1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانى. بىزدەر – الماتى ءۇي قۇرىلىسى كومبيناتىنىڭ № 4 قۇرىلىس-مونتاج باسقارماسىنداعى مىقتى قۇرىلىسشىلاردىڭ ءبىرى اناتولي مەنوۆششيكوۆتىڭ بالتاشى-تاس قۇيۋشىلار بريگاداسى ول كەزدە  «سمۋ-15» دەپ اتالاتىن بۇگىنگى «تاۋگۇل» ىقشاماۋدانىندا سالىنىپ جاتقان العاشقى كوپ قاباتتى ۇيلەر مەن بالاباقشا جانە مەكتەپ سىندى مەكەمەلەر ءۇشىن ەلەكتر قۋاتىن قابىلداپ-تاراتاتىن قوسالقى ستانسىنىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزىپ  جاتقانبىز. بريگادامىزدىڭ بىرلىگى جاقسى بولاتىن.  جالپى باسقارماداعى قۇرىلىسشىلاردىڭ دەنى قازاق جاستارى ەدى، بارلىعىنا جۋىعى اباي كوشەسىنىڭ باۋمان جانە روزىباقيەۆ كوشەلەرى اراسىنداعى ورامىندا ورنالاسقان جاتاقحانالاردا تۇراتىن. ءبىز سياقتى ەرتە ۇيلەنگەندەر الماتىنىڭ «تاتاركا». «مالايا ستانيتسا»، «پياتيلەتكا» سىندى شالعاي ءارى «تەنتەك»  قۋىستارىندا پاتەر جالداپ تۇراتىن. مەن كەلىنشەگىم جانە كىشكەنە قىزىممەن باياناۋىل جانە گاستەللو كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا، ساركاندسكايا كوشەسى 74-ءۇيدىڭ جارتىلاي جەرتولەسىندە تىرلىك ەتەتىنمىن.  

16 كۇنى كەشكىسىن ۇيدەگى «راسسۆەت» دەگەن كىشكەنە، اق-قارا تۇستە كورسەتەتىن تەلەديداردان قوناەۆتىڭ ورنىنان الىنىپ، كولبيننىڭ ءبىرىنشى حاتشى بولىپ تاعايىندالعانىن ەستىگەنمەن، قاتتى ەلەڭ ەتە قويماعان ەدىك. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارعاندا، كيىم اۋىستىرىپ، تاماقتانۋعا، تۇستە دامىلداۋعا ارنالعان جىلجىمالى ۆاگوندا وسى ماسەلە ءبىراز اڭگىمە بولعانىمەن، ەشكىم مۇنىڭ سوڭى دۇرەبلەڭگە اپارىپ سوعادى دەپ ويلاماعانى انىق. تۇسكە تامان سول جەردەگى ۇلكەن قۇرىلىس الاڭىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بريگادالارداعى كوممۋنيستەردى شۇعىل جيناپ، الىپ كەتتى. ءبىزدىڭ بريگاداداعى قوس كوممۋنيستىڭ ەكەۋى دە قازاق بولاتىن. باسقارماداعى كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى دا مەنىمەن قۇرالىپتاس قاراكوز. ول دا كەتتى اعالارىمەن بىرگە. ءتۇس اۋا باسقارمانىڭ جابدىقتاۋشىسى نازارايانتس كەلدى. جاسى ەلۋلەرگە كەلىپ قالعان كەكسە كىسى.

– ورتالىق الاڭعا قازاق جاستارى جينالىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ كولبيندى ءبىرىنشى حتشى ەتىپ تاعايىنداۋ جونىندەگى شەشىمىنە قارسى شىعىپ جاتىر. ولاردىڭ مۇنىسى اقىماقتىق. ءبارىبىر ول شەشىم وزگەرمەيدى، – دەپ وزەۋرەي اڭگىمە سوقتى.

بىزدەر ەلەڭ ەتە قالدىق.  18 ادامدىق بريگاداداعى سەگىز قازاقتىڭ ۇشەۋىن: ەكى كوممۋنيست پەن كومسورگتى  مانا الىپ كەتۋىنىڭ سەبەبىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدىق.  كوڭىلىمىزدە ۇلكەن الاڭداۋ پايدا بولدى، قازاقستاندى قازاق باسقارۋى قاجت ەكەندىگىن ەندى سەزىنگەندەيمىز. باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى بىزگە ءبىرتۇرلى ايانىشپەن قارايتىنداي. كەشكى التىدا ۇيگە قايتۋ ءۇشىن 32-ءشى  اۆتوبۋسقا وتىردىم. سول جەردە جۇمىستا جۇرگەن ارلەۋشىلەر، مونتاجشىلار بريگاداسىنىڭ قىز-جىگىتتەرى دە جاتاحقاناعا قايتۋدىڭ ورنىنا سول اۆتوبۋسقا وتىردى. وتىز ەكىنشى باعىتقا قاتىنايتىن اۆتوبۋس تيميريازەۆ كوشەسىنە شىققاننان كەيىن، ءبىراز جۇرگەننەن سوڭ  باعىتىن وزگەرتىپ، مير كوشەسىنە جەتپەستەن، كوسموناۆتوۆ كوشەسىمەن تومەنگە قۇلديلادى. ساتپاەۆ كوشەسىندەگى ايالدامادان ءتۇسىپ قالىپ، الاڭعا قاراي بەتتەدىك.  باردىق، كوزىمىزبەن كوردىك. قۇربى-قۇرداستارمەن بىرگە وكىمەت ءۇيىن قورعاپ تۇرعاندارعا قاراي تاس پەن  مۇز كەسەكتەرىن لاقتىردىق. ەكى جاقتىڭ دا تىم ەرلەپ، العا شىعىپ كەتكەندەرى تاياققا جىعىلىپ، سوققىنىڭ استىندا قالۋدا. سول جەردە بىلتىر كازمۋ-ءدىڭ دايىندىق كۋرسىندا بىرگە وقىعان جىگىتتەردى كوردىم. ساعات ون-ون بىرلەر كەزىندە ءورت سوندىرگىش ماشينالاردىڭ ۇستىندەگى وقپاننان سۋ شاشا باستاعاندا ۇيگە قايتتىم.

ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن الاڭداپ، ۇيىقتاي المادىم. سول جىلى قىس تا قاتتى بولدى عوي. ءبىز تۇراتىن ءۇيدى جىلىتاتىن پەش مەنىڭ وتباسىم پانالايتىن جەرتولەدە ەدى. تاڭعى ساعات ەكى-ۇشكە دەيىن سونىڭ وتىن جاعىپ، ويعا باتتىم. قازاقستاننىڭ باسشىلىعىنداعى وزگەرىستەردى وزىمشە ساراپتاپ، مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايتىنىن جۇرەگىممەن سەزىندىم. بىراق ەرتەڭ ءوزىمنىڭ دە سول الاساپىراننىڭ قۇرباندىعىنا اينالا جازدايتىنىم تۋرالى وي باسىما كەلمەدى. ول كەزدەرى كەڭەستەر وداعىندا بەيمارال تىرلىك سياقتى ەدى. تولقۋلاردىڭ، بيلىك پەن حالىقتىڭ قاقتىعىسىن تەلەديداردان كورىپ، گازەتتەن وقيتىنبىز جانە سولار ارقىلى ونداي كەلەڭسىزدىكتەر ء«ىرىپ-ءشىرىپ» تۇرعان امەريكاعا، باتىسقا عانا ءتان دەپ تۇيەتىنبىز.   كورەسىمىز ءالى الدا ەكەن...

1986 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانى. تۇندە كەلىنشەگىم مەن قىزىمنىڭ مازاسىن العىم كەلمەگەن مەن ەسكى ديۆانعا قيسايا سالعان ەدىم.  توڭازىپ قالىپپىن. تاڭەرتەڭگى شاي كوڭىلسىز ءىشىلدى. كوڭىلدە قورقىنىش ارالاس، الاڭداۋ بار. جۇمىسقا تاماقتى ۇيدەن اپاراتىنبىز. بىرەر ءتىلىم كولباسا مەن سۋعا قابىعىمەن پىسىرىلگەن ءۇش جۇمىرتقانى، نانىمدى سالعان پاكەتتى كەلىنشەگىم قولىما ۇستاتتى. «بايقاشى، قىزبالانىپ كەتىپ بىردەڭەگە ۇرىنبا، اللا جازسا، كەلەر جىلى ءۇي العالى تۇرمىز، قاشاندا الدا جۇرەمىن دەگەنىڭنەن جاقسىلىق كورگەن جوقسىڭ عوي. كىمگە سەنەمىز؟» دەگەن جارىمنىڭ جۇرەگى شىنىمەن بىردەڭە سەزىپتى...

«ساياحات» اۆتوۆوكزالىنا جەتىپ، 32-ءشى  باعىتتا جۇرەتىن اۆتوبۋسقا وتىردىم. كلاستاسىم قايراتتىڭ اۆتوبۋسىنا تاپ بولىپپىن. «سمۋ-15-كە» جەتكەنشە اڭگىمەلەسىپ باردىق. ءوزىنىڭ تۇندە دە اۋىسىمدا بولعانىن، سونان ءالى اۋىسپاعانىن، كەشە ءتۇن ورتاسى اۋا قاتتى تاياق جەگەن ونشاقتى قىز-جىگىتتى بارار جەرلەرىنە دەيىن جەتكىزىپ تاستاعانىن، جىلارمانداي بولىپ ايتتى.  اينالاداعى ادامداردىڭ ءبارى تۇنەرىڭكى، ول جىلدارى قازاقتار سانى بۇگىنگىدەي كوپ ەمەس. تۇرعىنداردىڭ دەنى سلاۆياندىقتار. ولاردىڭ تۇرىنە قاراساڭ، ءبىر تابالاۋ بايقالاتىنداي. مۇمكىن ءبىزدىڭ ىشكى سەزىمىمىز سول كەزدە بارلىعىن وسىلايشا قابىلداعان بولار؟

جۇمىسقا دا جەتتىم. قىزۋ اڭگىمە. كەشەگى جاعداي تالقىلاۋعا ءتۇسىپ جاتىر. قۇرىلىسشىلار اراسىندا بىرلىك جاقسى عوي. سوندىقتان دا بولار، ەشكىم ەشكىمدى كىنالاعان جوق. قايتا جوعارى ءبىلىم الماسا دا، وقىپ-توقىعاندارى ءبىر باستارىنا جەتىپ ارتىلاتىن جىگىتتەردىڭ پىكىرى قۇلاق تۇرەرلىكتەي.

كەشە الىپ كەتكەن كوممۋنيستەر مەن كومسورگ كەلمەپتى. جامبىلدىق  مۇحتار، سەمەيلىك سوۆەت پەن پاۆلودارلىق يسلام دا جوق. ولاردىڭ بارلىعى جاتاقحانادا تۇراتىن ەدى. مەن دە قاراپ وتىرمايىن دەپ، بريگادالاستاردىڭ توقتام سالعانىنا قاراماستان، تاماق سالعان پاكەتتى كيىم قوياتىن جەردەگى ىلگىشكە ىلە سالىپ، شىعىپ كەتتىم. 

32-ءشى  باعىتتاعى اۆتوبۋسپەن كەشەگىدەي كوسموناۆتوۆ پەن ساتپاەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ءتۇسىپ قالىپ، ساتپاەۆپەن الاڭعا بەت الدىق. جەتكەنشە، قاتارىمىز تولىعا بەردى. الاڭعا كىرگىزبەدى.  مير كوشەسىمەن اباي كوشەسىنە ءتۇسىپ، سول جەردە كەلە جاتقان قالىڭ توپقا  قوسىلىپ، فۋرمانوۆ كوشەسىنە جەتتىك. سونىمەن جوعارى كوتەرىلدىك. الاڭدى ميليتسيا مەن ميليتسيا مەكتەبىنىڭ كۋرسانتتارى قورشاپ تۇر ەكەن. گۋ-گۋ اڭگىمە. تۇندەگى جاعداي  ايتىلىپ جاتىر. ارامىزدا ارانداتۋشىلار دا جۇرگەن سياقتى. كەيبىرەۋلەر ءۇن-ءتۇنسىز وزدەرىنە بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداپ تۇرعان ءتارتىپ ساقشىلارىنا تاپ-تاپ بەرەدى. قايتا-قايتا اق ءۇي جاقتان اۆتوبۋس كەلىپ، «وكىمەتتەگىلەرمەن سويلەستىرەمىز» دەپ تىم بەلسەندى، ۇيىمداستىرۋشى جاستاردى الىپ كەتەدى. تاجىريبەنىڭ جوقتىعى بولار، ولاردى قايدا اپارادى، نە ىستەيدى دەگەندى ويلاماپپىز دا.  الاڭدى قورعاۋشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا اۋىلدا ءبىر جىل بىرگە وقىعان، قازىر ميليتسيا مەكتەبىندە ءبىلىم الاتىن  باقىتبەك تۇر ەكەن. امانداسىپ، سويلەستىك.

–                   بولات، قايتىپ كەتكەندەرىڭ ءجون شىعار. تۇندە ەشكىمدى اياعان جوق. باسقا جاقتاردان ارناۋلى اسكەر اكەلدى دەپ ەستىدىك. بۇگىن ەشكىمدى اياماڭدار دەگەن بۇيرىق بار. ءبىز دە قورعاي المايمىز سەندەردى، – دەدى.

ءبىر قاراعاندا، ونىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەنىن الاڭدا شەپ قۇرىپ تۇرعانداردىڭ سۇپ-سۋىق تۇستەرى مەن فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ جوعارى جاعىندا سۋ اتقىلايتىن وقپاندارى وقشىرايىپ، ۇرەي شاقىرىپ تۇرعان ءورت سوندىرگىش ماشينالار دالەلدەيتىندەي. بىراق ەندى بىرەر ساعاتتان سوڭ ناعىز قىرعىن بولاتىنىن ەشقايسىمىز سەزگەنىمىز جوق. ۇرانداپ، لەنيننىڭ سوزدەرى، كونستيتۋتسيادان الىنعان ءسوز تىركەستەرى جازىلعان تارسپوراناتتارىمىزدى كوتەرىپ، «مەنىڭ قازاقستانىمدى» شىرقاپ تۇردىق...

ساعات تاڭەرتەڭگى ون جارىمدار شاماسى-اۋ دەيمىن؟ فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ جوعارى جاعىنان اق جانە سارى جولاقتى، تەرەزەلەرىنىڭ ءىشى تورلانعان ونشاقتى «پاز» اۆتوبۋسى كەلدى. كوتەرىلىسشىلەردى بۇزىپ-جارىپ، الاڭنىڭ ىشىنە قاراي ءوتتى. توپ اراسىنان وتكەنشە تەرەزەلەرىنىڭ شىنىلارىنان تۇك قالعان جوق. الاڭعا جەتىسىمەن سول اۆتوبۋستاردان سەكىرىپ تۇسكەن مالاقايلارىن تاماقتارىنىڭ استىنان كەلتىرىپ بايلاپ، ونىڭ ۇستىنەن باسا كاسكا كيگەن، قولدارىندا رەزىڭكە توقپاقتار مەن ساپەر كۇرەكتەرىن ۇستاعان ءسۇپ-سۇر سولداتتار  قاتارلاسىپ ساپقا تۇردى دا، ءبىر الاپات داۋىسپەن بىزگە قاراي لاپ قويدى. ەكى ارادا تۇرعان ميليتسيانىڭ ءوزى قايدا قالعانىن بىلمەدى. فۋرمانوۆ كوشەسىمەن جەتكەن توپ پەن ەكى اراانى ءبولىپ تاستادى دا، جانتالاسا قاشقان بىزدەردى سوققىنىڭ استىنان الدى. جۇزدەگەن جان ەشقايدا بۇلتارا الماي قالدىق. مەنى سول جەردەگى «وكەان» دەگەن بالىق ساتاتىن ۇلكەن دۇكەننىڭ الدىنداعى بالاپان شىرشالارعا جەتە بەرگەندە مۇرتتاي ۇشىردى. جان دارمەنمەن بەتىمدى بۇركەپ جاتا قالدىم. سوققى جاۋىپ كەتتى.  ەسىمنەن اداسقانداي كۇي كەشتىم. ءبىر كەزدە «اعا تۇرىڭىز، جاتا بەرسەڭىز ولتىرەدى» دەگەن داۋىستى ەستىدىم. قاراسام، ميليتسيا مەكتەبىنىڭ كۋرسانتى ەكەن. ءوزى جىلاپ تۇر. اقىرىن تۇرعىزىپ، الىپ ءجۇردى. قاشۋعا شاما جوق. ورىس، قازاعى، سولداتى، ميليتسياسى، جاساقشىسى ارالاس جازالاۋشىلاردىڭ جانىمنان ءوتىپ بارا جاتقانى باس-كوز دەمەي قولىنداعى سويىلىمەن ۇرىپ كەتەدى. اۆتوبۋسقا جەتكەنشە بىرنەشە رەت قۇلاتتى. باسىم جەتى جەردەن جارىلىپ، وڭ جاق قۇلاق شەكەم كوگەرىپ، قۇلاعىمنىڭ سىرعالىعى جىرىمدالىپ كەتتى. قۇلاپ جاتىپ، سونان ءبىر اي بۇرىن اۋىلدان تىكتىرىپ العان سۋىر مالاقايىمدى ويلايمىن. ۇشىپ كەتسە، ەكبەكتەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ الامىن. اقىرى اۆتوبۋسقا اكەلدى. ىشىنە ەنگىزدى، قىپ-قىزىل الا قان، جارىلعان باس، سىنعان قول، ىسىنگەن كوز، جىرىلعان قاباق...

سول كەزدە بىردەن بەس اۆتوبۋستى اۋزى-مۇرنىنا شىعا تولتىرىپ، فۋرمانوۆ كوشەسىمەن الا جونەلدى. ەكى اۆتوبۋس قىزدار بولسا، ۇشەۋىندە جىگىتتەر.  قازىرگى ءال-فارابي داڭعىلىنا جەتىپ، وڭعا بۇرىلدىق. سول ساتتە، ءۇشىنشى الدە ءتورتىنشى اۆتوبۋستىڭ ەسىك-تەرەزەسىن بىت-شىت قىلعان جىگىتتەر قاشتى. بىزدەگى اشىنعاندار دا ايقايعا باسىپ، قۇتىلۋعا شاقىردى. اۆتوبۋستىڭ الدىڭعى جانە ارتقى ەسىكتەرىندە ەكى-ۇشتەن تۇرعان ميليتسيالار دا ساسقالاقتاپ قالدى. الدىڭعى ەسىكتەگى ءتۇر قازاققا كەلىڭكىرەمەيتىن كاپيتان: «جىگىتتەر، قىزبالانباڭدار، قازىر بارلىعىڭدى بوساتامىز. بىراق الاڭعا قايتا ورالۋشى بولماڭدار»، – دەدى.

سوزىندە تۇردى، شامامەن العاندا، قازىرگى بايتۇرسىنوۆ كوشەسىمەن قيىلىساتىن تۇستا اۆتوبۋستى توقتاتىپ، بارلىعىمىزدى ءتۇسىردى. ءبىر جىگىتتىڭ قالتاسىنان ءتۇسىپ قالعان ستۋدەنتتىك بيلەتىن دە قولىنا بەردى. ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيەمەلدەپ، قالاعا قاراي جىلجىدىق. كوشەدەگىلەردىڭ بارلىعى بىزگە قاسقىر كورگەندەي قارايدى. تالتىرەكتەپ ءجۇرىپ، ساتپاەۆ كوشەسىنە جەتە بەرگەندە اباي كوشەسى جاقتان ءبىر توپتى تاپانشالارىن تارسىلداتا، يتتەرىن ارسىلداتا قۋىپ كەلە جاتقانداردى كورگەندە قايدا تىعىلارىمدى بىلمەگەنىم ەسىمدە. ودان كەيىن تاعى دا تاس تۇنەك، ءبىر ەسىمدى جيسام، مەچنيكوۆ پەن قۇرمانعازى كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا باعانعا سۇيەنىپ تۇر ەكەم. ءبىر تاكسي زىر ەتىپ كەلىپ، قاسىما توقتاي قالدى. ەڭگەزەردەي مۇرتتى قازاق جىگىتى قولتىعىمنان دەمەپ وتىرعىزدى دا، قايدا اپارۋ كەرەگىن سۇراي سالىپ ىزعىتا جونەلدى. اقشا دا سۇراعان جوق. مەنى قاقپادان كىرگىزدى دە قايتا كەتتى. كەلىنشەگىم جەرتولەنىڭ ەسىگىن اشقاندا ىشكە قاراي قۇلاپ ءتۇسىپپىن. ۇستىڭگى ۇيدەگى تەتيا ۆاليا دا دەرەۋ جەتىپ كەلدى. ەكەۋلەپ ءجۇرىپ، باسىمنىڭ جارىلعان جەرلەرىنىڭ شاشىن قيىپ، يود جاعىپ، بايلاپ تاستادى.

بىرنەشە كۇن ورنىمنان تۇرا المادىم. باسىما ەشتەڭە سىيمايدى. 21 جەلتوقساندا  ورتالىق ستاديونعا جينالىپ، الاڭدا قازا بولعانداردى شىعارىپ سالادى دەگەندە، شىداماي تاعى شىعىپ كەتتىم. ول جاققا ەشكىمدى جولاتپادى. جۇمىسقا كەلىپ، جىگىتتەرمەن جاسىرىن جولىققان ەدىم. مەنى ىزدەپ جاتقانىن، جينالىس جاساپ، جازا قولدانباق ەكەنىن ەستىدىم. 28 جەلتوقساندا جۇمىسقا شىققان كۇنى باسقارمانىڭ  باسشىسى كيم، پارتكومى ششەپەتكوۆ، كاسىپوداق توراعاسى براتچيكوۆ كەلىپ جينالىس وتكىزدى. قۇرىلىسشىلاردىڭ اۋىزبىرلىگى ارقاسىندا قاتاڭ جازادان امان قالدىم. سول جەردە «كومسومولدان شىعارىلدىڭ، دەمالىسىڭدى قىستا الاسىڭ، پاتەر كەزەگىنەن كەيىنگە سىرعيسىڭ»  دەدى. بيلەتىمدى كۇندە قاسىمدى بىرگە جۇرگەن، باسقارما كومسورگى قاناتقا تاپسىردىم. مەنى قورعاپ قالعان سول كەزدەگى قالالىق كەڭەستىڭ بىرنەشە مارتە دەپۋتاتى، وردەن-مەدالدار يەگەرى بريگاديرىم ا. مەنوۆششيكوۆتىڭ (قازىرگى كەزدە مارقۇم), بريگاداداعى ەكى كوممۋنيستىڭ ءبىرى، بىرنەشە وردەننىڭ يەگەرى تورعايلىق جانگەلدى ۋاليەۆتىڭ، باسقارما كومسورگى، مەنىڭ بريگادالاسىم قانات نۇرقاسىموۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ سىندارلى شاقتا سىر بەرمەگەنىنە ءالى كۇنگە رازىمىن. سولاردىڭ ارقاسىندا قازمۋ-دەگى سىرتتاي وقۋىمدى جالعاستىردىم، بىرەر جىلدان سوڭ ءۇي الدىم جانە تاعىسىن تاعىلارعا قول جەتكىزدىم. بىراق ەشقاشان مەن جەلتوقسانشى ەدىم، ماعان كومەك كەرەك دەپ ەشكىمنىڭ الدىنا بارمادىم. جالپى ءبىزدى ول كەزدە قاراپايىم حالىق ساتىپ كەتپەدى. ساتقىندىق پەن قىساستىقتى  ەل ماقتاپ جۇرگەندەردەن، باسشىلىقتاعىلاردان كوردىك.

بولات اباعان،

جۋرناليست.

تالدىقورعان قالاسى.

اباي.kz