىستار ءساتتى بولىپ، ناتيجەسىندە جانە قولايلى تاريحي جاعداي ارقاسىندا اينالاسى ون جىلعا تولار-تولماستا ۇلكەن قۋاتقا يە بولادى. الايدا، سىرداريا بويىنداعى قالالار مەن دەشتى-قىپشاق دالاسى ءۇشىن كۇرەستە قازاق حاندىعىنىڭ باستى باسەكەلەسى جانە اتا جاۋى ابىلقايىر حان بولدى. قازاق حاندىعى ابىلقايىرعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن موعولستان مەملەكەتىمەن تاتۋ، كورشىلىك، وداقتىق بايلانىس ورناتتى. بۇل وداق ويرات جوڭعارلارىنىڭ تايشىسى اماسانجىنىڭ موعولستانعا شابۋىل جاساۋىنان جانە ابىلقايىر حاننىڭ جەتىسۋداعى قازاق حاندىعىنا شابۋىل جاساۋىنان تىزە قوسا وتىرىپ قورعانۋدى قاجەت ەتتى.
قازاق بولىپ بولىنگەن قاۋىمدى قولدا بار كۇشپەن تاپتاپ، جانىشتاۋعا شاماسى جەتپەگەن ابىلقايىر بۇكىل ۇلىسىنا ساۋىن ايتىپ، اسكەر جينايدى. ەدىل داريانىڭ جاعاسىندا قالىڭ قول ءتۇزىپ، 1468 جىلى قىستا ابىلقايىر حان قازاق حاندىعىن قيراتپاق بولىپ، جەتىسۋعا جورىققا اتتانادى، بىراق ساپارى ءساتسىز بولىپ، جورىق جولىندا قازا تابادى. 26
ابىلقايىر باستاپ كەلگەن اسكەر قازاق بولىپ بولىنگەن جۇرتتى شابۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق بىلدىرگەنگە ۇقسايدى. ويتكەنى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ تۋى استىنداعى جۇرت پەن ابىلقايىر تۋىنىڭ استىنداعى جۇرت – ءبىر-اق حالىق ەدى، ءبارى دە الاش ۇلى، كەيىنگى ءۇش ارىستىڭ ۇرپاعى. شىنىندا دا سولاي بولادى. ابىلقايىر ولىسىمەن، قاراماعىنداعى اسكەر تاراپ كەتەدى; بۇرىنعى امىرشىسىنە ادال شونجارلاردىڭ ءبىر توبى ابىلقايىردىڭ ۇلى شەيح-حايداردى حان كوتەرەدى، بىراق ول كوپ ۇزاماي، قازاقتارمەن قاقتىعىستا قازا تابادى. ءسويتىپ، العاش تۋ كوتەرگەننەن سوڭ ارادا ءبىر مۇشەل وتەر-وتپەستە كەرەي مەن جانىبەك اتا جۇرتىنا تولىق يە بولادى. قازاق ورداسى بۇرىنعى التىن وردانىڭ شىعىس بولىگى كوك وردا جەرىندە ءبىرجولا ورنىعادى، ەجەلدەن اتا مەكەنىندە وتىرعان تۇرىك-قىپشاق رۋلارى ەندى قازاق دەگەن ۇلتتىق اتاۋمەن اتالادى. قازاق ورداسىنىڭ قۇرىلۋى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق اتالاتىن حالىقتىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى–بىر جۇرتتىڭ ەكىنشى جۇرتتى جاۋلاۋىنىڭ، بەلگىلى ءبىر تايپالاردىڭ جاڭا قونىسقا كەلىپ، جاڭا پاتشالىق ورناتۋدىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسقان ءىس ەمەس. بۇل – ءتىلى ءبىر، ءتۇرى، ءدىنى ءبىر، سالت-ساناسى ورتاق تۋىسقان رۋلاردىڭ، ياعني، ەتنيكالىق تۇرعىدان العاندا، ءبىرشاما قالىپتاسقان قاۋىمنىڭ جاڭعىرعان وردا قۇرامىندا قايتادان توپتاسۋى بولاتىن.
ابىلقايىردىڭ قازا تابۋى قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا جانە كولەمىنىڭ كەڭەيۋىنە جاعداي تۋدىردى. ءابىلحايىر ولگەننەن سوڭ ونىڭ ەلىندە قيان-كەسكى قىرقىس باستالىپ، حاندىق ىدىراي باستادى: «وزبەك ۇلىسىنىڭ شاڭىراعى شايقالدى، شيەلەنىستەر باستالدى. ونىڭ (قاراماعىنداعىلاردىڭ) ۇلكەن بولىگى كەرەي حان مەن جانىبەك حانعا كوشىپ كەتتى».27 مۇنداي ءتيىمدى جاعدايدى دەر كەزىندە پايدالانعان قازاق حاندارى كەرەي مەن ءاز جانىبەك بۇدان 12 جىل بۇرىن وزدەرى اۋىپ كەتكەن اتا قونىسى دەشتى قىپشاققا قايتا ورالدى. قازاق حاندارى ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرلەرىنە قارسى كۇرەستە ولاردىڭ تاپ بولعان ىشكى-سىرتقى قايشىلىقتارىن تولىق پايدالاندى، بۇرىننان بەرى ابىلحايىرمەن بيلىككە تالاسىپ كەلگەن جوشى ۇرپاقتارى-احمەت حان مەن ماحمۇد باتىس ءسىبىردىڭ بيلەۋشىسى يباق حانمەن، سونداي-اق نوعاي وداعىن بيلەگەن مىرزالارمەن وداقتاسىپ، تىزە قوسا وتىرىپ كۇرەس جۇرگىزدى.
ءابىلحايىر حاننىڭ ورنىنا وتىرعان مۇراگەر بالاسى شايح حايدار بۇل كۇرەستە ءولتىرىلدى.28 ءابىلحايىر حاننىڭ نەمەرەلەرى مۇحاممەد شايباني مەن ماحمۇد سۇلتان استراحانعا بارىپ پانالادى. ءابىلحايىر حاننىڭ مۇراگەرلەرىمەن كۇرەستە تولىق جەڭىسكە جەتكەن قازاق حاندىعى ءابىلحايىر حان 40 جىل بيلەگەن شىعىس دەشتى قىپشاق دالاسىن جانە ونداعى كوشپەلى تايپالاردى بىرتە-بىرتە وزىنە قوسىپ الدى. «XV-عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا قازاقتار سىرداريا بويىمەن وعان جالعاس قاراتاۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىرسىپىرا جەرىن باسىپ الدى».29 ءسويتىپ قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسى الدەقايدا كەڭەيدى، وعان تۇس-تۇسىنان قازاق تايپالارى كەلىپ قوسىلىپ جاتتى.
الايدا سىرداريا جاعاسىنداعى قالالار ءۇشىن ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني حانمەن كۇرەس وتىز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. بۇل كۇرەس كەرەي حاننىڭ بالاسى بۇرىندىق حاننىڭ (1480-1511جج) تۇسىندا دا تولاستاعان جوق. سىرداريا بويىنداعى قالالاردى الۋ ءۇشىن قازاق حاندىعىمەن تالاسقان بەلدى باسەكەلەس مۇحاممەد شايباني ەدى. سونىمەن قاتار تۇركىستان ايماعىن بيلەگەن ءامىر تەمىر اۋلەتىنەن شىققان ءامىر مۇحاممەد ءمازيت تارحان مەن موعولستان حانى ءجۇنىس حاننىڭ دا كوزدەگەنى-سىرداريا جاعاسىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزى زور قالالار بولدى. بۇل قالالار ءۇشىن قازاق حاندارى دا سوعىستى. قازاق حانى ءاز جانىبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى ماحمۇد سۇلتان سوزاق قالاسىن باعىندىردى، ەكىنشى بالاسى ەرەنجى (يرەنجى) ساۋراندى يەمدەندى. ساۋران تۇبىندە قازاقتاردان سوققى جەگەن مۇحاممەد شايباني بۇحاراعا قاشتى.30 ء سويتىپ، سىرداريا جاعاسىنداعى ەكى قالا-سوزاق قالاسى مەن ساۋران قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا كىردى.
بۇرىندىق پەن شايبانيدىڭ تۇركىستان ءوڭىرى ءۇشىن ۇزاققا سوزىلعان سوعىستارى قازاق حانىنىڭ دەشتى قىپشاقتا ءوز جاعدايىن نىعايتۋىنا اكەلىپ سوقتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇرىندىق قازاق حاندىعىنىڭ شىعىس اۋداندارىڭدا ءوز يەلىكتەرىن تەرريتوريالىق جاعىنان ءبىرشاما ۇلعايتتى.
موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن، بارلىق قازاق رۋلارى مەن تايپالارى جەتىسۋدا العاش رەت ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرىلدى. قازاق حاندىعى نىعايىپ، حالقىنىڭ بىرىگۋ بارىسى جەدەلدەۋمەن بىرگە، ونىڭ «قازاقتار» دەگەن اتاۋ دا بەكىدى.31
ءبىزدىڭ بۇكىل وتكەن تاريحىمىز جاۋلاس ەلدەردىڭ، جاۋ بولماعان كۇننىڭ وزىندە جات جۇرت وكىلدەرىنىڭ قولىمەن جازىلىپ وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي بۇرمالانىپ كەلگەندىگىن ەستە ساقتاپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ كەپىلى رەتىندە ول وتكەن تاريحتاعى اقيقاتتى بۇرمالاپ «اقتاڭداقتار» جاساۋعا جول بەرمەۋمىز قاجەت.
ەسەنعازى قۋاندىق،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. ماعاۋين م."قازاق تاريحىنىڭ الپپەسى", الماتى-1995, 9-بەت
2. «التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعى»، 1-توم، 364-442-448-بب
3.. يۆانوۆ پ.پ. «ورتا ازيا تاريحىنىڭ وچەركتەرى» 20-21بەتتەر.
4. «قازاق سسر تاريحى»، الماتى، 1983.2-توم، 192-بەت.
5. ماسعۇد يبن وسمان كوhستاني «تاريحي ابىلقايىر حان» 312-480 بەتتەر
6. «قازاق سسر تاريحى»، الماتى،1983.2-توم، 190-بەت
7. يۋدين ۆ.ت «موعولستانداعى موعولداردىڭ تايپالىق قۇرامى»، 28-38 بەتتەر
8. «قازاق سسر تاريحى»، الماتى، 1983. 2-توم، 255-256-بەتتەر
9. مۇقانوۆ م. «ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى»، 28-38 –بەتتەر
10. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي»، 7-22-34-بەتتەر
11. «شاي بانيناما»،56-بەت. «تاريح-ي-راشيدي»، 45-48 بەتتەر
12. «تاۋاريح عۇزيداين نۇسىراتناما»، 5-7-98-بەتتەر
13. «راۋزات» اس‒سافى»، «تاريح-ي-راشيدي»، 23 بەت
14. «قازاق سسر تاريحى»، الماتى،1983. 2-توم، 257-بەت
15. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 8-توم، 664-بەت.
16. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي»، 46-بەت، «قازاق حاندىعى
تاريحىنىڭ ماتەريالدارى»، 95-بەت
17. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي»، 46-بەت، «قازاق حاندىعى
تاريحىنىڭ ماتەريالدارى»، 95-بەت
18. ماعاۋين م."قازاق تاريحىنىڭ الپپەسى", الماتى-1995, 12-بەت
19. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 6-توم، 384-385-بەتتەر.
20. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 6-توم، 384-بەت.
21. ماعاۋين م."قازاق تاريحىنىڭ الپپەسى", الماتى-1995, 14-بەت
22. سوندا، 16-بەت
23. سوندا، 16-بەت
24. سوندا، 16-بەت
25. سوندا، 15 بەت
26.«باقىر ال-اسىرار»، 1326-1336-بەتتەر.
27. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي»، 46-174 بب.
28. «تاۋاريح عۇزيداين نۇسىراتناما»،ۆ 96-بەت، «شايبانيناما» ا4, ۆ 4-ب.
29. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 8-توم، 235-ب.
30.«قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 8-توم، 225-ب.
31. پيششۋلينا ك.ا. «قازاق حاندىعى»،«قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 4-ت.،385-ب.
Abai.kz
