بەكجان كالەنۇلى. اتلانتتار – تۇرىكتەر
اتلانتيدا تۋرالى ەڭ العاشقى جازبا دەرەك ب.د.د 428- 348 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ەجەلگى گرەك فيلوسوفى پلاتوننىڭ «تيمەي» جانە «كريتي» اتتى ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. پلاتون ءوز كەزەگىندە بۇل دەرەكتى سولون ايتىپ كەتكەنىن ايتادى. ال سولون شامامەن ب.د.د 640- 559 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. افينانىڭ كورنەكتى ساياسي قايراتكەرى بولعان. جاس كەزىندە تەڭىز ساۋداسىمەن، ساياحاتتاۋمەن اينالىسقان. سولون، پلاتوننىڭ باباسى ءدوريدتىڭ تۋعان اعاسى. سولون بۇل اڭىزدى ەگيپەتتىك ابىزدان ەستىگەنىن ايتقان.
ابىزدىڭ ايتۋىنشا، سول كەزدە (سولوننىڭ كەزىندە) افينى قالاسىنىڭ تۇرعىزىلعانىنا 9000 جىل بولعان، ال سايس قالاسىنا 8000 جىل بولعان. ەگيپەت ابىزىنىڭ ءسوزى: «ءبىزدىڭ جازبالارعا ساي سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىز باستاۋىن اتلانتيكالىق تەڭىزدەن الىپ، بۇكىل ەۆروپا مەن ازيانى باسىپ الۋعا اتتانعان سانى شەكسىز اسكەري كۇشكە تويتارىس بەرگەن. ول كەزدە تەڭىز ارقىلى جۇزۋگە بولاتىن. ءسىزدىڭ تىلىڭىزدە گەراكلدىڭ باعانالارى (قازىرگى گيبرالتار بۇعازى) دەپ اتالاتىن شىعاناقتىڭ الدىندا ارال بولعان. بۇل ارال ءوزىنىڭ ولشەمى جاعىنان ليۆيا (افريكا) مەن ازيانى (ول كەزدىڭ تۇسىنىگى بويىنشا سىرداريا وزەنىنەن جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن) بىرگە قوسقاندا ولاردان اسىپ تۇسەتىن. ال ول ارالدان باسقا ارالعا ءوتۋ، ال ول ارالدان سول تەڭىزدى قامتيتىن قاراما-قارسى قۇرلىققا (قازىرگى امەريكا قۇرلىعى.-اۆتور) ءوتۋ، ءوزىنىڭ اتىنا ساي، سول كەزدەگى ساياحاتشىلارعا وڭاي ەدى. وسى اتالعان بۇعازدىڭ بەر جاعىنداعى تەڭىز وعان وتەتىن تار جولى بار شىعاناق بولىپ تابىلادى. ال بۇعازدىڭ ارعى جاعىنداعى تەڭىز - تەڭىز دەگەن اتقا ساي. ونى قورشاپ تۇرعان جەردى دە ناعىز قۇرلىق دەپ اتاۋ ادىلەتتى بولادى.
اتلانتيدا دەپ اتالاتىن وسى ارالدا باسقا دا ارالدارعا جانە قۇرلىقتىڭ جارتىسىنا بيلىگى تاراعان تاڭدانارلىق ۇلى پاتشالاردىڭ وداعى پايدا بولدى. ءسويتىپ ولار بۇعازدىڭ بەرگى جاعىندا ليۆيادان ەگيپەتكە دەيىن، ەۆروپادان تيررەنياعا دەيىن يەلەندى. بۇل توپتاسقان كۇش-قۋات ءبىر سوققىمەن سىزدەردىڭ جانە ءبىزدىڭ ەلدەردى قۇلدىققا اينالدىرماق بولدى. ءدال سول كەزدە، سولون، سىزدەردىڭ مەملەكەتتەرىڭىز بۇكىل الەمگە ءوزىنىڭ قاجىر- قايراتى مەن كۇش قۋاتىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتتى. اسكەري ىستە باسقالاردى رۋحىنىڭ قاجىرلىلىعى مەن تاجىريبەلىلىگىمەن اسىپ ءتۇسىپ، ول الدىمەن ەللادالىقتارعا باس بولدى، بىراق وداقتاستارىنىڭ ساتقىندىعىنان ءوزى جالعىز قالدى. جالعىزدىقتا كوپتەگەن قاۋىپتەرگە كەزدەستى، بىراق سوندا دا جاۋلاپ الۋشىلاردى جەڭىپ، جەڭىستىڭ ولجاسىن كوككە كوتەردى.
ءالى قۇلدىققا تۇسپەگەندەردى ول قۇلدىق قاۋىپىنەن قۇتقاردى. گەراكلدىڭ باعانالارىنىڭ وسى جاعىن مەكەندەگەن ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدى سول ازات ەتتى.
بىراق كەيىنىرەك كوز كورمەگەن جەر سىلكىنىستەرى مەن توپان سۋ ۋاقىتى كەلگەن كەزدە، ءبىر عانا سۇم تاۋلىكتىڭ ىشىندە سىزدەردىڭ بۇكىل اسكەري كۇش قۋاتتارىڭ جىگى اشىلعان جەردىڭ قۇشاعىنا ەندى. ءسويتىپ، ءدال سولاي اتلانتيدا دا تۇڭعيىققا باتىپ جوق بولدى. وسىدان كەيىن ول جەردەگى تەڭىز وسى كۇنگە دەيىن سايازدىعىمەن، شوگىپ قالعان تۇنبانىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان ارالدىڭ كەسىرىنەن كەمە جۇزبەيتىن تەڭىزگە اينالدى».
(بۇل پلاتوننىڭ قالدىرعان دەرەگى).
پلاتون ءىلىمىنىڭ جولىن قۋشىلاردىڭ ءبىرى پروكل ( ب.د. 412-485 جىلدار) اتلانتيداعا قاتىستى ءبىر وقيعانى باياندايدى. ول سولوننان 300 جىلداي كەيىن، شامامەن ب.د.د. 260 جىلى ەگيپەتتە بولىپ، سايسس قالاسىنداعى نەيت قۇدايدىڭ عيباداتحاناسىندا اتلانتيدانىڭ تاريحى تۋرالى جازىلعان يەروگليف جازۋلارى بار تاس باعانداردى كورگەن كرانتور دەگەندى ايتادى. كرانتوردىڭ ايتۋىنشا باعانداعى جازبالار پلاتوننىڭ جازعاندارىمەن سايكەس كەلگەن.
اتلانتيدا تۋرالى ەندى ەنتسيكلوپەديانى قاراپ كورەيىك. «اتلانتيدا- پلاتون قالدىرعان ەرتەدەگى گرەك اڭىزدارىنا سايكەس گيبرالتار بۇعازىنىڭ باتىس جاعىنداعى اتلانتيكالىق تەڭىزدەگى وتە ۇلكەن ارال. ارال بۇدان 10- 12 مىڭ جىل بۇرىن بولعان. اڭىز بويىنشا اتلانتيدادا وركەنيەتى وتە جوعارى دامىعان قۋاتتى اتلانتتار تايپالارى قونىستاعان. ولار باتىستا دا، شىعىستا دا سوعىستار جۇرگىزگەن، ۇلكەن قالالار سالعان. پلاتوننىڭ ايتۋىنشا، اتلانتيدا سۇمدىق جەر سىلكىنىسىنىڭ كەسىرىنەن مۇحيت تۇبىنە باتىپ كەتكەن». [17]
اتلانتيدا مەن اتلانتتار تۋرالى دەرەكتەردى قالدارعان گرەك عالىمدارى. سوندىقتان، ءبىز گرەكتەردىڭ حالىق اڭىزدارىندا بۇل تۋرالى نە ايتىلادى. سولاردى تالداپ كورەيىك:
ەجەلگى گرەك اڭىزدارى بويىنشا ادام بالاسىنىڭ شەجىرەسى بىلاي باياندالادى:
الدىمەن جەر-انا - گەيا جارالدى. گەيا اسپان–اكە-ۋراندى جاراتتى جانە وعان قوسىلادى. ۋران مەن گەيا ومىرگە التى تيتاندى (وكەان، كوي، كري، گيپەريون، ياپەت، كرونوس) جانە التى قىز تيتاندى (تەفيدا، فەبا، منەموسينا، تەيا، فەميدا، رەيا) ومىرگە اكەلدى. بۇلاردان باسقا جەر-انا گەيا ۋراننان ءۇش كيكلوپتى، جانە ءۇش جۇزقولدىلاردى ومىرگە اكەلدى. بىراق ولاردىڭ تۇرلەرى ۇسقىنسىز، قۇبىجىق بولعاندىقتان ۋران اكە اشۋلانىپ ولاردى جەر بەتىنە شىعارماي، جەر استىنا قاماپ قويادى.
جەر انا گەيا مەن ۋراننىڭ التى ۇلى مەن قىزدارى ءوزارا تۇرمىس قۇرىپ، قۇدايلاردىڭ ءۇشىنشى ۇرپاعان ومىرگە اكەلەدى.
جەر-انا گەيا قۇرساعىنداعى ۋران-اكە شىعارماي قويعان بالالارىنىڭ اۋىرلىعىنان ازاپ شەگىپ، ۇرپاق كوبەيتۋدى توقتاتۋ ءۇشىن ەڭ كىشى ۇلى تيتان كرونوستى ۇگىتتەپ، كرونوس اكەسى ۋراندى وراقپەن جارالاپ تاستايدى. وسىدان كەيىن كرونوس اكەسى ۋراننىڭ ورنىنا تيتاندار اراسىندا باس قۇداي بولدى.
«اكەڭە نە ىستەسەڭ الدىڭنان سول شىعادى» دەگەن ماقال ەرتەدەن قالسا كەرەك. ءوز كەزەگىندە كرونوس ءوز بالالارى تاعىمدى تارتىپ الىپ قويادى دەپ ويلاپ، ايەلى رەيادان تۋعان بالالارىن جۇتىپ قويا بەرەدى. زەۆس تۋىلعاندا رەيا كۇيەۋىن الداپ، زەۆستىڭ ورنىنا جايالىققا ورالعان تاستى جۇتقىزىپ، زەۆستى كريت ارالىنا تىعىپ قويادى.
زەۆس ەر جەتكەن سوڭ ءوز باۋىرلارىن اكەسى كرونوستىڭ اسقازانىنان بوساتىپ الادى. بۇل ءۇشىن ول اكەسىنە ايەلى مەتيدانىڭ جاساعان ءدارىسىن ىشكىزەدى.
سول ءدارىنى ىشكەن كرونوس ءوزى جۇتىپ قويعان بالالارىن – زەۆستىڭ باۋىرلارىن قۇسىپ تاستايدى. ەندى زەۆس باۋىرلارىمەن بىرىگىپ اكەسى كرونوستىڭ تاعىن تارتىپ الىپ، قۇدايلاردىڭ ەكىنشى ۇرپاعى تيتانداردى قۇلاتىپ، قۇدايلاردىڭ جاڭا ۇرپاعىن – وليمپيالىقتاردى بيلىككە اكەلۋ ءۇشىن تيتاندارعا قارسى سوعىس اشادى.
تيتاندار وفري تاۋىنان ءتۇسىپ سوعىسقا شىقسا، زەۆس باستاعان كرونوس پەن رەيانىڭ بالالارى وليمپ تاۋىنان ءتۇسىپ سوعىس اشادى. گرەك قۇدايلارىنىڭ وليمپيالىقتار دەپ اتالۋى سودان شىققان.
تيتانوماحيا (تيتانداردى قۇلاتۋ) دەپ اتالعان سوعىس 10 جىلعا سوزىلدى. اقىرىندا جەر-انا گەيانىڭ اقىلى بويىنشا زەۆس جەر-انانىڭ قۇرساعىنان گەيا مەن ۋراننىڭ قۇبىجىق ۇرپاقتارىن – جۇزقولدىلار مەن ءۇش كيكلوپتى (برونت – «گروم»; ستەروپ – «مولنايا»، ارگ – «پەرۋن») بوساتادى. ەندى زەۆس ولاردى بوساتۋ ارقىلى تابيعاتتىڭ دۇلەي كۇشتەرىنە يە بولادى.
وسى جەر – انانىڭ قۇبىجىق ۇلدارىنىڭ دۇلەي كۇشتەرىنىڭ كومەگى ارقىلى تيتانداردى جەڭگەن زەۆس تيتانداردى تارتارعا (تارتار – ولىلەر مەن تىرىلەر پاتشالىقتارىنىڭ اراسىنداعى كەڭىستىك) جىبەرىپ، ولاردى جۇزقولدىلارعا كۇزەتتىرىپ قويادى.
اعايىندى ۇشەۋى بيلىكتى ءوزارا ءبولىسىپ الادى. زەۆس - اسپاندى، پوسەيدون- تەڭىزدى، ايد - ولىلەر پاتشالىعىن بيلەيدى.
وسىدان باستاپ زەۆس ەڭ جوعارى قۇداي، قۇدايلار مەن ادامداردىڭ اكەسى، وليمپيالىق قۇدايلار سەمياسىنىڭ باسشىسى بولىپ سانالادى. [14] [15]
ەندى باستاپقى تاقىرىبىمىزعا – اتلانتقا قايتىپ ورالايىق. جەر-انا گەيا مەن اسپان-اكە ۋراننىڭ التى ۇلىنىڭ ءبىرى – ياپەت بەسىنشى بالا.
ياپەت وكەان قىزى اسيامەن (ازيا) قوسىلىپ، 4 ۇلدى ومىرگە اكەلەدى. اتلانتا، مەنەتيا، پرومەتەي جانە ەپيمەتيا.
تيتاندار جاعىندا تيتانوماحيا سوعىسىنا قاتىسقان ياپەت پەن ونىڭ ۇلدارى باسقا دا تيتاندارمەن بىرگە جەڭىلىس تابادى. ياپەتتىڭ ءوزى مەن ەكىنشى ۇلى مەنەتيا تارتارعا تاستالادى (ولتىرىلەدى).
ال ەپيمەتەي كەم اقىل بولادى. ول زەۆستىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ قالادى. ول زەۆس جىبەرگەن زۇلىم ايەل پاندورانىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قالىپ، سوعان ۇيلەنىپ كەتەدى. (ەپيمەتەي – «ويلانباي ءىس جاسايتىن»، «اقىلى كەم» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى). [15]
ءبىز ءۇشىن ياپەتتىڭ ەكى ۇلى پرومەتەي مەن اتلانت تۋرالى اڭىز قىزىقتى مالىمەت بەرەدى.
1) پرومەتەي – «اقىلمەن ءىس جاسايتىن» نەمەسە «الدىن بولجايتىن» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى.
ول ءوز اتا- اناسىنان بەرىلگەن اقىلدىلىعىن، قۋلىقپەن دە استاسىپ كەتەتىن باتىلدىعىن ءوز حالقىنىڭ پايداسىنا جۇمساپ، نەگىزىن ءوزى قالاعان ەلىنە قورعان بولادى.
گرەك اڭىزدارى بويىنشا، قۇدايلاردىڭ مەكەنىنەن وت ۇرلاپ، ونى ادامدارعا بەرگەن پرومەتەي، سول ءۇشىن زەۆستىڭ بۇيرىعىمەن سكيفتەر مەكەندەيتىن كاۆكاز تاۋىنا بۇعاۋلانىپ تاستالادى.
گرەك اڭىزدارىندا پرومەتەيدىڭ قۋلىعى مەن اقىلى گرەكتەردىڭ باس قۇدايى زەۆستەن دە اسىپ تۇسەدى. زەۆستىڭ ءوزى دە پرومەتەيدى ءوز جاعىنا تارتىپ، ەرەكشە اقىلىن پايدالانعىسى كەلەدى.
گرەك اڭىزدارىندا دۇلەي، قارا كۇشتەردى پايدالانعان زەۆسكە قارسى، ادامداردىڭ پايداسى ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتكەن اقىلدى پرومەتەيدى «ازاپ شەگۋشى» ەتىپ كورسەتەدى.
ك. ماركس پرومەتەيدى «... ادامزات تاريحىندا ەڭ ىزگىنيەتتى اۋليە ءارى ازاپ شەگۋشى» دەپ اتاعان. ەسحيلدىڭ «بۇعاۋلانعان پرومەتەي» تريلوگياسىندا پرومەتەيدىڭ وبرازى ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ سيمۆولى رەتىندە سۋرەتتەلەدى.[17]
ەسحيل شىعارمالارىندا پرومەتەي ادامزات دامۋىنداعى بارلىق جەتىستىكتەرگە مۇمكىندىك بەرىپ، بارلىق مادەني قۇندىلىقتارعا العاشقى جول اشۋشى رەتىندە بەينەلەنەدى. پرومەتەي ادامداردى ءۇي سالۋعا، مەتال وڭدەۋگە، جەرگە ءدان ەگۋگە، سۋدا جۇزۋگە، جازۋ مەن وقۋعا، ەسەپ- قيساپ جۇرگىزۋگە، جۇلدىزداردى زەرتتەۋگە جانە ت.ب ۇيرەتەدى. ادام بالاسىنا جاساعان جاقسىلىعى ءۇشىن جازالانعان ەسحيلدىڭ پرومەتەيى ءوزىنىڭ قاتتى ازاپ شەككەنىنە قاراماستان، ءوزىنىڭ ءىسى دۇرىستىعىن العا تارتىپ، زەۆستىڭ وزىنە باتىل قارسى شىعىپ، العان بەتىنەن قايتپايدى.
پرومەتەي اكەلگەن وت ادامدارعا تەحنيكالىق پروگرەسكە جول اشادى.[14,15,16]
2) اتلانت – گرەك اڭىزدارى بويىنشا عالامات كۇش يەسى. تيتانوماحيا سوعىسىندا زەۆس باستاعان وليمپ قۇدايلارىنان تيتاندار جەڭىلگەننەن كەيىن، اتلانت قيىر سولتۇستىكتە، گەسپەريدتەر باعىنا جاقىن جەردە اسپاندى يىعىمەن تىرەپ ۇستاپ تۇرۋعا جازالانعان.
گرەك اڭىزدارى بويىنشا جەردىڭ قيىر شەتىندە، مۇحيتتىڭ جاعالاۋىندا ءومىر سۇرەتىن گەسپەريدتەر التىن الما باعىنىڭ قورعاۋشىلارى - باعباندارى اتلانتتىڭ قىزدارى. ولار «ماڭگىلىك جاستىق الماسىن» كۇتىپ باعۋشىلار. [14]
وسى جەردە ەجەلگى گرەك اڭىزدارىنىڭ بىرنەشەۋىن كەلتىرە كەتەيىك.
1) گرەك اڭىزدارى بويىنشا زەۆستىڭ ۇلى گەراكلدىڭ 12 ەرلىگى باياندالادى.
ونىڭ ون ءبىرىنشى تاپسىرماسى گەسپەريدتەر باعىنان التىن الما الىپ كەلۋگە ءتيىستى بولاتىن.
گەراكل گەسپەريدتەر باعىنا باراتىن جولدى ءبىلۋ ءۇشىن كوپ ارەكەتتەنىپ، اقىرىندا ءبارىن بىلەتىن تەڭىز قۇدايى نارەيدەن ءبىلىپ الادى. گرەك اڭىزدارى بويىنشا گەراكل الدىمەن ليۆياعا (افريكاعا) ءوتىپ، وندا بىرنەشە وقيعانى باسىنان وتكەرىپ، كاۆكازعا وتەدى. سكيفتەر ەلىندە – كاۆكازدا گەراكل زەۆستىڭ جازالاۋىمەن تاۋعا بۇعاۋلانىپ تاستالعان، ازاپتانىپ جاتقان پرومەتەيگە كەزدەسەدى. ول بۇعاۋلاۋلى پرومەتەيدىڭ باۋىرىن تەسىپ جەپ جاتقان بۇركىتتى ساداعىمەن اتىپ ءولتىرىپ، پرومەتەيدى بۇعاۋدان بوساتادى.
وسىدان كەيىن گەراكل ريفەي (قازىرگى ورال) تاۋلارىنان اسىپ ءوتىپ گيپەربورەيلەر ەلىنە كەلەدى. وسى جەردە ول زەۆستىڭ بۇيرىعى بويىنشا اسپاندى يىعىمەن تىرەپ تۇرعان اتلانتقا كەلەدى. پرومەتەيدىڭ اقىلى بويىنشا، گەراكل اتلانتتىڭ ورنىنا اسپاندى كوتەرىپ، اتلانتتى بوساتادى دا ونى گەسپەريدتەر باعىنا التىن الما الىپ كەلۋگە جۇمسايدى. اتلانت ءوز قىزدارى – گەسپەريدتەر باعىنىڭ كۇتۋشىلەرىنەن ءۇش «ماڭگىلىك جاستىڭ الماسىن» - التىن الما الىپ كەلىپ گەراكلگە بەرەدى. [14]
2) اپوللون مەن ارتەميدا – ەجەلگى گرەك اڭىزدارىنا سايكەس تەگى گيپەربورەيالىق ەگىز قۇدايلار. ولاردىڭ انالارى بوسانار كەزدە شەكسىز مۇحيتتا ءجۇزىپ جۇرەتىن استەريا اتتى ارالدا بولادى. كەيىن وسى ارال جەرورتا تەڭىزىنىڭ ورتاسىندا تۇراقتاپ دەلوس دەپ اتالادى. ال كولەڭكەسىندە ەگىز قۇدايلار دۇنيەگە اكەلگەن پالما اعاشى مەن سول جەر كەيىن قاسيەتتى جەرگە اينالادى.
ارال – كەمە استەريا
اڭىز بويىنشا الدىمەن دۇنيەگە كەلگەن قىز ارتەميدا اناسىنا اپوللوندى بوسانعان كەزدە كومەكتەسەدى. اپوللون دا ەرتە ەرجەتىپ، بالا كەزىنىڭ وزىندە دەلفيانىڭ اينالاسىنا قىرعىن سالعان ايداحاردى ولتىرەدى. اپوللون دەلفىدە حرام سالدىرىپ، دەلفى كورىپكەلدەرىنىڭ (وراكۋلىنىڭ) نەگىزىن قالايدى.
اپوللون مەن ارتەميدا گرەكتەرگە دەيىنگى كىشىازيالىق حالىقتاردىڭ ەڭ قۇرمەتتى قۇدايلارى. كەيىننەن گرەكتەر دە ولاردى گرەك قۇدايلارىنىڭ قاتارىنا قابىلدايدى.
اپوللون مەن ارتەميدانىڭ اتتارى گرەك سوزدىگىمەن تۇسىندىرىلە المايدى. سوندىقتان ولاردى قاسيەتىنە قاراي تۇسىندىرەدى.
اپوللون - وق اتۋشى، قيراتۋشى، كورىپكەل، بولجاعىش، كوسموس پەن ادامزاتتىڭ ۇيلەس ارەكەتىن (گارمونيانى) قاداعالاۋشى دەپ تۇسىندىرەدى.
اپوللوننىڭ وبرازى اسپان، جەر، جەراستى الەمىن بايلانىستىرادى.
ترويان سوعىسى كەزىندە اپوللون وق اتۋشى مەن ارتەميدا تروياندىقتارعا كومەكتەسەدى. ول گرەكتەردىڭ باس باتىرى گەراكلمەن دە كۇرەسەدى. دەلفىنىڭ ۇشاياعىن تارتىپ الماق بولعان گەراكلدىڭ بەتىن قايتارادى.
ارتەميدانىڭ سۇيىكتىسى كەرينايلىق التىن ءمۇيىزدى كيىكتى ولتىرگەنى ءۇشىن گەراكل اپوللون مەن ارتەميدانىڭ الدىندا كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى.
اپوللون تەك قيراتۋشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وعان ەمشىلىك قاسيەت تە ءتان. ول دارىگەر، ول كومەك بەرۋشى، اۋرۋ- سىرقاۋدان قورعاۋشى.
اپوللون – فەب دەگەن اتاۋ ونىڭ تازالىعىن، جالتىلداپ تۇراتىنىن، كورىپكەلدىگىن كورسەتەدى.
اپوللون اققۋ(كيكن) كەيپىندە گەراكلگە شابۋىل جاساپ، ونى قاشۋعا ءماجبۇر ەتسە، قارعا كەيپىندە ادامدارعا قايدا قالا سالۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى.
اپوللون ادامدارعا عىلىم مەن ونەردى ۇيرەتىپ، قالا سالۋعا كومەكتەسەدى.
كەي مالىمەتتەردە اپوللون – نەگىزىن ءوزى قالاپ، قالا سالۋشى، تايپالاردىڭ قورعاۋشىسى جانە نەگىزىن سالۋشى- اتاسى: اپوللون ترويا قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان دەگەن دە دەرەك بار.
اپوللون – مۋزىكانت، انشىلەر مەن مۋزىكانتتاردىڭ قورعان- جەبەۋشىسى.
اپوللون ليكەيلىك دەگەن تەڭەۋ– (ليكەي- قاسقىر) ونى قاسقىرلاردان قورعاۋشى ءارى قاسقىرعا جاقىندىعىن كورسەتەدى.
اپوللونعا تابىنۋدىڭ جوعارى بولعانى سونداي كىشى ازيادا، ەگەي تەڭىزى ارالدارىندا، گرەتسيادا، ءتىپتى يتاليا جەرىندە ونىڭ اتىندا كوپتەگەن كورىپكەل حرامدارى بولدى.
ال ەڭ نەگىزگىسى دەلفىدەگى كورىپكەل (وراكۋل) حرامى بولاتىن. مۇندا اپوللون كورىپكەلى الداعىعا بولجام جاسايتىن. بۇل دەلفى كورىپكەلدەرىنىڭ بولجامى وسى دەلفى بولجاۋشىلار ۇيىمىنا بۇكىل گرەك ساياساتىنا اسەر ەتەتىن مۇمكىندىك بەرەتىن.
ارتەميدا اتاۋىنىڭ دا گرەكشە ماعىناسى بەلگىسىز.
ونى گرەكتەر «ايۋ قۇدايى»، «بيلەۋشى»، «ادام ولتىرگىش» دەپ تۇسىندىرەدى. گرەك اڭىزدارىندا ارتەميدا «اڭشىلىق قۇدايى». ارتەميدا وتە باتىل، تەز شەشىم قابىلدايتىن بىربەتكەي، جان-جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىن قورعاۋعا بايلانىستى ءتارتىپ پەن سالت ءداستۇردى ساقتاۋدى قاتاڭ قاداعالايتىن قۇداي. ءتارتىپ بۇزعانداردى ساداقپەن اياۋسىز جازالايتىن.
ارتەميدا تۇرمىس قۇرماعان قىز قۇداي، اقىلمەن شەشىم قابىلداۋدى جاقتاۋشى، اموزونكالاردىڭ قورعاۋشىسى.
ساداق پەن جەبە اپوللون مەن ارتەميدانىڭ ەرەكشە بەلگىلەرى.
ساداق كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ەرەكشەلىك بەلگىسى بولىپ سانالادى. مايالىقتار مەن حەتتەر، كوپتەگەن ءسىبىر حالىقتارى ساداقتى قۇرباندىق شالۋ سالتتارى كەزىندە پايدالاناتىن بولعان. قازىر كوپتەگەن تۇركى تەكتەس ەۋروپا اۋلەتتەرىنىڭ اۋلەتتىك بەلگىسىندە ساداق پەن جەبە بەلگىسى جۇرەدى.
گرەك اڭىزدارىنا سايكەس، اپوللون كيكلوپتاردى ولتىرگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ جەبەسىن گيپەربورەيلەر ەلىنە-كۇننىڭ شىعىسى مەن باتىسى بىردەي قارسى جەردە جاتقان ەلگە تىعىپ قويادى.
اپوللون 19 جىلدا ءبىر رەت جەر جۇماعى –گيپەربورەياعا اققۋلار جەگىلگەن كولىكپەن كۇزدە اتتانىپ، كەلەسى جازعا قايتىپ ورالاتىن بولعان. [14]
گيپەربورەيلىكتەردىڭ ەگىستىڭ العاشقى تەرىمىنەن دەلوس ارالىنا، اپوللونعا تارتۋ اكەلەتىنى تۋرالى اڭىز گەرەدوتتا ايتىلادى.
گيپەربورەيالىق ايەلدەر ارگو مەن ونيدا دەلوسقا سىي اكەلىپ، اسا قۇرمەتپەن قابىلدانىپ، وسىندا ءومىر سۇرگەن.
ولاردان كەيىن گيپەربورەيالىق قىزدار گيپەروحا مەن لاوديكا دا سىي اكەلىپ، اسقان قۇرمەتپەن قابىلدانىپ، وسى ارالدا قالىپ قويادى.
سىي اكەلگەن قىزدار قالا بەرگەن سوڭ، گيپەربورەيلىكتەر جىبەرەتىن سىيلارىن وزدەرىمەن كورشى ەلدەردىڭ شەكاراسىنا جەتكىزىپ، ولار ءبىر-بىرىنە وتكىزىپ، اقىرىندا دەلوسقا دەيىن جەتەتىن بولعان.
ال دەلوستا قالىپ قويعان گيپەروحا، لاوديكانىڭ مۇردەلەرى ارتەميدا مازارىنىڭ ىشىندە، ال ارگو مەن ونيدانىڭ مۇردەلەرى ارتەميدا حرامىنىڭ ارتىنا جەرلەنەدى.
حح عاسىردىڭ 20 جىلدارى فرانتسۋز ارحەولوگتارى گيپەربورەي قىزدارىنىڭ مۇردەلەرىن گەرەدوت كورسەتكەن جەرلەردەن تاپقان.
گرەك اڭىزدارى اپوللوننىڭ بالالارى دەپ كيرەنادان تۋعان ۇلى اريستەيدى، كورونيدادان اسكلەپيدى، مۋزالار تاليا مەن ۋرانيادان مۋزىكانتتار ورفەي مەن لينانى اتايدى.
ورفەي تەك ادامداردى عانا ەمەس، قۇدايلار مەن تابيعاتتى دا عاجايىپ مۋزىكاسىمەن ەلىكتىرگەن ءارى ءانشى ءارى مۋزىكانت .
اسكلەپي گرەك اڭىزدارى بويىنشا ەمشىلىك قۇدايى. اسكلەپيگە ءسابي كەزىنەن دانىشپان كەنتاۆر حيرون ەمشىلىك ونەرىن ۇيرەتەدى. اسكلەپيدىڭ ولگەندى تىرىلتەتىن دە قاسيەتى بولعان دەيدى گرەك اڭىزدارى. اسكلەپيدىڭ ەرەكشە بەلگىسى جىلان.
قازىرگى زامانعى مەديتسينانىڭ سيمۆولىنداعى جىلان وسىدان شىققان. اسكلەپيدىڭ اسقان ەمشى بالالارى تۋرالى گومەر ايتىپ كەتكەن دەيدى گرەك دەرەكتەرى.[14, 15]
3) اريستەي-گرەك اڭىزدارى بويىنشا اپوللوننىڭ ۇلى. اريستەيدى گرەك اڭىزدارى گيپەربورەيا ەلىنەن شىققان دەيدى.
گەيا-جەر انا اريستەيدى اجالسىز ( قۇداي تەكتەس ) قىلسا، كەنتاۆر مەن نيمفتەر وعان ءتۇرلى ونەر مەن عىلىمدى ۇيرەتەدى.
ءوز كەزەگىندە اريستەي ادامدارعا اڭشىلىق ونەرىن، ەمشىلىكتى، بولاشاقتى بولجاۋدى، مال باعۋدى جانە ارا ءوسىرىۋدى ۇيرەتەدى.
اريستەي ادامزاتتىڭ ەڭ العاشقى مادەني جەتىستىكتەرىن يگەرىپ، جەر انانىڭ دانالىق قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن دانىشپانداردىڭ ءبىرى. ول ليۆياداعى(افريكادا) كيرەنا قالاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە ۇستالىق ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى (يزوبرەتاتەل) دەپ سانالادى. [14]
افريكاداعى كونە كيرەنا قالاسىنىڭ قالدىعى
ەرتەدەگى گرەك جازۋشىسى پاۆساني دەلفى وراكۋلى تۋرالى «بۇل كورىپكەلدەر حرامىن گيپەبورەيادان كەلگەن ادامدار قۇدايدىڭ قۇرمەتىنە ورناتقان. سول گيپەربورەيادان كەلگەندەردىڭ قاتارىندا ولەن دە بولدى. ول قۇدايدىڭ ءبىرىنشى پايعامبارى جانە گەكزامەتردە ەڭ العاشقى بولجام ايتقان كىسى»-دەيدى.
اڭىزداردان شىعاتىن قورىتىندى.
ەندى وسى پلاتون جەتكىزگەن ەگيپەت ابىزىنىڭ مالىمەتتەرى مەن گرەكتەردىڭ حالىقتىق اڭىزدارىن سالىستىرىپ كورەيىكشى.
ەگيپەت ابىزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، اتلانتتار قازىرگى اتلانتيدا مۇحيتىنداعى ارالداردان گيبرالتار بۇعازى ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە ءوتىپ، وسى جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى ەلدەردى باعىندىرعان. اتلانتتار باعىندىرعان ەلدەر: سولتۇستىك افريكاداعى جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنداعى جەرلەر. باتىسىندا ليۆيادان ەگيپەتكە دەيىن باعىندىرعان.
ەۋروپادا يسپانيادان ەترۋرياعا (قازىرگى يتاليا) دەيىن باعىندىرعان.
ولاردىڭ باستاپقى ءومىر سۇرگەن ارالدارى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسىپ، قارسى جاتقان امەريكا قۇرلىعىنا ءوتۋ ول كەزدە وڭاي بولعان. جانە ارالدار ايتارلىقتاي ۇلكەن بولعان. ەگيپەت ابىزىنىڭ ايتۋىنشا، افريكا مەن ازيانى قوسقاندا ول ارالداردىڭ كولەمىنە جەتپەيتىن.
اتلانتتار سونىمەن قاتار قارسى جاتقان قۇرلىقتىڭ (امەريكا قۇرلىعى) تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان.
بۇل جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، ەرتەدەگى گرەك گەوگرافتارىنىڭ گەوگرافيادان ءبىلىمى وتە تاياز بولعاندىعى. گرەكتەر ءتىپتى ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ (ب.د.د.IVع) كەزىنىڭ وزىندە، ازيانىڭ شىعىس شەتى سىرداريا وزەنىمەن بىتەدى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز بويىنشا الدىڭعى ازيا مەن كىشى ازيا عانا. گرەكتەر سىرداريا وزەنىنەن شىعىسقا قاراي ەشقاشان ءوتىپ كورمەگەن. سوندىقتان گرەكتەردىڭ اتاقتى تاريحشىسى گەرەدوت تا، اتاقتى گەوگرافى سترابون دا ورتالىق ازيا مەن شىعىس ازيا تۋرالى جازعاندا كەيىننەن گرەكتەنىپ كەتكەن تۇرىك تەكتى ۇلى جىراۋلار گومەر مەن گەسيودتىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنەتىن. ولار ورتالىق ازيا تۋرالى ايتقاندا كوبىنەسە گومەرگە سىلتەمە جاساپ، قيال-عاجايىپ، ادام سەنگىسىز دەرەكتەردى قوسىپ جىبەرەدى. گەرەدوت وسىنداي ءبىر مالىمەتتى جازىپ تۇرىپ، «بۇعان مەن ءوزىم دە سەنبەيمىن» دەۋى، ونىڭ باسقا سۇيەنەر دەرەگى جوقتىعىن، شاراسىزدىعىن كورسەتەدى.
ال ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ جورىعى تۋرالى جازعان گرەك عالىمدارى، تاجىكستان جەرىندەگى پامير تاۋىن كاۆكاز تاۋلارىمەن شاتاستىرعان. ال افريكانى ولار ليۆيا دەپ اتايدى جانە افريكا قۇرلىعىنىڭ تەك سولتۇستىك جاعالاۋلارىن عانا بىلگەن. ال گرەك حالىق اڭىزدارىنداعى گرەكتەردىڭ باس باتىرى گەراكل گيپەربورەيا جەرىنە باراتىن جولدى ءبىلۋ ءۇشىن كوپ اۋرەلەنەدى. اقىرىندا ول افريكاعا ءوتىپ، وندا بىرنەشە وقيعالارعا كەزىگىپ، ودان قايتىپ كاۆكازعا كەلىپ، پرومەتەيدى بوساتىپ، پرومەتەيدىڭ جول كورسەتۋىمەن گيپەربورەيا ەلىنە جەتەدى.
وسى جەردە ءبىر قىزىقتى نارسەنى ايتا كەتكەن ءجون. گرەكتەر اپوللون مەن ارتەميدانىڭ اناسى لەتو بوسانار كەزدە شەتسىز-شەكسىز مۇحيتتا استەريا اتتى ارالدا ءجۇزىپ جۇرگەن دەيدى. بىراق اپوللون مەن ارتەميدانىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى دەلوس ارالى. ال ارالدىڭ ەش ۋاقىتتا ءجۇزىپ جۇرمەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەمەك، استەريا ەشقانداي دا ارال ەمەس، گيپەربورەيا ەلىنەن دەلوس ارالىنا دەيىن اتلانتيدا مۇحيتىمەن ءجۇزىپ جەتە الاتىن الىپ مۇحيت كەمەسى. اپوللون مەن ارتەميدانىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى جەرورتا تەڭىزىندەگى دەلوس ارالى بولسا دا وزدەرىنىڭ تەگى گيپەربورەيالىق دەپ اتالۋى سوندىقتان سياقتى.
ال اپوللوننىڭ اتا جۇرتى گيپەربورەيا ەلىمەن تىعىز بايلانىستا بولعانى، ونىڭ 19 جىل سايىن گيپەربورەيا ەلىنە كۇزدە كەتىپ، كەلەسى جازدا ورالۋى ونىڭ تەگىن ايقىن دالەلدەپ تۇر عوي.
اپوللوننىڭ گيپەربورەيا ەلىنە ساياحات جاسايتىن كولىگى دە قىزىقتى. ول ارباعا ات نە بولماسا جەر بەتىمەن جۇرەتىن باسقا ءبىر جانۋاردى جەكپەيدى. ول كولىگىنە اققۋلاردى جەگەدى. ال اققۋلاردىڭ جەر بەتىمەن ۇزاق جۇرمەيتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اققۋلار نە اسپانمەن ۇشادى، نە بولماسا سۋمەن جۇزەدى. ول زاماندا اسپانمەن ۇشاتىن اسپاپتى ادامزات ءالى جاساي قويعان جوق سياقتى. سوندىقتان اپوللون گيپەربورەيا ەلىنە سۋمەن، اتلانت مۇحيتى ارقىلى ءجۇزىپ باراتىن بولعان بولۋى كەرەك. تەك گرەكتەر بۇل جولدى بىلمەگەندىكتەن، اپوللوننىڭ گيپەربورەيا ەلىنە باراتىن كولىگىن قيالعا اينالدىرىپ، اققۋلار جەگىلگەن اربا دەپ كورسەتسە كەرەك.
التايلىق تۇرىكتەردە اققۋ قاسيەتتى قۇس دەپ سانالعان. قازىر عالىمدار تۇرىكتەردىڭ وركەنيەتى دەپ مويىنداعان، ب.د.د. 22-24 مىڭجىلدىقتارعا جاتاتىن ءسىبىردىڭ مالتا، بۋرەت تۇراقتارىنان تابىلعان بۇيىمداردىڭ اراسىندا اققۋ بەينەلەنگەن ساندىك بۇيىمدار كوپ تابىلعان. سول سياقتى اپوللوننىڭ اققۋ (كيكن) كەيپىنە ەنىپ گرەكتەردىڭ باس باتىرى گەراكلدى قۋاتىنى گرەك اڭىزدارىندا ايتىلادى.
ەرتەدەگى تەڭىزشىلەر كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا قانداي دا ءبىر جانۋاردىڭ ءمۇسىنىن سالىپ قوياتىن بولعان. بۇل بىرىنشىدەن كەمەگە ءسان بەرسە، ەكىنشىدەن توتەمدىك جانۋاردىڭ بەينەسى ولاردى قاۋىپ-قاتەردەن قورعايدى دەپ ەسەپتەگەن.
سول سياقتى اپوللون دا كەمەسىنىڭ تۇمسىعىنا، ۇلى تەڭىزشىلەر – اتلانتتار ءۇشىن قاسيەتتى قۇس – اققۋدىڭ بەينەسىن سالعىزعان سياقتى. ەندى تۇمسىعىندا اققۋ بەينەلەنگەن كەمەنى ءبىر بۇيىرىنەن قاراساڭىز اققۋ سۇيرەگەن اربا كوز الدىڭىزعا كەلەدى.
العاشقى اتلانتتاردىڭ (سولاردىڭ ىشىندە اپوللون دا بار) جەرورتا تەڭىزى اۋماعىنا كەلگەن كەزى مەن گرەكتەردىڭ قازىرگى گرەكيا جەرىنە كەلگەن كەزدەرىنىڭ اراسىندا مىڭداعان جىلدار جاتىر. سوندىقتان گرەكتەردىڭ اپوللون مەن ونىڭ كەمەسىن كورۋى مۇمكىن ەمەس. گرەكتەرگە اپوللون تۋرالى تەك اڭىزدار عانا جەتكەن. گرەكتەردىڭ زامانىندا گيپەربورەيادا ءزىلزالا بولىپ، ەگيپەت ابىزى ايتقانداي «شوگىپ قالعان تۇنبانىڭ اسەرىنەن كەمە جۇزبەيتىن تەڭىزگە» اينالعان. گەرودوتتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، دەلوستاعى اپوللون حرامىنا گيپەربورەيلىكتەر بەرىگە دەيىن شىعىس جولىمەن ريفەي (ورال) تاۋلارى ارقىلى سىي اكەلىپ تۇرعان.
گرەك اڭىزدارىندا ريفەي تاۋىنىڭ شىعىس جاعىنا ءوتىپ، قيىر سولتۇستىكتە جاتقان كرونوس تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى گەسپەريدتەردىڭ باعىنان التىن الما اكەلەتىن گەراكلدىڭ ەرلىگى تۋرالى ايتىلادى. سوعان قاراعاندا گيپەربورەيا ەلىنىڭ ءزىلزالا كەسىرىنەن سۋعا كەتۋى بىردەن ەمەس، ۇزاققا سوزىلعان پروتسەس بولسا كەرەك. وسى شىعىس جاقتاعى جولدى بىلگەن گرەكتەر اپوللوننىڭ گيپەربورەيا ەلىنە باراتىن كولىگىن اققۋ جەگىلگەن اربا دەپ كورسەتكەن سياقتى.
گرەكتەردىڭ تەڭىزدە ءجۇزۋدى يگەرگەنى بەرىدە عانا. ءتىپتى ب.د.د.حII عاسىردا ءومىر سۇرگەن گرەك باتىرى وديسسەيدىڭ (گومەردىڭ اتاقتى «وديسسەيا» داستانىنىڭ باستى كەيىپكەرى) كىشكەنتاي ەگەيدا تەڭىزىنەن اداسىپ، قيال عاجايىپ وقيعالارعا تاپ بولاتىنى تاريحتان بەلگىلى عوي.
ەگيپەت ابىزىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، اتلانتتار وتە جوعارى دامىعان، وركەنيەتتى ەل بولعان. پيراميدالاردى سالعان سول اتلانتتار. ال گرەك حالىق اڭىزدارى بويىنشا جوعارى دامىعان، اتلانت پەن بۇرىنعى قۇدايلار تيتاندار ءومىر سۇرگەن ەل – گيپەربورەيلەر ەلى بولاتىن.
ءتىپتى گرەكتەردىڭ باس قۇدايى زەۆستىڭ ءوزى ادام بالاسىن جوعارى وركەنيەتكە جەتكىزگەن پرومەتەيدىڭ ءبىلىمىن پايدالانباق بولىپ ءوز جاعىنا تارتادى.
زەۆس ءتىپتى اتلانت پەن پرومەتەيدىڭ باۋىرى ەپيمەتەيدى الداپ، ءوز جاعىنا قوسىپ الادى دا.
ەگيپەت ابىزىنىڭ ايتۋىنشا، گيبرالتار بۇعازىنىڭ باتىسىنداعى اتلانتيكا مۇحيتىنداعى اتلانتتار مەكەنى تابيعات اپاتىنان جويىلىپ، سۋ استىنا كەتسە، گرەك حالىقتىق اڭىزدارىندا تيتاندار تۇراتىن اتلانتتار ەلىن، زەۆس الدىمەن جەر انانىڭ دۇلەي كۇشتەرىن پايدالانىپ سۇمدىق ورتكە ورايدى دا، ارتىنان سۋ تاسقىنىنا الدىرادى. گرەك اڭىزدارى بويىنشا وركوكىرەكتىككە سالىنىپ، قۇدايلاردى سيلاۋدى ۇمىتقان اتلانتتار ەلىن وسىلاي اياۋسىز قىرىپ جويادى. بۇل اپاتتان تەك پرومەتەيدىڭ ۇلى دەۆكاليون مەن ايەلى عانا امان قالعان دەيدى.
تەك ءبىر ايىرماسى، ەگيپەت ابىزىنىڭ ايتۋىنشا اتلانتتار باتىستان-اتلانت مۇحيتىنداعى ارالدان گيبرالتار بۇعازى ارقىلى كەلسە، ال گرەكتەردىڭ حالىق اڭىزدارىنداعى اتلانت ەلى-گيپەربورەيا ۋرال تاۋلارىنان شىعىسقا ءوتىپ بارىپ، الىس سولتۇستىككە كەتەدى. گيپەربورەيلەر ەلىنىڭ قايدا ەكەنى تۋرالى گرەك اڭىزدارىندا مىنانداي دا دەرەك بار. اپوللون كيكلوپتاردى ولتىرگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ جەبەسىن گيپەربورەيلەر ەلىنە-كۇننىڭ شىعىسى مەن باتىسى بىردەي قارسى جەردە جاتقان ەلگە تىعىپ قايادى. بۇل قازىرگى باتىس ءسىبىردىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى اركتيكا ايماعى. جانە ءبىر تاڭقالارلىعى، قازىر مۇز باسىپ جاتقان بۇل ايماق - گيپەربورەيلەر ەلى تابيعاتى جىلى، باۋ-باقشاسى جايقالعان جەر جۇماعى بولىپ سۋرەتتەلەدى.
گەرودوت جاساعان الەمنىڭ كارتاسى.
اپوللون وسى گيپەربورەيلەر ەلىنە 19 جىلدا ءبىر رەت كۇزدە كەتىپ، «قىس» بويى سوندا بولىپ، كوكتەمدە قايتىپ ورالاتىن بولعان.
گرەك اڭىزدارى بويىنشا زەۆس كرونوس پەن ونىڭ وداقتاستارى تيتانداردى جەڭگەننەن كەيىن، ولاردى الىس سولتۇستىككە جىبەرىپ بۇعاۋلاپ تاستاعان. ال اكەسى كرونوستىڭ دەنەسىن سوندا جەرلەگەن. باسىنا قاسيەتتى حرام سالدىرعان. بۇل قاسيەتتى جەردىڭ سوپى دانىشپاندارى عىلىم-ءبىلىمنىڭ شىڭىنا جەتكەن.
ءبىر عاجابى ەرتەدەگى ۇندىلەردىڭ قاسيەتتى كىتابى «ۆەدادا» دا، پارسىلاردىڭ زورواسترا ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستادا» دا تۋرا وسىنداي مالىمەتتەر بار.
بۇل قاسيەتتى كىتاپتاردا دا «تۋرا سولتۇستىكتە، تەمىرقازىق جۇلدىزىنىڭ استىندا قۇدايلار مەكەنى بار. مۇندا قوزعالمايتىن تەمىرقازىق جۇلدىزىن باسقا جۇلدىزدار اينالا قوزعالىپ جۇرەدى. وسى پوليار جۇلدىزىنىڭ تۋرا استىندا قۇدايلار مەكەن ەتەتىن تاۋ بار. تاۋدى اينالا تەڭىز قورشاپ جاتىر. وسى تەڭىزدە عاجايىپ ارال بار. وسى ارالدا ەڭ باقىتتى ادامدار تۇرادى. بۇل جەردە تۇراتىن ادامدار وتە سىمباتتى، وتە سۇلۋ، قارۋلى، قۋلىق دەگەندى بىلمەيتىن ادال، ءادىل ءارى وتە باقىتتى، باتىل ادامدار. بۇل ارالدا نەبىر عاجايىپ وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلار وسەدى.» دەلىنەدى.
بۇل گرەك حالىق اڭىزدارىندا بىلاي سۋرەتتەلەدى:
«گيپەربورەيلىكتەر الىس سولتۇستىكتە ءومىر سۇرەتىن حالىق. وسىنداي تاماشا ىزگى ەلگە اپوللون اققۋلار جەككەن اربامەن ءجيى بارىپ تۇراتىن. گيپەربورەيلىكتەر قۇدايعا جاقىن جانە قۇدايلار سۇيەتىن حالىق. ولار اپوللون سياقتى وتە دارىندى. گيپەربورەيالىقتار راحاتتى ءومىرىن ءان سالىپ، بي بيلەپ، مۋزىكامەن توي تويلاۋمەن وتكىزەدى. اپوللوندى قاتتى قۇرمەتتەيتىن بۇل حالىقتىڭ ىلعي دا كوڭىلدى ءجۇرىپ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋى ۇيرەنشىكتى ءومىرى. گيپەربورەيلىكتەر ءتىپتى ءولىمنىڭ ءوزىن دە ريزاشىلىقپەن قارسى الادى. ءومىردىڭ بار قىزىعىن كورىپ، راحات ومىرگە ابدەن تويعان سوڭ وزدەرىن تەڭىزگە تاستايدى.» [14]
ۇندىلىك كىتاپتا «شۆەداتۆيپا»، ال پارسىلاردىڭ «اۆەستاسىندا» «ەرانۆەز»، شۋمەرلەردە «ديلمۋن» اتالعان بۇل عاجايىپ ارالدى سۋ تاسقىنى باسىپ، ادامدارى قىرىلىپ، تەك ءبىر جانۇيا عانا امان قالادى.
مۇسىلمانداردىڭ «قۇران كارىمىمەن» وقيعالارى ۇقساس ەۆرەيلەردىڭ بيبلياسىندا دا تۋرا وسى وقيعا باياندالادى.
ال بۇكىل الەمدىك سۋ تاسقىنى تۋرالى ەڭ العاش بولىپ بايانداعان شۋمەرلەردىڭ «گيلگامەش تۋرالى اڭىزى». تۇرىك تەكتى شۋمەرلەردىڭ بۇل اڭىزىندا بۇكىل الەمدىك سۋ تاسقىنىنان ۋتناپيشتيم ەسىمدى ادام كەمە جاساپ، بارلىق جان جانۋارلاردىڭ تۇقىمىن ساقتاپ قالادى. ب.د.-دەن 3000 جىل بۇرىن جازىلعان بۇل اڭىز كىتاپ قازىرگى بەلگىلى كىتاپتاردىڭ ەڭ كونەسى.
تۇرىك تەكتەس شۋمەرلەردىڭ بۇل كىتابى گرەكتەر مەن ەۆرەيلەردىڭ، ارابتاردىڭ، پارسىلار مەن ۇندىلەردىڭ اتى اتالعان قاسيەتتى كىتاپتارىنان كەم دەگەندە 2000 جىلعا «كارى».
بۇلاردىڭ ءبارى اڭىز دەسەك تە، ء«اربىر اڭىزدىڭ استارىندا از دا بولسا شىندىق بار» دەيدى حالىق دانالىعى. ال عالىمدار بۇل تۋرالى نە دەيدى؟
(جالعاسى بار)
Abai.kz
