قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعالى ۇزدىكسىز رەفورمالاردى باستان وتكەرىپ كەلەدى: العاشقى كەزدەگى رەفورمالار سوتسياليستىك جوسپارلى ەكونوميكادان كاپيتاليستىك نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋ كەزەڭى،  ياعني، «وتپەلى كەزەڭ» دەپ اتالدى. اراعا ونداعان جىلدار سالىپ، ءبىز وتپەلى كەزەڭدى اياقتادىق. ودان كەيىنگى باستالعان رەفورمالار مەملەكەتتى جەتىلدىرۋ مەن ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ باعىتتا ءجۇردى. قوعامنىڭ رۋحاني ءومىرى دە نازاردان تىس قالعان جوق: ءبىلىم جانە مادەنيەت سالاسىندا ءىرى جوبالار قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

وسى وزگەرىستەرگە نازار اۋدارساق − وسىعان دەيىنگى جۇرگىزىلگەن رەفورمالاردىڭ بارلىعى دامۋعا ارنالعان دەۋگە بولادى. سوندىقتان، قاراپايىم قيسىنعا جۇگىنسەك، مۇنداي − ۇدەمەلى دامۋدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان مەملەكەتتە   − «توقىراۋ»، «داعدارىس» دەگەن قاۋىپتىڭ «زاتى تۇگىلى اتى جوق» بولۋى ءتيىس ەدى. بىراق، قوعامدا قازىرگى جاعدايىنا دەگەن كو­ڭىل بولۋشىلىك ۇدايى ءوسىپ كەلەدى: ەندەشە، ءبىزدىڭ دە ەلىمىزدەگى «ادامدىق فاكتورلارمەن» ولشەنەتىن كورسەتكىشتەرگە نازار اۋدارۋىمىز بەكەردەن بەكەر ەمەس سياقتى. مىسالى، «كو­لەڭكەلى ەكونوميكا»، «كولەڭكەلى ساياسات»، «كوررۋپتسيا»، «قىلمىس» جانە تاعى باسقا كەلەڭسىزدىكتەردى تىزبەلەمەي-اق، ادامنىڭ ەڭ قىمبات نارسەسى – ء«وز ومى­رىنە قول جۇمساۋ» (عىلىمي اينالىمدا − «سۋيتسيد») «ادامنىڭ شاراسىزدىقتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ول ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنىڭ تولىق جويىلۋى» دەپ ۇعار بولساق، وندا وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىلەرىنىڭ شامادان تىس كوبەيىپ كەتۋى: ا) ادامداردىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ قيىنداپ كەتۋىن; ءا) قوعامنىڭ مورالدىك-پسيحيكالىق تۇرعىدا دەپرەسسيالىق جاعدايعا تاپ بولعانىن; ب) مەملەكەتتىڭ قوعام الدىندا كەتىك-كەمشىلىككە جول بەرۋىن; گ) ادامداردىڭ ءوز بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىنىڭ سۇيىلۋىن، ارمانى مەن قيالىنىڭ كۇيرەۋىن; ع) قوعام مۇشەلەرىنىڭ «جاتتانۋىن»، ياعني، قوعامنىڭ قاتىگەزدەنۋى مەن ونى نەمقۇرايلىلىق جايلاپ الۋىن; د) قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءومىر قيىندىقتارىمەن بەتپە-بەت قالۋىن; د) قوعامدا دەنساۋلىق پەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ داعدارىسىن، ونىڭ وسى فاكتىلەرىنىڭ الدىن الۋعا قاۋقارسىز بولىپ قالۋىن; ە) شىنايى ءومىردىڭ «اقپا­راتتىق ومىردەن» الشاقتاۋىن جانە تاعى باسقا كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەر تۋرالى حابار بەرەدى. ءسويتىپ، بۇدان تۇسىنگەن ادامنىڭ ءبىر عانا «سۋيتسيد فاكتورىنان» قوعامنىڭ شىنايى جاعدايى تۋرالى كوپتەگەن استارلى ماعلۇمات الۋىنا بولاتىنىن كورەمىز. 
ارينە، ءبىزدىڭ قۇرمەتتى وقىرمانىمىز بۇل جەردە مىناداي: «اۆتور نەگە ءار ادام ءۇشىن جاعىمسىز، تىپتەن، قورقىنىشتى قۇبىلىسقا شۇقشيا قالدى؟» دەگەن سۇراق قويۋى مۇمكىن. بىراق، ونىڭ دا ءوز ءجونى بار، سەبەبى، مۇنداي فاكتىلەردىڭ كوبەيىپ كەتۋى، ەڭ الدىمەن، قوعامنىڭ ەكونوميكالىق دەپرەسسياعا ۇشىراۋىنان بۇرىن، ونىڭ مورالدىك ازعىنداۋىنان تۋىندايدى. ياعني، بۇل – قوعامنىڭ زيالىلىق ينستيتۋتىنىڭ «جالاڭاشتانۋىن» بىلدىرەتىن فاكتورلاردىڭ ء بىرى. مىسالى، كلاسسيكالىق ادەبيەتتە وتكەن عاسىر باسىنداعى «ۇلى دەپرەسسيادا» بۇل قۇبىلىستىڭ اقش-تا جاپپاي ورىن العانى، ال، ورىس كلاسسيكالىق ادەبيەتىندە رۋحاني كۇيزەلىسكە تۇسكەن ورىس ينتەلليگەنتسياسى اراسىندا ء«وز ەركىمەن ومىرمەن قوشتاسۋ» كەڭىنەن ەتەك جايعانى جان-جاقتى بەينە­لەنگەن. ونىڭ ۇستىنە، ونداي قادامعا ومىرگە وتە سەزىمتال، بويىندا تۋماسىنان زيالىلىق ۇيالاعان سۋبەكت (تاسىمالداۋشى) ادامدار ءجيى باراتىنىن ەسكەرسەك − بۇل قۇبىلىس «قوعامنىڭ زيالىلىق داعدارىسى» دەپ اتاۋعا تۇرارلىق قۇبىلىس بولىپ شىعادى. سوندىقتان، بۇدان كوپ قاتەلىك تابا قوي­مايمىز. 
ەندى، تىكەلەي تاقىرىپقا كوشەردەن بۇرىن «زيالى»، زيالىلىق» ۇعىمدارىنىڭ ماعىناسىنا تۇسىنىكتەمە بەرە كەتۋ قاجەت. ويتكەنى، ءاربىر حالىقتىڭ «زيالى» مەن «زيالىلىق» تۋرالى تۇسىنىگى بىردەي ەمەس، ويتكەنى،   بۇل ۇعىمداردىڭ ءمانى ۇلتتىق مادەنيەتتەن باستاۋ الاتىندىقتان  − ولاردىڭ مازمۇنى ارقاشاندا ۇلتتىق سيپاتتا. ال، ءبىز ونى قازاق دۇنيەتانىمىنا سايكەس قاراستىرۋىمىز كەرەك. ءبىراز جىلدار بۇرىن مەنىڭ باسپاسوزدە «زيالى زيالى ەمەس، ادىلەتتىڭ اق تۋىن ۇستاعان زيالى» اتتى ماقالام شىققان-دى. سوندا، مەن وسى ۇعىمدارعا ۇلتتىق تۇرعىدا انىقتاما بەرۋگە تىرىستىم. سودان بەرى زيالىلىق تاقىرىبىندا كوپتەگەن ماقالالار مەن زەرتتەۋلەر شىعىپ جاتىر. بىراق، مەن ولاردان زيالىلىقتىڭ «ۇلتتىق قۇندىلىق» تۇرعىسىندا بەرىلگەن انىقتاماسىن  كەزدەستىرە المادىم.  سوندىقتان، قازىر سول ماقالادان ءۇزىندىنى العا تارتامىن: بىرىنشىدەن، «زيالى ادامدار قوعامعا قاشان دا كەرەك − ولارسىز قوعامنىڭ ءومىرى سۇر. زيالىلار − تاريحي پروتسەسس بارىسىندا ومىردە ورنىعاتىن جاق­سى مەن جاماندى، دۇرىس پەن بۇرىستى ەلەپ­-ەكشەۋدەن وتكىزىپ وتىراتىن قوعام سۇز­گىسى، حالىق دانالىعى مەن ءداستۇر-­سالتىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستىرۋشىسى. قازاق حالقى الدىمەن وسى تالاپتى ورىنداۋعا قارىمى بار تۇلعالارىن عانا زيالى قاۋىم قاتارىنا قوسقان. ياعني، قازاق تانىمىندا «زيالى» ۇعىمى قاشاندا ەل مەن جەر، ۇلت، مەملەكەت، وتباسى، ۇرپاق ۇعىمدارىمەن ۇشتاسقاندا عانا – ءوزىنىڭ ءتول ماعىناسىنا يە بولا الادى. حالىقتى اقىل-ويىمەن، دۋالى سوزىمەن اۋزىنا قاراتا الاتىن ادام – ۇلتتىڭ بار اسىل قاسيەتىن بويىنا جيناقتاعان، ونىڭ مۇڭىن مۇڭداي، جوعىن جوقتاي بىلەتىن ادام دەپ تۇسىنىلەدى. ەكىنشىدەن، ەلىمىزگە نارىقتىق قاتىناستار ەنىپ، مەملەكەت پەن قوعام، قوعام مەن ينديۆيد اراسىندا نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناستار (كاپيتال قاتىناسى) ۇستەم بولا باستاعانىنا قاراماستان، قازىرگى قازاق قاۋىمىندا «زيالىلىقتىڭ» بۇل ۇعىمى ءالى دە ماعىناسىن جويعان جوق. سونىمەن، زيالى دەپ قازاقتا كىمدى ايتادى؟  قازىر دە زيالى دەپ – شىعارماشىلىق قابىلەتتى، ومىرلىك تاجىريبەسى مول، كورگەنى كوپ، ءدۇيىم جۇرتتى سوڭىنان ىلەستىرە الاتىن، ۇلت پەن  قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ايرىقشا سەزىنەتىن، وزدەرى دە ومىردەگى ماقساتتارىنىڭ ۇلتىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىن ايقىن ۇققان جانداردى اتاۋ ساقتالىپ وتىر.
بۇل انىقتامانىڭ ەرەكشەلىگى رەتىندە مۇنداعى «زيالىلىق» ۇعىمىن «ينتەلليگەنتسيا» ۇعىمىنان ءبولىپ قاراۋعا دەگەن تالپىنىستى اتاپ وتەر ەدىم. شىنىندا دا، قازاق تۇسىنىگىندە «زيالى ادام» قولىندا ديپلومى بار ينتەلليگەنتسيا ەمەس. ارينە، «قازاق زيالىلىعى» وقۋ مەن ءبىلىمدى تەرىستەمەيدى. قايتا، ول زيالىلىقتىڭ اجىراماس قۇرامداس بولىگى سانالادى. سوعان قاراماستان، قازاق زيالىلىعىنىڭ ماعىناسى ودان كەڭىرەك، تەك «ۇلتتىق ماسەلە» دەڭگەيىندە ايتىلسا عانا – ءوزىنىڭ ءتول ماعىناسىنا يە بولىپ شىعادى. ونسىز – وقۋ دا، ءبىلىم دە بوس ءسوز! سول سەبەپتى دە «قازاق زيالىلىعى»، كوپ جاعدايدا، قازاقتىڭ «تەكتىلىك» ۇعىمىمەن استارلاسىپ جاتادى. ياعني، «قازاق زيالىسى» − ءىلىم-ءبىلىمدى يگەرىپ قانا قويماعان، ول العان ءبىلىمىن، جىگەرى مەن قايراتىن، اقىلىن ءوزىنىڭ قاراقان قارا باسىنىڭ قامىنا ەمەس، حالقىنىڭ يگىلىگىنە جاراتا بىلگەن تەكتى ادام» دەگەندى بىلدىرەدى. مۇندا بۇل ەكى ۇعىمنىڭ، ياعني، «زيالىلىق» پەن «تەكتىلىكتىڭ» اراسى اجىراماعان −  ەكەۋى ءبىرتۇتاس كونسترۋكتسيا قۇرىپ تۇر.
ءبىز كەيدە «سوۆەت زامانىن» قاتتى سىن­عا الۋعا بەيىمبىز. مۇمكىن، قازىرگى ءدۇ­بارا كۇيدەن ارىلا الماي جاتۋىمىزدىڭ سەبەبىن سودان ىزدەيتىن بولارمىز… بىراق، ء«بىر جاماندىققا − ءبىر جاقسىلىق» دەمەك­شى، كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتى «اۋىلدىق رەزەرۆاتسيادا» ۇستاۋىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ قازاقى قالىپتا دامۋىنا جول اشىلعانىن ەسكەرمەي كەتۋگە بولمايدى (ول «رەزەرۆاتسيا» بولماعاندا ءبىز ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ال­دەقايدا تەز قارقىندا اجىراپ قالار ەدىك). ماسەلەن،  سول كەزدەگى قالالىق ورتادا دامىعان مادەنيەت ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان اۋىل قازاعىنىڭ تۇسىنىگىنە سايكەستەندىرىلىپ، ادەبيەت، كينو، تەاتر سەكىلدى ونەر سالالارى سول باعىتتا دامىپ وتىردى. ارينە، ۇلتتىق ويلاۋدا جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ارقىلى رەتتەلەتىن بەلگىلى ءبىر «يدەولوگيالىق ستاندارت» بولدى. بىراق، ۋاقىت وتە كەلە، ولاردىڭ اراسىنان iرiكتەلiپ قوعامعا تانىمال «جۇزدەن بiر جۇيرiك» شىعاتىن. قازiرگi تiلمەن ايتقاندا − «ەليتا». «ەليتا» اراسىندا ويىن جەتەر جەرiنە جەتكiزە ايتاتىن، ءسوزi وتكiر اقىن-جازۋشىلار مەن ونەر ادامدارىنىڭ بەدەلى ەرەكشە بولدى. ايتارى جوق، تۋرا سول زامان تالابى تۇرعىسىنان، قازاقتىڭ ول ۇلتتىق «ەليتاسى» ءوز مىندەتتەرىن ادال اتقاردى − ۇلتىنىڭ ناعىز جارشىلارى، زيالىلارى بولا ءبىلدى. سوندىقتان، «زيالىلىق» قازاقتار قالىڭ ۇيىسقان اۋىلدىق جەرلەردە الەۋمەتتىك ينستيتۋت رەتىندە تانىلىپ، ول حالىقتىڭ زيالى ادامدارعا دەگەن زور قۇرمەتىنە، سۇرانىسىنا جول اشتى. ءسويتىپ، قوعامدا ولاردىڭ ۇنiنە قۇلاق تۇرەتىن، ءومىرىن ۇلگى تۇتاتىن ورتا قالىپتاستى. ميلليونداعان تيراجبەن شىققان كىتاپتار، كينولار جانە باسقا تۋىندىلار سول ورتاعا قىزمەت ەتتى. سونىڭ ارقاسىندا زيالىلار حالىقپەن جۇيەلى تۇردە تىلدەسىپ وتىردى. 
بىراق، بۇگiن، تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزگەن ۋاقىتتا، كەزىندە كەڭەستiك بيلiك قالىپ­تاستىرعان، ۋاقتىسىندا قازاق مادەنيە­تى­نىڭ قارقىندى دامۋىن قامتا­ماسىز ەتە العان زيالىلىق قال­پىنىڭ (ستان­دار­تىنىڭ) بىت-شىتى شىقتى. پارودوكس؟! قالايشا؟ ءبىز تاۋەلسىز­دىكتى ارمانداعاندا تاۋەلسىزدىك يدەياسىن حالىق ساناسىندا رۋحاني بەكىتۋشى، ياعني، جارشىسى زيالى قاۋىم بولادى دەپ كۇتپەپ پە ەدىك؟ ەندەشە، قازىر نە سەبەپتەن زيالىلىقتىڭ قاجەتى بولماي قالدى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا قوعامنىڭ كوپتەگەن كەلەڭسىز قۇبىلىستارى اتويلاپ الدان شىققانداي بولدى. مىسالى، جوعارىدا ءبىز رەفورمالار تۋرالى ايتا كەلە، ولار­دىڭ كوبى شالا ورىندالعان دەدىك. سول رەفورمالار سياقتى، زيالىلىققا تىكەلەي قاتىسى بار مادەني رەفورمالار دا دەكو­راتسيالىق سيپاتتا قالىپ قويدى. 
ءبىز، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى باس­تالار الدىندا بارلىق اۋىلدار مەن شاعىن قالالارداعى كىتاپحانالار مەن مادەني وشاق­تاردى جويۋ ارقىلى «زيالىلىقتىڭ التىن كوپىرىن» قيراتىپ الدىق. ەندى، ونى قال­­پىنا كەلتىرمەي جاتىپ «مادەني مۇرا» دەگەن ۇلكەن جوبانى اياقتادىق دەي الامىز با؟ مىسالى، كوممۋنيكاتيۆتى مۇمكىندىگىنەن اجىراپ قالعان ول جەرلەردىڭ قازاعى وسى رەفورمالاردان كەيىن «مادەنيەتتەنىپ» كەتە العان جوق. قايتا كەرىسىنشە، قازاقى ءدىل مەن زيالىلىعىن قورەكتەندىرۋشى گەنەراتورى − اۋىلدى «كولحوز»، ونداعى ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋشى «اككۋمۋلياتور» حالىقتىڭ مادەني دەڭگەيىن «مامبەتيزم» دەپ استانا تورىنەن كۇلەتىن جاعدايعا جەتتىك! ال، تەاتر­دا − ارزان كۇلكى مەن داراقى قالجىڭ، كينودا − اتىس-شابىس-سەكس الدەقاشان نورماعا اينالىپ كەتتى… ءبىر مەزگىل كوشەدەگى جاس­تاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرسەڭىز − ولاردىڭ بار ءومىرى كافەدە ءوتىپ جاتقانداي اسەر الاسىز… بۇرىنعىداي تەاتر الدىندا شوق گۇلىن ۇستاپ قىز كۇتكەن جىگىتتەر قايدا كەتتى؟..  سپەكتاكلدەر مەن وقىعان كىتاپتارىن تالقىلاپ، تالاسىپ جاتاتىن ستۋدەنتتىك ورتا قايدا كەتتى؟ ونىڭ ورنىنا كافەلەردە تەمەكىنىڭ كوك تۇتىنىنە ورانا بيلەگەن جاستار كەلدى… مەن وسىلاي دەي وتىرىپ «مادەني مۇرا» قاجەتتىلىگىن تەرىستەمەيمىن، ونى ءار ادام قولدانا المايدى دەمەيمىن. مەنى ۇلتتىق سانادا رومانتيكالىق سارىننىڭ ءوشىپ بارا جاتقانى تولعاندىرادى، «مادەنيەتتى قوعامدا مادەنيەتتىڭ جە­تىس­پەۋشىلىگى» ءورىس الىپ بارا جاتقانى مازا­سىزداندىرادى… وسىنىڭ ءبارى قازاق زيالىلىعىنىڭ توقىراۋىنان بەلگى بەرەدى.  سەبەبى، «ارمانداۋعا قابىلەتتى حالىق» «نارتسيتسيزمگە» شالدىققان، حالىقتان بولەك − ء «وز كۇنىن ءوزى كورىپ جاتقان» بيلىككە كەرەك بولماي قالدى! قازىر ونى «وپتيميستىك تراگەديا» دەپ باعالاعان ارتىق ەمەس.      
زيالىلىقتىڭ داعدارىسى قوعامدا كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەردى تۋدىرادى. ما­قا­لانى جازۋ بارىسىندا بەلگىلى پۋبليتسيست جۇماش كوكبورى (فەيسبۋكتەگى اتى) ءوز پاراقشاسىندا: 
– «وسى تاياۋدا عانا بۇگىندە بەلگىلى ەل ازاماتتارىنىڭ بىرىمەن بۇگىنگى تاڭدا قا­زاقستاندا قالىپتاسقان ساياسي جانە الەۋمەتتىك جاعداي تۋرالى اڭگىمەلەسۋىمە تۋرا كەلگەن ەدى. اتى-ءجونىن اتاماۋىمدى وتىنگەن ول اعامىز: − جۇماش، قازاقتىڭ بۇگىنگىدەي اۋىر جاعدايعا تاپ بولىپ وتىرۋىنا، ەڭ الدىمەن، ۇلتىمىزدىڭ ءوزى كىنالى. قازاق – ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن جوعالتىپ العان ۇلتتاردىڭ قاتارىنا جاتاتىنىن نەگە مويىندامايمىز؟ بۇگىنگى تاڭداعى قازاقتىڭ بويىنداعى باستى كەمشىلىكتەر مىنالار:
1. اششى دا بولسا اقيقاتىن ايتساق − ءبىزدىڭ قازاق اۋىزبىرلىگىن جوعالتقان ۇلت.
2. ماقتانشاقتىق پەن ءجوندى-ءجونسىز ماقتانۋعا تىم اۋەس ۇلت.
3. قازاق قانشا جەردەن قوناقجاي، قولى اشىق جومارت ۇلت دەسەك تە، وزگەگە شەكتەن تىس ەمەشەگى ءۇزىلىپ تۇراتىن قا­زاق وزىنە كەلگەندە تاستاي قاتتى، كەيدە مەيىرىمسىز.
4. قازاق – تىم بويكۇيەز ۇلت. ول ءوزى ايتقانداي: «ەرىنشەكتىڭ – ەرتەڭى تاۋسىلماس» دەگەنگە ساي ۇلت. ۇلتتىڭ ەنجارلىعى باسىم بولىپ كەتتى.
5. بيلىكتىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاۋعا ءازىر تۇراتىن، قورقاق، جاسىق، جاعىمپاز ۇلت ەكەنىمىز دە راس.
6. قازاق ادىلەتسىزدىككە قارسى شىعا المايتىن تارتىنشاقتىعىن قازاقتىڭ قورقاقتىعىنا جاتقىزۋعا بولاتىن شىعار؟
7. «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» دەپ دانىشپان اباي ايتقانداي، ۇلتى­مىزدىڭ بوس سوزگە اۋەستىگى، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن سوزشەڭدىگى، ءبارىنىڭ اقىل اي­تۋعا دايار تۇراتىنى، بىراق، ءوزى ەشكىمنىڭ اقىلىنا قۇلاق تۇرمەيتىنى دە قازاقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ەسىن جيۋىنا كوپ كەدەرگى بولۋدا»  دەپ جازىپتى (جۇماش كوكبورى، 09.11.2014 جىل).  
ارينە، مۇنى ايتقان اۆتورلاردىڭ پەسسيميزمىمەن كەلىسۋگە نە كەلىسپەۋگە بولار. بىراق، مۇندا كوپتەگەن شىندىقتىڭ ۇشقىنى بار ەكەنى راس: مىسالى، كەيبى­رەۋلەر قازاقتىڭ «رۋ»، ء«جۇز» دەگەنىن العا تارتىپ، قازاقتى «باسى بىرىكپەيتىن حالىق» دەپ كىنالايدى. بىراق، ولار شىن مانىسىندە بۇنىڭ قازاقتىڭ «ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ» دىلىنەن تۋىندايتىن قۇبىلىس ەكەنىنە نازار اۋدارمايدى: ءبىر زامانداردا تابيعاتپەن، سىرتقى جاۋلارمەن ۇنەمى بەتپە-بەت كەلەتىن كوشپەندى حالىقتىڭ «رۋلاسىپ»، «جۇزدەسىپ» ءومىر سۇرۋدەن وزگە امالى قالماعان. بىراق، وتىرىقشى حالىققا اينالا باستاعاننان بەرى قازاق ءۇشىن «رۋ» مەن ء«جۇز»  توڭىرەگىندە ۇجىمدىق توپتاسىپ ءومىر ءسۇرۋ ماڭىزىن جويا باستادى. ال، قازىر ول قازاقتىڭ «ۇلت» بولىپ قالىپتاسۋىنا كەدەرگى بولىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، ول «قازاق زيالىلىعىن»  دا كۇي­رەتۋگە كوشتى دەسە بولادى!  سەبەبى، ۇجىمدىق ومىرگە قۇرىلعان «كوشپەندىلىك» كەلمەسكە كەتسە دە، ول سانادان وشكەن جوق −  سانادا ءاربىر قازاق ءالى «كوشپەندى»! مىنە، وسى جەردە «زيالىلىقتىڭ داعدارىسىنا» تىكەلەي قاتىسى بار ءبىر تۇيتكىل بار.  ەندى، سوعان توقتالايىق: «كوشپەندى» دەگەن ءسوز – كوش-قون دەگەنمەن شەكتەلمەيدى. كوشۋ-قونۋ  ونىڭ سىرتقى ماعىناسى عانا. ال، ونىڭ «ىشكى ماعىناسىن» سول ء«ومىر ءسۇرۋ تاسىلىنە» بايلانىستى تۋىندايتىن مەنتالدىلىقتان، ياعني، حالىقتىق دىلدەن ىزدەۋ كەرەك. كوش­پەندى ءومىر ءسۇرۋ – قاتال ءومىر، جاۋىنگەر ءومىر. ال، ونداي ومىرگە «سەنىمدى سەرىك»، «شىنشىلدىق پەن تۋراشىلدىق»، «ادىلەتتىلىك»، «ۇنەمشىلدىك پەن قاناعات»، «جاۋىنگەرلىك پەن باتىلدىق» جانە ت.س.س. قاسيەتتەر قاجەت. ول ومىردە ادامنىڭ ادامدى الداي الاتىنىنداي ايارلىققا جول جوق. ويتكەنى، تابيعاتتى الداي المايسىڭ!  ونىڭ ۇستىنە وندا ۇلى ۇس­تاز رەتىندە ءوز زاڭىنان اينىمايتىن دۇلەي كۇشتىڭ (ستيحيانىڭ) ءوزى تۇر. مىنە، وسى دۇنيەتانىم بۇرىنعى قازاقتىڭ  بويىنا دا، ويىنا دا سىڭگەن بولاتىن. وتىرىقشىلانۋ كەزەڭىنە وتكەندە ول قاسيەتتەر «بويدان كەتسە دە، ويدان كەتە قويماعان» كۇيگە ءتۇسىپ كومەسكىلەندى. بۇل قازاقتىڭ ويى مەن تىرلىگى، ءسوزى مەن ءىسى اراسىنداعى الشاقتىققا  الىپ كەلدى.  جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر وسىدان تۋىندايدى. ال، بۇگىندە ول «ەكىجۇزدىلىكتىڭ» جارقىن كورىنىسىن زيالى قاۋىم اراسىنان ءجيى كەزدەستىرەتىن بولدىق. سەبەبى، قازاق ۇجىمشىل بولعاندىقتان زيالىسى مەن باتىرىنا قاراپ وسكەن ەل. سول ادەتپەن ۇنەمى باس كوتەرەر تۇلعاسىن ىزدەيدى. وكىنىشكە وراي، ول جوق. ويتكەنى، «كوشپەندى رۋحتان اجىراعان» زيالى حالىقپەن بايلانىسىن ۇزگەن − ونىڭ «مۇڭىن − مۇڭداپ، جوعىن – جوقتاۋدى» اۋىرسىنادى.  كەرىسىنشە، ول بيلىك داس­تار­حانىنىڭ  بالداي ءدامىن ءبىر تاتقان سوڭ  − تىپتەن دە ماۋجىراي تۇسكەندەي… مىنە، ءسويتىپ، بۇل فاكتور دا «قازاق زيالىلىعى» توقىراۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ بىرىنە اينالعانىن كورەمىز. ناتيجەسىندە − ۇلتتىق مۇددە قورعانسىز قالۋدا، حالىقتىڭ توبىرعا اينالۋ قاۋپى بوي كوتەرۋدە…  نە ىستەۋ كەرەك؟
وسى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءۇش جاق: حالىق، بيلىك جانە زيالى قاۋىم ءوزارا كەلىسىمگە كەلۋى ءتيىس: 1. بيلىك − حالىق پەن زيالى قاۋىم اراسىنداعى «التىن كوپىردى» قالپىنا كەلتىرەدى; 2) زيالى قاۋىم − «زيالىلىق ينستيتۋتىنىڭ» جۇمىسىن جانداندىرۋعا، ونى مەملەكەتتى دامىتۋعا ىقپالدى تەتىككە اينالدىرۋعا ۋادە ەتەدى; 3) حالىق – «ۇلتتىق مۇددە» ءۇشىن بيلىك پەن زيالى قاۋىمىنا سەنىم بىلدىرۋگە، ونىمەن بىرگە جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ باياندى بولاشاقتى قۇرۋعا كەپىلدىك بەرەدى. 
بىراق ول دا ءبىر جاعدايدا عانا جۇزەگە اسادى: ا) بيلiك جۇرگiزەتىن ساياسات ۇلتتىڭ (مەملەكەتتiڭ) ۇلى مۇراتىن ماقسات ەتسە عانا; ءا) ال، زيالى قاۋىم بۇگiن وزەكتى (اكتۋالدى) بولىپ تۇرعانىمەن، ەرتەڭ ءمانiن جوياتىن وتكiنشi ەپيزودتىق جالعان قۇندىلىقتاردان بيلىكتى ساقتاندىرىپ تۇرا السا عانا; ب) وسى بىرلىكتىڭ جانە ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ناتيجەسىندە ۇزاق مەرزiمگە باعىتتالعان، حالقىن جۇدىرىقتاي جۇ­مىلدىرۋعا قابiلەتتi يدەولوگياعا قوعامنىڭ قولى جەتسە عانا!  بولماسا بۇل ايتىلعاندار   بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى. ازىرشە، قوعامعا اسا قاجەت «زيالىلىقتى» باۋىرىنا باسىپ تۇنشىقتىرعان، ونىڭ مىندەتىن ءوز موينىنا ارتقان اۆتوريتارلى جۇيە − ماقساتىنا جەتۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە، «زيالىلىقتان» الشاقتاي تۇس­كەنىن، «زيالىلىققا» قابىلەتسىز بولىپ شىققانىن وكىنىشپەن ايتۋعا ءماجبۇرمىز… ال، ونىڭ سەبەپتەرى شە؟ ول، ارينە، ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە!

ءابدiراشيت باكىرۇلى. 
«اقيقات» جۋرنالى.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ:

«قازاقتىڭ ۇلتتىق زيالىلىعىنىڭ داعدارىسى»

دەرەككوز: http://akikatkaz.kz/?p=5129#more-5129

اباي.kz