كوپ ۇلتتى قازاقستان حالىقتارىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن مەگزەپ ايتاتىن قالجىڭدارى كوپ. ايتالىق، قىس تۇسسە وزگە ۇلت وكىلدەرى «قازاقتاردىڭ ەت جەۋدەن قىسقى وليمپياداسى باستالدى» دەپ ازىلدەيدى. مۇنىسى – قازاقتار اراسىندا سوعىم سويۋ باستالادى دەگەن ءسوزى.

           ءبىزدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىرى – سوعىم سويۋ. سوعىم سويۋ «توقسان» تۇسكەندە، ياعني 90 كۇنگە سوزىلاتىن ناعىز قىس كۇندەرى (ەسكىشە ەسەپتەگەندە «توقسان» 13-جەلتوقساننان باستالادى) «ەسىك قاققاندا» باستالادى. «سوعىم» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «سوق» دەگەننەن شىققانى كۇمانسىز. ونى كونە ماعىناسى ازىق-تۇلىك، ءىشىپ-جەم دەگەندى بىلدىرسە كەرەك.  قازىرگى تاڭدا ول ەكى ماعىناعا يە: تۋرا ماعىناسى – ءبىر زاتتى ءبىر زاتقا سوعۋ، ەكىنشىسى -  تاماق ىشكەندە ايتىلىتانى «سوق، سوعىپ الۋ» دەگەن اۋىسپالى ماعىنا. وسى سوڭعىسى كونە ماعىنا بولۋى مۇمكىن.

«سوعۋ» ءسوزىنىڭ «كىندىگى كەسىلگەن» كەزەڭى العاشقى قاۋىمدىق دەپ تۇسپالاۋعا بولادى. قاۋىم بولىپ ءومىر ءسۇرىپ، اڭ سوعىپ، ازىق دايىنداۋ سول قوعامداعى كۇن كورۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولعان. قىس كۇندەرى اڭنىڭ ءبىراز تۇرلەرى قىسقى ۇيقىعا نەمەسە جىلى جاققا قونىس اۋداراتىنىن ەسكەرسەك، العاشقى قاۋىم ادامدارىنا اڭ سوعىپ، ازىق دايىنداۋ ءىسى ماڭىزدى تىرلىك رەتىندە ۇلكەن مانگە يە بولعان. ال جابايى اڭداردى قولعا ۇيرەتىپ، مالشىلىققا (باقتاشىلىققا) كوشكەن كەزەڭدە كونە اڭشىلىق ءداستۇر قولداعى ءتورت تۇلىكتەن ازىق دايىنداۋعا اۋىسقان. اۋەلدەگى قاۋىم مۇشەلەرى ۇيىمداسىپ اڭ سوعىپ دايىنداعان ازىقتى قاۋىم اراسىندا بولىسكە سالۋ ءداستۇرى ءسال-ءپال وزگەرىستەرمەن ءتورت تۇلىكتەن دايىندالاتىن سوعىمعا كوشكەن. قازاق سوعىمدى  قاۋىممەن نەمەسە اعايىن اراسىندا بولە جەيدى. سوعىم سويعان ۇيدە اعايىننىڭ سىباعاسى ساقتالادى. حالىقتىڭ تانىمىنا «ولە جەسەڭ دە، بولە جە» دەگەن ماقالدى دا ورنىقتىرۋعا سەپ بولعان كورىنىستىڭ ءبىرى دە – وسى سوعىم سويۋ.

         قىس مەزگىلىنىڭ قاھارى كۇشەيەتىن «توقسانى» تۇسكەننەن كەيىن، قار استىندا قالعان ءشوپتى تەبىندەپ جەمشوپ تاباتىن مالدىڭ كۇيى قاشىپ، ارىقتاي باستايدى. سوندىقتان جاز اياعى مەن كۇز ايلارىندا قوڭ جيناعان كۇيلى مالدى سويىپ، قاھارلى قىستىڭ قارلى بوراندى كۇندەرىندە ازىق-تۇلىكتەن قىسىلماي شىعۋ – سوعىمنىڭ باستى اتقاراتىن قىزمەتى. سوعىمنىڭ قوسىمشا قىزمەتى دە بار. ول  ەل-جۇرتتى ءبىر-بىرىمەن ارالاستىرىپ، اعايىندىق پەيىل، سىيلاستىق كوڭىل بىلدىرەتىن كادەلەردىڭ جۇزەگە اسىراتىن سىلتاۋى. اۋىلدىڭ بايى كەدەي–كەپشىككە، جارلى–جاقىبايعا، جالشىعا سوعىممەن قارايلاسىپ، اعايىن–تۋعان «سىباعاسىنان » اۋىز ءتيىپ، كادەسىن اتقارىپ،  مارە–سارە بولادى.

         سونىمەن قاتار ول – كۇننىڭ كوزى قىسقا، ءتۇن قاراڭعىسى ۇزاق قىس ايلارىندا اعايىن-تۋما بولىپ ارقا-جارقا ارالاسىپ، كوڭىل كوتەرىپ، كەلەلى كەڭەستەر، قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىلاتىن ساۋىق قۇرار كۇندەر.

         اتام قازاقتىڭ سوعىم سويۋ ءداستۇرى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. قىس ايلارى مەن كوكتەمنىڭ قىزىل باسىندا مال ەتىنىڭ باعاسى شارىقتاپ كەتەتىنىن ەسكەرسەك، ەتتىڭ ارزان ءارى مال كۇيلى ۋاقىتتا سوعىم سويىپ الۋ – وتباسىنىڭ ەكونوميكاسىنا دا پايدالى. مول ەتتى قالاي ساقتايمىن دەپ اۋرە بولۋدىڭ دا قاجەتى جوق. قىستىڭ ايازى – تابيعاتىڭ ءوزى تۋدىرعان توڭازىتقىشى. ال سوعىمنىڭ ەتى – دەنەڭدى سۋىققا بەرمەيتىن كۇش كوزى.

مۇنىڭ بارلىعى مۇقىم قازاقققا تانىس كورىنىس. بىراق ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا. سوڭعى جىلدارى سوعىم سويۋ كەيبىر اۋقاتتى ادامدار ءۇشىن بايلىق پەن بارشىلىقتى كورسەتۋدىڭ ءبىر تۇرىنە اينالىپ كەتتى. بيزنەس پەن شەنەۋنىك قىزمەتتە تاسى ورسە دومالاپ تۇرعان كەيبىر كىسىلەر قىمبات كافە، رەستوراندار جالداپ، الدى جۇزگە، ارتى ەلۋ كىسىدەن كەمگە جىعىلمايتىن، كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلاردى جيناپ، سوعىمنان «اۋىز تيگىزەتىنىن» كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىز. ءسوزىمىز «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادىنىڭ» كەرى بولماسىن، ادام كىمدى قالاي سىيلايمىن، كۇتەمىن دەسە دە ءوز ەركىندە عوي. ءدۇيىم جۇرتتىڭ باسى قوسىلاتىن مۇنداي سوعىمعا كەلۋشىلەردىڭ ءوزى بىرىڭعاي اۋزى دۋالى، قالتاسى قالىڭ، «قولى ۇزىن» كىسىلەر بولىپ كەلەدى. حالىق ماقالىمەن ايتساق، «قاعاناعى – قارىق ، سىعاناعى سارىق » جاندار.ولاردىڭ سوعىمنان «اۋىز تيمەسە» دە كوڭىلى باياعىداي بولىپ جۇرەتىنى كۇمانسىز.

         بىراق بۇل ءبىزدىڭ الەۋمەتشىلدىگىمىزدى بىلدىرە مە؟ زاڭى قاتتى نارىقتىق زاماندا الەۋمەتشىلدىك بولماسا، ول حالىق ەل ەمەس، توبىر-جەبىرگە اينالادى. ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى شىندىعىندا الەۋمەتتىك جاعىنان از قورعالعان وتباسىلار، مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى قالىپتى مولشەردە جەتپەي جاتقان ءتۇرلى (جەتىمدەر ءۇيى، بالالار ءۇيى، قارتتار ءۇيى، كەمتار-كەمباعال جاندار مەن مۇگەدەكتەر ءۇيى،ت.ب.) مەكەمەلەر بار. اۋقاتتى كىسىلەر ەرتەدەگى قازاقتىڭ  كۇن كورىسى قيىن جاندارعا سوعىم ارقىلى كومەك كورسەتەتىن ەجەلگى ءداستۇرىن جاڭا زامانعا ءتان ءزارۋ نارسەلەرگە باعىتتاسا، دۇرىس بولار ەدى. باي-باعلان جانداردىڭ «كۇيلى» كىسىلەرگە سوعىم بەرگەن قۇرمەتىن جاڭا زامانعا لايىق جاڭعىرتىپ، مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى تولىعىمەن جەتپەي جاتقان جەتىمدەر، بالالار، مۇگەدەكتەر، قارتتار ۇيلەرىنە سوعىم سويىپ بەرىپ جاردەم قىلسا، بۇل ءىستىڭ مىڭ دا ءبىر ساۋابى بولار ەدى. مۇنداي ىستەر – قوعامىمىزداعى قولى قىسقا جاندارعا جاسالعان ناقتى كومەكتىڭ ءبىرى، ءبىزدىڭ الەۋمەتشىل ەل بولۋعا ۇمتىلاتىنىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسىنە اينالارى انىق. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، سوعىمدى بولە جەۋ دەنساۋلىققا دا پايدالى بولار ەدى. دارىگەرلەردىڭ پايىمداۋىنشا، جۇرەك-قان قىسىمى دەرتىنىڭ تۋىنداۋىنا ءتورت تۇلىك مالدان دايىندالاتىن ازىق ونىمدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، مايلىسىنىڭ دا اسەرى بار. دەمەك، ەتتى كوپ جەيتىن قازاققا كوبىرەك ويلانۋ قاجەت. سوندىقتان سوعىمعا سويعان مالدى وزگەمەن بولىسسەڭ، ءوزىڭنىڭ  دەنساۋلىعىڭا دا پايدا كەلتىرەسىڭ.

         ءبىز ءوز مادەنيەتىمىزگە سوعىم ۋاقىتىندا كومەك كورسەتۋگە ۇمتىلدىراتىن ءداستۇردى ەنگىزۋىمىزگە (دالىرەك ايتساق، قايتا جاڭعىرتۋعا) بولادى. ءتىپتى ارىگە بارساق، جەتىم، كەمباعال جاندارعا كومەكتەسۋ، قاراسۋ – ادامشىلىقتىڭ بەلگىسى. مۇسىلمان دىنىندە جەتىم جاندارعا جاردەم بەرۋ – اللانىڭ ءوز پەندەسىنەن قالايتىن ادامشىلىق قارىزىنىڭ ءبىر بەلگىسى. اللانىڭ ادامزاتقا جىبەرگەن سوڭعى ەلشىسى مۇحاممەد پايعامبار دا جەتىم وسكەن جان ەدى. حاكىم اباي : ء«وزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ »، - دەگەن ەمەس پە؟!

         اللادان ءۇمىت بار، ادامشىلىعى زور اۋقاتتى جاندار قاتارى مول ەكەنىنە سەنىمىمىز مول.     سوعىمدارىڭىز مول ءارى شۇيگىن بولسىن، بىراق اسا مايلى بولماسىن!

الماس  ابسادىق.

قوستاناي قالاسى.

اباي.kz