شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرامىندا بولعانمەن سەمەي – وزىندىك تاريحىمەن تانىلعان، قازاقتىڭ رۋحاني-مادەني استاناسى رەتىندە مويىندالعان ۇلكەن قالا. ءۇش ءجۇز وتىز مىڭ شاماسىندا تۇرعىنى بار قالاعا بۇگىندە بۇرىنعى ابىرالى جانە جاڭاسەمەي اۋداندارىنىڭ ەلدى مەكەندەرى (جيىنى ون التى اۋىلدىق وكرۋگ) مەن ءۇلبى كەنتى دە قوسىلعان. وبلىس ورتالىعى دەگەن مارتەبەسىنەن ايىرىلعان 1997-ءشى جىلدان بەرگى 17 جىل ىشىندە قاسيەتتى سەمەي جارىقتىق نە بالەنى باستان وتكەرمەدى دەيسىز؟! كەيىنگى جىلدارى عانا قالانىڭ تامىرىنا قان جۇگىرىپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى جونگە كەلە باستاعانداي كورىنگەنىمەن، سەمەيدىڭ «قىرىق ەسەككە جۇك بولاتىنداي» ماڭىزدى ماسەلەلەرى ءالى دە جەتىپ ارتىلادى.

قالانىڭ قازىرگى اكىمى ايبەك كارىموۆ 2011-ءشى جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ قىزمەتىنە كىرىسكەن بولاتىن. وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ قىستىڭ كوزى قىراۋدا قالا جىلۋسىز قالىپ، تۇيىققا تىرەلگەندە شەمونايحا اۋدانىنىڭ اكىمى قىزمەتىندەگى ايبەك ءمۇتالاپحانۇلىن سەمەيگە لايىقتى اكىم رەتىندە تاڭداپ، سول قىزمەتكە تاعايىنداعاندى. كارىموۆكە دەيىن قالا اكىمى قىزمەتىن اتقارعان مەيرامحات اينابەكوۆتى قالا جۇرتشىلىعى ىشتەي قيماعانىمەن، «ونىڭ ءومىرى» «مەنى قۇرتقان كوكشولاقتىڭ» (كەنەن ازىرباەۆ) كەرى بولعانىن كوپشىلىك ىشتەي ءتۇسىندى. ياعني، ەسكىرگەن قازاندىق پەن ماردىمسىز جىلۋ ءۇشىن، ء«ومىرى جەتپەي جاتاتىن» قارجى مەن كومىر قورى ءۇشىن تەك قانا مەيرامحات كارىبەكۇلى كىنالىدەي كورىنگەنىمەن، حالىق نەگىزگى تاعايىنداۋدىڭ جوعارعى جاقتىڭ پارمەنىمەن كەلىپ وتىرعانىن ءتۇسىندى. ەلگە سىيلى ەل اعالارىنىڭ ءبىرىنىڭ سول جيىندا: «...سالىنعانىنا قىرىق جىل وتكەن قازاندىقتى جابۋعا قىرىق اكىمدى اكەپ قويساڭ دا، جىلۋ جاقسارىپ كەتپەيدى» دەپ وبلىس اكىمىنە توتەسىنەن قايىرعانىن دا ەشكىم ءالى ۇمىتا قويماعان بولار.

ءجا، سودان بەرى دە سىناپتاي سىرعىپ ءۇش جىل وتە شىقتى، ءتورتىنشى جىلدىڭ دا سوڭى كورىندى. سەمەي قالاسىنىڭ سەگىزىنشى باسشىسى ايبەك كارىموۆتىڭ اكىمدىك قىزمەتىن جەرگىلىكتى حالىق ارقالاي باعالايدى. ءبىرى قالا جولدارىنىڭ جوندەلىپ، كوشەنىڭ جارىقتاندىرىلۋى جونگە كەلدى دەگەندى ايتسا، ەندى ءبىرى «قاجەتتى قاراجاتتى ۇكىمەت ءبولىپ وتىرسا، كەز كەلگەن اكىم وسىلاي ىستەر ەدى» دەگەندى ايتادى. ارينە، اكىم ءىسىن جوققا شىعارار ويىمىز جوق، بىراق وتكەن كوكتەمنىڭ كەزىندە سەمەيدىڭ ابدەن مەزى ەتكەن جىرىنا اينالعان جىلۋعا بولىنگەن قارجىسىنىڭ بىرقاتار بولىگىنىڭ ءتيىستى جەرىنە جۇمسالماي، بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ «تويىمسىز جۇتقىنشاعىنا جۇتىلىپ» كەتكەنى تۋرالى سىبىس تاراعان-تۇعىن. ءتىپتى قالا اكىمى كارىموۆ پەن كۋرچاتوۆ قالاسىنىڭ بۇگىنگى سۋ جاڭا اكىمى، سەمەي قالاسى اكىمىنىڭ تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسىنا قاتىستى بۇرىنعى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان  ديميتري گاريكوۆكە بايلانىستى دا ءبىراز اڭگىمەنىڭ «بۋى بۇرق-سارق ەتىپ قايناپ» بارىپ باسىلعان ەدى. «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق»، وتكەن جىلى عانا پايدالانۋعا بەرىلگەن جاپ-جاڭا تەتس-ءتىڭ جاپ-جاڭا اقاۋلارىنىڭ انىقتالعانى، سوعان وراي كەيبىر مەكتەپتەرگە جىلۋدىڭ دەر كەزىندە جەتكىزىلمەي قالعانى دا ءمالىم بولدى. كىمنىڭ جازىقتى بولعانىن كىم ءبىلسىن، ايتسە دە اكىم كوپ كەشىكپەي قىزمەتىنە كىرىستى. گاريكوۆ تا بۇرىنعى ءجونىن تاپتى. مۇنداي اۋىس-تۇيىستەردىڭ سوڭىن الا قالانى جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە تىكەلەي جاۋاپتى «تەپلوكوممۋنەنەرگو» مكقك-نىڭ باسشىسى قىزمەتىن بىرەر اي عانا اتقارعان، اپەرباقانداۋ مىنەزدى يسلامبەك قاراحانوۆ دەگەن بىرەۋ اياق استىنان سوتتالىپ كەتە باردى. سوتتالعان سوڭ البەتتە، ايىپسىز بولماسا كەرەك-ءتى، دەگەنمەن دە «ەل ارالاپ» كەتكەن ەلەۋسىزدەۋ اڭگىمەلەر بارىسىنا نازار اۋدارار بولساق، كەيبىرەۋلەر: «قاراحانوۆتى «كرايني» ەتىپ سوتتادى، ايتپەسە قارجى ماحيناتسيالارىنىڭ كەڭقولتىق استارىندا بۇتىندەي ءبىر وپگ-ءنىڭ (ورگانيزوۆاننايا پرەستۋپنايا گرۋپپيروۆكا) «وتپەچاتكاسى» جاتىر» دەگەن دە اڭگىمەلەر ايتىپ قالىپ ءجۇر. جالپى، جىلۋعا قاتىستى سەمەيدىڭ اڭگىمەسى تاپتاۋرىن بولعانى ازداي، ەندى كارىموۆتىڭ تۇسىندا بولىنگەن قارجىنىڭ دا «جەپ قويدىنىڭ» شەڭبەرىندە قالعانى سەمەيدىڭ سەگىزىنشى اكىمىنە دەگەن ەل سەن سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىردى. ايتا بەرسەك، «اتتەگەن-ايلار» شىعا بەرەدى. اپتا سايىن وتەتىن قالالىق اكىمدىك جيىنى مەن قالالىق ءماسليحات سەسسياسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن «بارىنە دە تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن» دەگەن جەلەۋمەن رەسمي ءتىلدىڭ شەڭبەرىندە قالىپ، مەملەكەتتىك تىلدە ءوتۋ ماسەلەسىنىڭ نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقانىن قىزمەتىنە ەندى عانا كىرىسكەن قالالىق ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ «وردا بۇزار وتىزعا» ءالى تولا قويماعان جاپ-جاس باسشىسى ايدار سادىرباۆ (28 جاستا، قاتەلەسپەسەك) تا جوققا شىعارا الماسا كەرەك. جالپى، ەكىنىڭ ءبىرى «تىزگىنىن ءتۇزۋ ۇستاي» المايتىن ىشكى ساياسات سىقىلدى «شەپەتيلنىي» ءبولىمنىڭ «شىم-شىتىرىق تىرلىگىن» ساياسات ۇزەڭگىسىنە اياعىن ەندى-ەندى سالىپ... «جاس تا بولسا باس» بولىپ ۇلگەرگەن سادىرباەۆتىڭ قالاي الىپ كەتەتىنىن ۋاقىت ءوزى كورسەتە جاتار. جاسىراتىنى جوق، اكىمدىكتەگى سىرەسكەن ورىستىلدىلىكتىڭ قابىرعاسىن سوگۋگە سەمەيلىك شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلىقسىزدىعى ءوز الدىنا، جالتاقتىقتىڭ جالپىلاما سيپات الىپ كەتكەنى دە وتە-موتە وكىنىشتى.

ءاسىلى، سەمەي – اباي مەن شاكارىمنىڭ، مۇحتاردىڭ ءىزى قالعاندىقتان تاريحى تەرەڭگە كەتكەن قالا ەسەپتەلىپ، وسكەمەنگە قاراعاندا شىنىمەن دە قازاقىلاۋ بولىپ كورىنەدى. الايدا بۇل – الدامشى كورىنىس قانا. قايتا وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ پارمەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا اتام زاماننان بەرى... كوشەسىندە جۇرسەڭ، ءوزىڭدى رەسەيدىڭ ءبىر قالاسىندا جۇرگەندەي سەزىنەتىن وسكەمەننىڭ ءوزى كادىمگىدەي قازاقىلانىپ قالدى. وعان ءبىر دالەل – قالا ىشىندە قاتىنايتىن قوعامدىق كولىكتەردىڭ ايالداما اتاۋلارىن الدىمەن قازاقشا، ودان كەيىن ورىسشا تۇسىندىرەتىنى. ال سەمەيدە... ۇيات تا بولسا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ايتىلسا – ورىسشا ايتىلادى، ايتىلماسا – ول دا جوق. تۇسەر جەرىڭىزدى ءوزىڭىز شامالاپ وتىرماساڭىز، كوندۋكتور شىركىننەن قايران جوق. بۇل جاعىنان العاندا ايالداما اتاۋلارىن اۆتوماتتى تۇردە تەك قانا قازاق تىلىندە ايتاتىن استانا مەن قازاقشاسىز سالەم باستامايتىن وسكەمەننەن سەمەيدىڭ ۇيرەنەرى  كوپ. ءدال وسى جولاۋشىلار تاسىمالى قىزمەتىنىڭ سەمەيدە ءبىر ىزگە تۇسپەي كەلە جاتقانى ايداي اقيقات ەندى. قالا اكىمى ايبەك كارىموۆ جەكەمەنشىك يەلىكتەگى جولاۋشى تاسىمالىمەن اينالىساتىن التى بىردەي كاسىپورىن باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، اۆتوبۋستاردى تۇنگى ون بىرگە دەيىن جۇرۋگە جانە ايالداما اتاۋلارىن رەسمي تىلدەن وزگە... مەملەكەتتىك تىلدە دە حابارلاپ وتىرۋعا قانشاما ماجبۇرلەگەنىمەن، ونىسى تولىقتاي ىسكە اسقان جوق. العاشقى ماسەلەگە بايلانىستى ولاردىڭ شىر-پىرى شىعاتىن ءجونى بار. ماسەلەن، وبلىس ورتالىعى وسكەمەندە ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جۇمىسى قاس قارايعانشا سوزىلاتىندىقتان ءارى وبلىس ورتالىعى بولعاندىقتان كەش قايتاتىن جولاۋشىلار قاي جەردەن بولسىن تابىلادى. جانە ولاردىڭ كەشكى ۋاقىتقا دەيىن جۇرۋىنە جەتەتىن جانارماي مەن سىنعان جاعدايدا قاجەتتى قوسالقى بولشەكتەر الۋىنا قالا اكىمدىگىنىڭ بيۋدجەتىنەن ارنايى قارجى قاراستىرىلعان. ال مۇنداي مۇمكىندىك سەمەيدە، دالىرەك ايتقاندا، سەمەيدىڭ قالالىق اكىمدىگىندە جوق. دالىرەگى، اكىمدىكتىڭ مۇنداي مۇمكىندىككە ارنايى قاراستىرىلعان قاراجاتى جوق. ال ەندى جوق قاراجاتتى «جونىپ تاۋىپ»، قيۋى قاشا باستاعان قاسيەتتى قالانىڭ باياعىداعىداي قاتارعا قايتا قوسىلۋىنا ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى جەتە قويماسا، ەكى كۇننىڭ بىرىندە قولداعى «پەرچاتكىدەي اۋىسىپ» جاتقان اكىم-قارالاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟! سوعان قاراماستان ولاردىڭ... حالقى از سەمەيدە قوعامدىق كولىكتەردى... ايالدامالاردا ەشكىم بولماسا دا... ءتۇن اۋعانشا ەرسىلى-قارسىلى قاتىناۋعا ماجبۇرلەگەنى، تۋراسىنا كوشسەك، ك...تەن زورلىق ەكەنى جانە انىق. جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ بۇل تۇستا ايتار ءۋاجى: «...جەكەمەنشىك بولعاندىقتان ولار تابىسسىز وتىرعان جوق، سوندىقتان قوسىمشا جۇرۋگە جاعدايلارى كەلەدى...»

اشىعىن ايتۋ كەرەك، وسىنداي دا وسىنداي ماسەلەلەردە ورتاق ءبىر كەلىسىمگە كەلە الماي جۇرگەن جەرگىلىكتى بيلىك پەن قالاداعى اۆتوپاركتەر باسشىلارىنىڭ اراسىنداعى الاۋىزدىققا قاشان نۇكتە قويىلارى ازىرگە بەلگىسىز. ال اۆتوبۋس كوندۋكتورلارى «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس» دەگەندەي، مەملەكەتتىك تىلدە دە، رەسمي تىلدە دە «ساۋاتتى» سويلەي الماي، حالىققا سول باياعى «تاز قالپىندا» قىزمەت كورسەتىپ كەلەدى. ايبەك اكىمنىڭ شەتكى ايماقتارعا – جولامان كەنتىنەن بوبروۆكا ساياجايلارىنا دەيىن قاتىنايتىن مەملەكەتتىك ۇلكەن اۆتوبۋستار شىعارماق بولعان ويى دا ىسكە اسپادى. بىلگەنىمىز – وعان سول كەزدەگى كولىك جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگى رۇقسات ەتپەپتى.

ءيا، ايتا بەرسەك، سەمەي جايىندا، سەمەيدىڭ سەگىزىنشى اكىمى جايىندا اڭگىمە مۇنىمەن ءتامامدالمايدى. راس، ايبەك اكىمدى «تاعايىندالعالى بەرى تۇك تىندىرمادى» دەۋ دە شىندىققا سايكەس كەلە قويماس، الايدا ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭنىمەمىز ونىڭ اكىمدىك ءال-قۋاتىنىڭ ءىس جۇزىندە ەمەس، ءسوز جۇزىندە قالىپ كەلە جاتقانى تۋراسىندا بولىپ باستالدى عوي، دەمەك – مۇنىڭ بارلىعى دا نەگىزسىز دەگەن ءسوز ەمەس، دەمەك – اكىم جايلى اڭگىمەنىڭ ۇلكەنى ءالى دە بولسا الدا دەگەن ءسوز. ويتكەنى... ويتكەنى قاباعىنا قىراۋ قاتقان قىس شىركىنىمىز ءالى تابالدىرىقتان اتتاي قويماسا دا... سەمەيلىكتەر «توڭا باستادىق» دەگەن ارىز-شاعىم ايتا باستادى. اسىرەسە قالانىڭ سول جاعالاۋىنىڭ تۇرعىندارى. ال ايبەك ءمۇتالاپحانۇلى جازدا عانا وسى جاعالاۋ تۇرعىندارىمەن كەزدەسكەن كەزدە... «بيىلعى قىستا كۆارتيرالارىڭدا تەرلەپ-تەپشىپ وتىراسىڭدار» دەگەن ەدى.

قۇداي سونداي كۇنگە جەتكىزسىن دەيىك. باسقا نە دەيىك؟!

مارات ماداليموۆ 

Abai.kz