قىتاي دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن كەشەلى-بۇگىنگى پرەمەر كارىم ءماسىموۆ شاڭحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ استانادا وتكەن وتىرىسىنان كەيىن: «قارا قىتاي قاپتايتىن بولدى...» دەگەن سىڭايدىڭ ءوڭىن وزگەرتىپ، قازاققا «قۋانىشتى» حابار ايتتى. ول سىڭايدىڭ اقپاراتتىق رەسمي تىلدەگى مازمۇنى بىلاي: «قىتاي ءوز ەلىندەگى ونداعان (!) شيكىزاتتىق ەمەس زاۋىتىن قازاقستانعا كوشىرەدى، وسى ماقساتقا بايلانىستى كوپ ميللياردتىق كەلىسىم-شارت جاسالدى، ءبىز بۇنى ريزاشىلىقپەن قابىلدادىق...».

شاماسى، ول «ريزاشىلىقتىڭ» شاپاعاتى وزىنە نەمەسە ءوزىن وڭگەرگەن وكىمەت يەسىنە بۇيىرماسا، قازاققا قايىرى تيەدى دەگەن قيسىننىڭ رەتىن تابۋ قيىن.

جوق، قازاقستاندا جاڭا زاۋىتتاردىڭ سالىنۋى، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي جۇرگەن حالىققا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋى، شىنىندا قۋانىشتى جاعداي. بۇعان بولا الابوتەن ءسوز ايتۋ اعاتتىق بولادى.

بىراق ءماسىموۆ ءمالىم ەتكەن ءجايتتىڭ استارىندا، راسىندا دا، «قارا قىتاي قاپتايدى» دەگەن قارالى حاباردىڭ سىڭايى بار. بىرىنشىدەن، ءبىر ساۋساعىن جەڭ ىشىندە بۇگىپ جۇرەتىن قىتاي قازاقستانعا ول زاۋىتتارىن تەگىن كوشىرىپ بەرمەسى بەسەنەدەن بەلگىلى بەكەم. ونى كارىم-اكانىڭ ءوزى دە ايتىپ وتىر: كوپ ميللياردتىق كەلىسىم جاسالدى دەپ. ياعني، ول زاۋىتتاردىڭ كوشىرىلۋى مەن ءبىزدىڭ ەلدە سالىنۋى قازاقتىڭ قارجىسىنا قاتىستى ءجايت. قىتىمىر قىتاي وعان كوك تيىنىن شىعارمايدى.

ەكىنشىدەن، ول زاۋىتتاردى الدەبىر قيساپپەن قىتاي تەگىن بەرىپ، ونى سۋتەگىن سالىپ بەرەر بولسا، ول دا بەكەر بولماعانى: ياعني، ءوز ەلىنە سىيماي جاتقان حالقىنىڭ سول زاۋىتقا قاتىسى بار جۇمىسشىلارىن بىزگە قاراي اسىرىپ جىبەرمەك. ونىڭ ۇستىنە قىتاي قوندىراتىن ونداعان زاۋىتتى زىر اينالدىرار بىزدەگى ءبىر كەزدەرگى مامان-جۇمىسشىلار بازار كەزىپ كەتكەن. بۇگىنگى بايىعان قازاق ءىس تەتىگىن بىلەتىن جۇمىسشى تۇگىلى، مالىن باقتىرار مالشى تابا الماي ءجۇر.

وعان بولا ەل-جۇرتتى جازعىرۋعا بولمايدى: بىزدە جۇمىسشى-ماماندار دايارلايتىن وقۋ ورىندارى وتالىپ بىتكەن. بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى تاباقتاي ديپلومى بار زاڭگەر. قۋارعان قىرعا شىعىپ، ءبىر ءشيدىڭ ءتۇبىن تەپسەڭ، ەكى ەكونوميست، ءبىر مەنەدجەر، ءتورت ترەيد مامانى قاشا جونەلەدى. جۇمىسشىنى تال تۇستە شاممەن شارلاپ تاپپايسىڭ.

وعان دا جۇرت جازىقتى ەمەس: ەلدەگى زاۋىت-فابريك اتاۋلى 90-جىلداردىڭ توپالاڭ تالاپايىندا تاراپ تىنعان. ماسەلەنكي، ەلەكترونيكا ەلى اتالعان جاپونيانىڭ تاپسىرىسىمەن ءبىر كەزدەرى «چپۋ» ستانوكتارىن وندىرەتىن الماتىداعى «ازتم» زاۋىتى بۇگىندە قاڭقيعان قۇبىر عانا شىعارادى. سۇڭگۋىر قايىققا ارناپ، تورپەدو شىعاراتىن كيروۆ زاۋىتى مۇنايدىڭ قاراپايىم تەمىر-تەرسەگىن كەسىپ-پىشۋدەن اسپاي قالعان. مۇنداي مىسالدى مۇرىنداپ تىزسەڭ، ءتۇبى تەرەڭ اڭگىمە بولادى.

ال وسىنداي جاعدايدا قىتاي اكەلەتىن ول زاۋىتتاردى كىم سالادى، ولاردى كىم يگەرەدى؟ ارينە، قىتايدان باسقا كىم بولۋشى ەدى؟! «قارا قىتاي قاپتايدى» دەگەن دوعال دولبار – وسى.

ءتىپتى ول قىتاي ءبارىن تەگىن بەرىپ، تەگىن سالىپ كەتە بارادى دەگەننىڭ وزىندە وعان بۇرىنعى بەرەشەك 20 ميللارد دوللاردىڭ ۇستىنە تاعى دا قارىز قوسىلدى دەي بەرىڭىز. قىسقاسى، اينالىپ كەلگەندە، ءماسىموۆ قابىل كورگەن «ريزاشىلىق» قازاققا ەمەس، قىتايعا بۇيىرارى كۇمانى سەلدىر ءسوز بوپ تۇر.

ەرمۇرات باپي 

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: قىتايدان كوشىرىلەتىن

زاۋىتتارمەن بىرگە بىزگە

قانشا قىتاي كەلەدى؟

دەرەككوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 46 (270) وت 18 دەكابريا 2014 گ.