ءدىني باسقارمانىڭ استاناداعى عيماراتىندا جازۋشى، دراماتۋرگ، قوعام قايراتكەرى، ءدىن جاناشىرى تولەن ابدىك قوناقتا بولدى. باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلىمەن ەلدىك مۇرات، مۇسىلماندىق ونەگە، ادامگەرشىلىك قۇندىلىق، ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعى جايلى اڭگىمە ءوربىتتى.

شاعىن ساليقالى سۇحباتتى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. ءمۇفتي-حازرەتكە قونىس قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەن تولەن اعا ءسوز باستادى.

– ەرجان باۋىرىم، ەلورداعا كەلگەندەرىڭىز قۇتتى بولسىن. مەن ىلعي ايتىپ جۇرەم، ءمۇفتيات استانادا نەمەسە تۇركىستاندا ورنالاسۋى كەرەك. قونىس قۇتتى بولسىن. جاس كەلسە، ىسكە دەيدى. جۇمىستارىڭىزدى بايقاپ وتىرامىن. قوزعالىس بار. باستامالارىڭىز دا كوڭىلگە قونىمدى. ءدىن سالاسىنا ءوزىڭىز سەكىلدى بىلىكتى جاستار كەلىپ جاتىر. ءبارى باياندى بولسىن. ءبىز ارقاشان تىلەكشىمىز عوي.

باس ءمۇفتي: راحمەت، تولەن اعا. ءدىني باسقارمانى ەلورداعا كوشىرۋ تاريحي شەشىم بولدى. ويتكەنى، ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى شەشىمدەر ەلوردادا قابىلدانادى. بۇكىل مەشىتتەردى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ ءدىني باسقارماعا ءۇشىن ءتيىمدى. پاراساتتى پىكىرى مول ءوزىڭىز سەكىلدى قولداۋشىسى كوپ ءدىني باسقارما ارقاشان قوعام ءۇشىن يگى ىستەردى اتقارا بەرەدى.

ت.ابدىك: مەنىڭ ويىمشا، ءدىن قوعاممەن بىتەقايناسىپ دامۋى ءتيىس. ونى قوعامنان ءبولىپ الۋعا بولمايدى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز كەشەگى كەڭەس كەزىندە ءومىر سۇرسەك تە يمانىمىزدى جوعالتپادىق. اكەم مەن شەشەم دە ءبىر اللاعا سىيىنىپ، قۇلشىلىعىن جاساپ كەلدى. ال ەندى ءدىن ۇستانعان بۇگىنگى جاستار نەگە قوعامنان الشاقتاۋى ءتيىس؟ يسلام ءدىنىن نامازبەن، ورازامەن، قاجىلىقپەن، زەكەت بەرۋمەن شەكتەسەك، مۇنىمىز دۇرىس بولماس. ونداي مۇسىلماندى تولىق مۇسىلمان دەپ ايتا المايمىن. ءدىننىڭ قوعام ءۇشىن قانشاما پايدالارى كوپ. وتىرىك ايتپاۋ، بىرەۋدىڭ اقىسىن جەمەۋ، جەمقور بولماۋ، ادىلدىكتى جاقتاۋ، اتا-انانىڭ ءسوزىن ەكى ەتپەۋ، مىنە، ءبىز وسىنداي قۇندىلىقتاردى قوعامعا كوبىرەك ءسىڭدىرۋىمىز كەرەك.

باس ءمۇفتي: دۇرىس ايتاسىز. يماندى قوعام قۇرۋ ءۇشىن وسىنداي ىزگى امالدار جاسالۋى قاجەت. قازىر ءبىز جاستار اراسىندا ۋاعىز ايتقاندا وسىعان ءمان بەرىپ جاتىرمىز. ءدىندار بولىپ كەتۋ مىندەت ەمەس. يماندى مۇعالىم ساباعىن دۇرىس جۇرگىزسە، يماندى دارىگەر ادامدارعا جانى اشىپ، دەنساۋلىعىن تۇزەسە، يماندى باسشى قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرگە ادىلدىك جاساسا، يماندى قۇرىلىسشى شىنايى جۇمىس ىستەسە، مىنە، سوندا عانا ءبىزدىڭ ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن جاستار كوبەيەدى. ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋلەرىمدە ولارعا ءجيى ايتامىن: جاقسى وتباسى قۇرۋىڭ، ساليقالى ۇرپاق تاربيەلەۋىڭ، تەرەڭ ءبىلىم الىپ، حالىققا قىزمەت ەتۋىڭ، بويداعى جامان مىنەزدەن ارىلۋىڭ – جاقسى مۇسىلمان بولعانىڭ. اللا جولىنداعى كۇرەس دەگەنىمىز وسى. مۇنى تۇسىنبەيتىن كەيبىر جاستار ناداندىقپەن قولىنا قارۋ الىپ، سوقىر سەنىمگە الدانىپ ءجۇر.

ت.ابدىك: ۋاعىز دەپ قالدىڭىز. يمامدار مەشىتتەگى ۋاعىزدارىن قازىرگى زامانعا لايىقتاپ ايتسا. ايات-ءحاديستىڭ ادام بالاسى ءۇشىن پايداسى ۇشان-تەڭىز. بىراق قازىر ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ادامداردىڭ ساناسىن باياعى قۇرعاق ۋاعىزدار وزگەرتە المايدى. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى كوبىرەك ۋاعىزداساق جاقسى بولار ەدى. شەتەلدەرگە بارعانىمدا ادامداردىڭ وزدەرىن باقىتتى سەزىنبەيتىندەرىن بايقايمىن. نەگە؟ قازىر سانانى تۇرمىس بيلەگەن زامان عوي. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ورىنعا قالدىرىلعان قوعامدا كوپتەگەن كەلەڭسىز وقيعالار بولادى. ادامدار ءبىر-بىرىنە سەنۋدەن قالدى. ادىلدىك، ار-ۇيات، نامىس، وجدان دەيتىن ۇلى ۇعىمداردىڭ قادىرى قالماي بارادى. ادام دىنگە جۇرەگىمەن سەنبەي، ول باياندى بولمايدى.

مۇقاعالي اقىننىڭ ولەڭدەرى نەگە جۇرەك تەربەيدى؟ ويتكەنى، ول ولەڭدى جۇرەگىمەن جازدى. ءومىر جايلى ولەڭىندە:  

ء«ومىر جايلى سۇراي بەرمە سەن مەنەن،

ءومىردى مەن ءالى زەرتتەپ كورمەپ ەم.

ءومىر جايلى بىلگىڭ كەلسە، قارتقا بار،

قان مايداننان جالعىز ۇلى كەلمەگەن.

جەسىر كەلىن، ءبىر نارەستە كورمەگەن،

جەتىم شالدى بالا ورنىنا تەربەگەن.

ءومىر جايلى نە تۇسىنەم مەن دەگەن...

ءومىر جايلى سۇراي بەرمە سەن مەنەن...» دەيدى. كوردىڭىز بە، قانداي اسەرلى؟!

باس ءمۇفتي: ءيا، قانداي عاجاپ ولەڭ دەسەڭشى. يماندىلىقتى جىرلاعان مۇقاعالي ولەڭدەرى ەشقاشان ولمەيدى. ول عاسىر وتسە دە ءمانىن جويمايدى. ويتكەنى، ءدىن – ماڭگىلىك تاقىرىپ.

تولەن اعا، جاڭا ايتقان سوزىڭىزدە شەتەل دەپ قالدىڭىز، ەۋروپادا يسلام ءدىنى كۇننەن-كۇنگە دامىپ كەلە جاتىر. يسلام ادامداردىڭ سانا-سەزىمىن، مىنەزىن، قوعامعا، دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىن كۇرت وزگەرتتى. «اقىلدى ادامنىڭ تابان تىرەيتىن جەرى – يسلام» دەپ ورىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى لەۆ تولستوي ايتپاقشى، قازىر كوكىرەك كوزى اشىق، سانالى ادامدار يسلامدى قابىلداپ قانا قويماي، پارىز امالدارىن ورىنداي باستادى. ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. ءدىن – نازىك دۇنيە. ءدىن سەزىمدى، قىزۋقاندى شەشىمدى كوتەرمەيدى. يسلام – ۇستامدىلىق، بايسالدىلىق، دانالىق ءدىنى. ءدىن ۇستانۋ قوعامدا پروبلەما تۋدىرماۋى ءتيىس. كەرىسىنشە، كەڭشىلىك، كەشىرىمدىلىك، باۋىرمالدىق قاسيەتتەر كوبىرەك كورىنىس تابۋى ءتيىس.

ت.ابدىك: بايقايمىن، قازىر ءدىن مەن ءداستۇردى ءجيى ايتىپ جۇرسىزدەر. بۇل باستامالارىڭىز ورىندى. ۇلتتى ساقتاپ قالاتىن نارسە وسى ءدىن مەن ءداستۇر. ونسىز وركەنيەت تە، ورلەۋ دە جوق.

باس ءمۇفتي: ءبىز ءوزىمىزدى الىمساقتان مۇسىلمان سانايتىن حالىقپىز عوي. ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ، ايت نامازدارىن وتەۋ – بۇرىننان كەلە جاتقان، داستۇرگە اينالعان ءدىني راسىمدەرىمىز. ءدىننىڭ استارىندا ءداستۇر، ءداستۇردىڭ نەگىزى دىندە جاتىر. حالىققا وسى قوس ۇعىمدى ءسىڭدىرۋ ءۇشىن ءدىن مەن ءداستۇردى جاڭعىرتۋ جولىن تاڭدادىق. ءداستۇردى بويىنا دارىتپاعان ادام ءدىندى دە دۇرىس ۇستانىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىن. ءدىن – ءداستۇرىمىزدىڭ قورعانى. يمامدار ءۇشىن 2014 جىلدى ء«دىن مەن ءداستۇر» جىلى دەپ جاريالادىق.

ت.ابدىك: بۇلارىڭىز دۇرىس بولعان ەكەن. ادامنىڭ سۇيەنەرى تەك ءبىر اللا عوي. ايعا ۇشقان امەريكالىق استرونومنىڭ وقيعاسى ەسىڭىزدە شىعار. زىمىرانى ىستەن شىعىپ، ءارى-بەرى جوندەيدى، بولمايدى. جەرگە حابارلاسىپ، ولاردان كومەك سۇرايدى. جەردەگىلەر نە جاردەم ەتسىن؟! ءسويتىپ، امالى تاۋسىلىپ، تۇنىمەن اللاعا جالبارىنادى. جاراتۋشى يەمىز دۇعاسىن قابىل ەتىپ، ەرتەسىنە زىمىرانى ىسكە قوسىلىپ كەتەدى. مىنە، كوردىڭىز بە، ادام شىنىمەن قۇدايعا جالبارىنسا، اللا ءبارىن بەرەدى. ءوزىم دە مەشىتكە ءجيى بارام. دۇعا ەتەمىن. ۋاقىت وتە كەلە دۇعامنىڭ قابىل بولعانىن بايقايمىن.

باس ءمۇفتي: ءسىز جازۋشىلاردىڭ اراسىندا بەدەلى بيىك تۇلعاسىز. قازىرگى قالامگەر اعالارىمىزدىڭ اراسىندا دىنگە دەگەن بەتبۇرىس، كوزقاراس قالاي؟

ت.ابدىك: مەنىڭ دارحان دەيتىن جۋرناليست بالام بار. ەفيرگە ءجيى شىعىپ تۇرادى. بالامدى تەلەديداردان كورگەن زامانداستارىم: «ۇلىڭا سەنىڭ تاربيەڭ ءوتىپ كەتكەن سياقتى. ساقىلداپ تۇر. ءسوزى ءتۇزۋ، ايتقانى كوڭىلگە قونىمدى»، – دەپ جاتادى. مەن ولارعا: «قويىڭدارشى، كەيدە كوپ نارسەنى مەن ودان ۇيرەنىپ العان سياقتىمىن»، – دەيمىن. راس، ەكەۋمىز كوپ نارسەدە پىكىر تالاستىرامىز. مەنى ءبارىبىر جەڭەدى. كوزى اشىق. شىنىندا قازىر ۇلكەندەردەن قاراعاندا جاستار دىنگە جاقسى كەلىپ جاتىر. ءبىز ءالى قۇلدىق سانادان ارىلا الماي كەلە جاتقان بۋىنبىز. بىزدەر، جازۋشىلار بىتپەس داۋدى قۋىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن داۋلاسىپ، كەلىسپەي جاتامىز. بۇل جاستارعا قانداي ونەگە بەرەدى؟ ونى كوپ ويلامايمىز.

باس ءمۇفتي: ءيا، ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەسىپ تۇرامىن. ويلارى نىق، پىكىرلەرى دە دۇرىس. ويلارىن اشىق ايتادى. ساۋاتتى. بۇل – جاقسىلىقتىڭ كورىنىسى. سوعان ريزا بولامىن.

ت.ابدىك: ءوزىڭىز دە ءبىز ءۇشىن جاس جىگىتسىز. جالپى تاريحتا الەمدەگى ءدىن قايراتكەرلەرى پەندەشىلىككە ۇرىنباي، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان. قازاق جىگىتتەرى دە وسىنداي بيىك تۇعىردان كورىنۋى ءتيىس. مەن وسىنى تىلەيمىن. ءدىندى ەشۋاقىتتا ساياسيلاندىرماڭىزدار. ءدىندى ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋ دۇرىس ەمەس. وسىنى ۇمىتپا، قاراعىم. قاناتىڭ تالماسىڭ، جىگەرلى بول، باۋىرىم.

اڭگىمەدەن كەيىنگى اڭگىمە

سۇحباتتان سوڭ، تولەن ابدىك اعانى ۇيىنە شىعارىپ سالدىق. جولدا كەتىپ بارا جاتىپ بىزگە: «ەرجان بالامنىڭ اڭگىمەسى ماعان ۇنادى. مەنىڭ ءسوزىمدى قالاي قابىلداعانىن بىلمەيمىن، بىراق ونىڭ ايتقاندارى جۇرەگىمە جەتتى، ءسوزى دە ءوزى دە ۇنادى. بەتالىسى جامان ەمەس. وركەندەرىڭ ءوسسىن، اينالايىن»، – دەپ باتاسىن بەردى.

جازىپ العان

اعابەك قوناربايۇلى،

قمدب ءباسپاسوز حاتشىسى.