ۇلت قايراتكەرi سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ءالi دە كوپ ايتىلا قويماعان بiر قىرى — ونىڭ ۇستازدىعى. ول ۇستازدىق ونەردiڭ قازاق قوعامى ءۇشiن الاتىن ورنىن، بالا وقىتۋ مەن تاربيەلەۋدiڭ ءمانi مەن ماڭىزىن، تiپتi, مەكتەپ تىنىسىنا دەيiن تاپتiشتەپ جازعان. بiر سوزبەن ايتقاندا، جاس وسكiنگە بiلiم بەرۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتتi. سوندىقتان حالقىمىزدىڭ بiرتۋار ازاماتىنىڭ وسى تۇرعىداعى ءمالiم دە بەيمالiم جاقتارى جونiندە وقىرمانمەن وي ءبولiسۋدi ءجون كوردiك.

ەڭ الدىمەن ەستە ۇستايتىن جاعداي — سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ العان بiلiمi جالپى بiلiمنەن كەيiن ورتا جانە ارناۋلى پەداگوگيكالىق. دالiرەك ايتقاندا، بالا كۇنiندە ءوزiنiڭ تۋعان جەرi اقسۇمبەدە ءتاجiباي، قاراباي سەكiلدi اۋىل مولدالارىنان ساۋات اشىپ، ەرەكشە زەرەكتiگiمەن، بiلiمگە دەگەن قۇشتارلىعىمەن كوزگە تۇسكەن جاس شاكiرت ودان ءارi تۇركiستانداعى 4-سىنىپتىق ورىس-تۇزەم باستاۋىش مەكتەبiن (1906-1908), 3-سىنىپتىق قالالىق مەكتەپتi (1908-1913) ويداعىداي بiتiردi. جاراتىلىسىندا بiلiم الۋعا دەگەن قۇشتارلىعى ۇشان-تەڭiز جاس ازيا ايماعىنداعى اسا تاڭداۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ بiرi سانالاتىن تاشكەنت مۇعالiمدەر سەمينارياسىندا وقىپ، ارناۋلى پەداگوگيكالىق ماماندىق بويىنشا بiلiم الدى (1913-1917). الاساپىران كەزەڭ، ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن زامانعا قاراماي تاشكەنت وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنىڭ بiر كۋرسىن اياقتايدى.

سۇلتانبەك قوجانوۆ ءوزiنiڭ ەڭبەك جولىن وزبەكستاننىڭ ءاندiجان ايماعىنىڭ ايىم اۋىلىندا باستاۋىش مەكتەپ مۇعالiمi بولىپ باستادى. كوپ ۋاقىت وتپەي، تاشكەنتكە قايتىپ ورالىپ، پەداگوگيكالىق ۋچيليششە مەن پەداگوگيكالىق كۋرستاردا ساباق بەردi. ۇستازدىق قىزمەتiنە ۇيىمداستىرۋشىلىق قابiلەتiن ۇشتاستىرىپ، تاشكەنت قالاسىنداعى قازاق-قىرعىز ينستيتۋتىنىڭ قابىرعاسىن قالاسادى.

1919 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ول سىرداريا وبلىسىنداعى التى ۋەزدiڭ بiرiنiڭ ورتالىعى بولىپ سانالاتىن تۇركiستان قالاسىنا ۋەزدiك وقۋ بولiمiنە قىزمەتكە جiبەرiلدi. ءوزiنiڭ تۋىپ-وسكەن جەرiنە ورالعان ول ەڭ اۋەلi مەكتەپتەردەگi وقۋ ۇدەرiستەرiن جاڭارتۋعا ەرەكشە دەن قويدى. حالىقتىڭ ءوسۋi مەن كەمەلدەنۋi بiلiمدە ەكەنiن جاقسى تۇسiنگەن قوجانوۆ كوپتەگەن ەلدi مەكەندەردە جاڭا مەكتەپتەر اشىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. كەزدەسكەن سان الۋان قيىندىقتارعا قاراماستان بiلiمگە قۇشتار قازاق قىزدارىنىڭ وقۋىنا مۇمكiندiك جاسادى.

سۇلتانبەك قوجانوۆ ۋەزد مەكتەپتەرiمەن ۇنەمi بايلانىس جاساپ وتىرعان. مەكتەپ ۇجىمدارى، وقۋشىلارىمەن كەزدەسۋلەردە حالقىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان مiندەتتەر جونiندە سىر شەرتتi. ماسەلەن، پروفەسسور ءسابيت جولداسوۆتىڭ زەرتتەۋلەرiنە سۇيەنسەك، ارىس قالاسىنداعى 1917 جىلى ۇيىمداستىرىلعان بالالار ءۇيiنiڭ 1923 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ س.قوجانوۆ اتىنداعى №1 بالالار ءۇيi اتالۋى، سونداي-اق، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى قارسىباي سپاتاەۆ اتىنداعى قازiرگi №7 تەحنيكالىق مەكتەپ-ليتسەيi وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى سۇلتانبەك قوجانوۆ اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبi بولۋىنىڭ ءوزi كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك.

قايراتكەر قوجانوۆتىڭ جەتiم بالالارعا دەگەن قامقورلىعى مەن بiلiم بەرۋ سالاسىنداعى iزگi iستەرi, وكiنiشكە قاراي، تاريح بەتiنەن قاسكويلiكپەن ءوشiرiلدi. ۇلتىم، ۇرپاعىم دەپ عۇمىر كەشكەن جاننىڭ ارەكەتتەرiنە «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن

جاۋاپ بەرiلدi.

زامانىنا لايىق العان بiلiمi مەن ۇستازدىق ەتكەن ەڭبەك جولى باعالانعان سۇلتانبەك قوجانوۆ 1921 جىلى قازاندا حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى.

ول وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا بiلiم بەرۋدi جەرگiلiكتi حالىقتار تiلiندە جۇرگiزۋ ماسەلەسiن كوتەرiپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتتi. ماسكەۋ، پەتروگراد سەكiلدi iرi قالالاردا جوعارى وقۋ ورىندارىندا بiلiم الىپ جاتقان تۇركiستاندىق جاستارعا ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋدە بiرقاتار iس-شارالاردى جۇزەگە اسىردى.

قوجانوۆتىڭ اعارتۋشىلىق سالادا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن كەزi تاشكەنت قالاسىندا 1929 جىلى ورتاازيالىق ماقتا-يرريگاتسيالىق جانە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن (ساحيپي) اشىپ، ونىڭ العاشقى ديرەكتورى قىزمەتiن 1931 جىلعا دەيiن ابىرويمەن اتقاردى.

قايراتكەردiڭ ۇلگi بولارلىق جاعى وزiنە جۇكتەلگەن نەگiزگi مiندەتتەرمەن قاتار قوعامدىق، عىلىمي-شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن ۇدايى ۇشتاستىرىپ وتىردى. وسىنداي يگiلiكتi iستەرiنiڭ جارقىن بەلگiسi مەكتەپكە ارنالعان «ەسەپتانۋ قۇرالى» اتتى وقۋلىعى (1924) مەن «تۇركiستاننىڭ كەڭەستiك اۆتونومياسىنىڭ ون جىلدىعىنا» اتتى ورىس تiلiندەگi زەرتتەۋi (1928) جەكە كiتاپ بولىپ جاريالاندى. اتالعان ەڭبەكتەر مەكتەپ مۇعالiمدەرi ءۇشiن قالتقىسىز قىزمەت ەتتi, جاس جەتكiنشەكتەردi بiلiم نارiمەن كوپ جىلدار بويى سۋسىنداتتى. بۇل كiتاپتار ءالi كۇنگە دەيiن قۇنىن جوعالتا قويماعان باعالى دۇنيەلەر.

بەلگiلi جازۋشى-جۋرناليست شويبەك ورىنباي قوجانوۆ تۋرالى جازعان «اقسۇمبەدەن شىققان اققانات اقسۇڭقار» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا: «ول قاي قىزمەتتە جۇرمەسiن ءوزiنiڭ ۇلتتىق يدەياسىنان بiر ءسات تە قول ۇزبەگەنiن وسىنداي ماقالالارىنان اڭعارا الامىز. مۇندا ورىستاردىڭ الiمجەتتiلiگi اشىق ايتىلىپ، ولارعا قولجاۋلىق بولعان اتقامiنەرلەر مەن ۇكiمەت iسiنە ارالاسقان پىسىقايلاردىڭ ارەكەتi انىق سىنعا الىنعان. نەمكەتتi قازاق مiنەزiنە دە ەسكەرتپە جاسالىپ، حالىقتىڭ ساناسىن سiلكiلەپ وياتۋ ماقساتى دا ايقىن سەزiلiپ تۇر. سونىسى ارقىلى ول قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن كوتەرۋدە كوپ جۇمىستار iستەدi. اتا-بابالاردان قالعان مادەنيەتiمiز بەن سالت-ءداستۇرiمiزدi العا سۇيرەپ، زيالى توپتىڭ تiرەگi بولا بiلدi»، – دەيدi.

حالقىن iلiم-بiلiمگە جەتەكتەگەن سۇلتانبەكتiڭ ۇلت الدىندا ابىرويلى بولۋى شىندىقتى شىرىلداپ ايتا بiلۋiندە. بiلiم بەرۋ سالاسىنداعى وسى باعىتتاعى قوجانوۆ پايىمداۋلارىنا از-كەم ءۇڭiلiپ كورەلiك.

ول ءوزiنiڭ 1921 جىلى «اق جول» گازەتiندە جاريالانعان «قارماقشى مەكتەبi» (№15. 16.01. توقپاق) اتتى شاعىن عانا ماقالاسىندا اعارتۋ سالاسىنداعى ۇلكەن ماسەلەلەردi ورتاعا سالادى. اشىلعانىنا ايدان استام ۋاقىت وتسە دە «...ھەشبiر وقىتىلعان وقۋ جوق. بالالار كەلەدi دە توڭىپ-توڭىپ قايتىپ كەتەدi. مۇعالiمدەر بولسا، بيىلعى شىمكەنتتەگi قىسقا ۋاقىتتىق كۋرستان وقىپ شىققان جiگەرلi جاستارىمىز. بۇلاردىڭ قولدارىنداعى كۋاناماسى مەن مۇعالiم دەگەن اتتارى بولماسا، بiتiرگەن iستەرi, وقىتقان وقۋلارى شامالى» بولىپ وتىرعان مەكتەپتiڭ، وسى بiلiم ۇياسىنىڭ ينتەرناتىنداعى ايانىشتى جاعدايدى اشكەرەلەيدi. ماقالا تۇيiنiندە اتالعان كەمشiلiكتەرگە كوز سالىنىپ، ونىڭ ورىس مەكتەپتەرi سەكiلدi قاتارعا قوسىلۋىن تالاپ ەتەدi. بۇل كەزەڭدە حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتiندە بولعان تۇلعانىڭ اتالعان ماسەلەلەردi جاي كوتەرمەگەنi بەلگiلi, تيiستi شارا قولدانىپ، قارماقشى شاكiرتتەرiنiڭ بiلiم جولىنداعى كەدەرگiلەرi جويىلدى دەپ بiلەمiز.

«حالىق اعارتۋ-وقۋ مايدانىنا كۇشتi اۋدارۋ كەرەك» دەگەن ماقالا اتىنىڭ ءوزi اتويلاپ تۇر. «وزگەرiستiڭ ەكپiندi كەزiندە، دۇنيە قيراپ، كۇيرەتiلiپ جاتقان داۋiردە ەسكەرiلمەگەن، ەسكەرiلسە دە iس جۇزiندە iلگەرi باسپاعان حالىق اعارتۋ، وقۋ جۇمىسى» دەپ باستاعان اۆتوردىڭ ايتپاق ويىنىڭ تiرەگi تەڭدiكتiڭ باياندى بولۋىنا سەبەپ بولاتىن جاعدايات وقۋدىڭ ورنىقتى بولۋى. ەسكi زاماندارداعى قول جەتپەگەن ارماننىڭ ۇلكەنi وقۋ تەڭدiگiنiڭ، وقۋ ەركiندiگiنiڭ بولماعانىن تiلگە تيەك ەتكەن ول «وسى ۋاقىتقا شەيiن وقۋ جۇمىسىندا بار ءومiردi قۇرتىپ كەلگەن مۇعالiمدەردiڭ جوقتىعى» دەپ كۇيiنەدi. عاسىر باسىنداعى داۋىلدى جىلداردىڭ دۇربەلەڭi بiلiم سالاسىنا وراسان زور زيانىن تيگiزدi. بۇرىن دا بiلiم سالاسىندا شارىقتاپ كەتكەنiمiز شامالى بولاتىن، تەڭدiك، بوستاندىق اكەلدi دەپ سانالاتىن قوعامدا دا بiلiم بەرۋ، بالا وقىتۋ وڭايعا تۇسپەدi. «وزگەرiستiڭ باستاپقى كەزiندە، ەسكi حۇكiمەت قيراپ قالىپ، جاڭاسىن جاتىرقاپ تۇرعان كەزiندە يتتەن كوپ تiلماشتار مۇعالiمدiككە اۋدارىلعان ەدi»، — دەپ بiر اششى شىندىقتىڭ بەتiن اشادى. نەگە ەكەنiن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز، الايدا قوجانوۆتىڭ تiلماشتار جايىنداعى كوزقاراسى تىم قاتال، وقىعان، كوزi اشىق دەپ سانالاتىن سولاردىڭ ءوزi حالىق جاعىنا شىعىپ قىزمەت ەتپەگەنi قىنجىلتادى. اۆتوردىڭ قورىتىندى پiكiرi مىناعان سايادى: «سوندىقتان حالىق اعارتۋ، وقۋ جۇمىسى – مۇنان بىلايعى جۇمىستاردىڭ ەڭ ۇلكەنi. بۇل جۇمىس – ءھار داۋiردە كەرەكتiنiڭ ەڭ ۇلكەنi. ازiرگi كۇندە اسiرەسە زورايىپ تۇر». («اق جول»، №235, 21.10.1922.) وسى پiكiرلەردiڭ قاي-قايسىسى بولسا دا ءالi كۇنگە دەيiن ماڭىزدى. بiر عانا مىسال، كۇنi كەشەگi تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiنگi وتپەلi كەزەڭدە اۋىل-اۋىلداعى شارۋاشىلىقتىڭ ىدىراۋى، قالاداعى فابريكا-زاۋىتتاردىڭ توقتاپ قالۋى بۇرىنعى بiلiكتi مامانداردىڭ دەنiن جۇمىسسىزدار قاتارىنا قوستى، ءدال وسى كەزەڭدە جاپپاي اشىلا باستاعان جەكەمەنشiك وقۋ ورىندارىن «سىرتتاي» بiتiرگەن كوپ ماماندار مەكتەپكە «مۇعالiم» بولىپ باردى. الىس اۋىلداردا اعىلشىن، ورىس تiلi ماماندارىنىڭ جەتiسپەۋi سالدارىنان ول پاندەردi كەزدەيسوق «تiلماشتاردىڭ» جۇرگiزگەنi دە بەلگiلi. انىق اقيقات بiرەۋ، تاۋەلسiزدiكتi باياندى ەتۋ ءۇشiن دە بiلiمدi ۇرپاق كەرەك، ول ءۇشiن «حالىق اعارتۋ، وقۋ جۇمىسى، ...ءھار داۋiردە كەرەكتiنiڭ ەڭ ۇلكەنi» بولىپ قالا بەرەدi.

سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ اعارتۋ سالاسىنداعى العىر ويلارى، ۇلت مۇددەسiن كوزدەپ ايتقان قۇندى قاعيداتتارى مول. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، قوجانوۆ پروبلەمانى ماقالالارىندا ايقىن كورسەتiپ، جۇرتتىڭ نازارىن تەز اۋدارا بiلدi.           

«كەلەشەكتiڭ يەسi — جاستار، كەرەكتiنiڭ ۇلكەنi – وقۋ». «اق جول» گازەتiندە (№236, 2.11.1922) «توقپاق» دەگەن پسەۆدونيممەن جاريالانعان بۇل ماقالا كولەمدi. «كەلەسiنi ءسوز قىلعاندا، كەلەشەككە ازiرلەنۋدi ءسوز قىلعاندا، كiمنiڭ بولسا دا كوزدە تۇتاتىنى – جاس بۋىن»، – دەپ تۇسiنەتiن اۆتوردىڭ ايتپاق باستى ويى بۇگiنگi كۇندi عانا ەمەس، كەلەشەكتi ويلايتىن قوعامنىڭ باستى تiرەگi جاس بۋىن دەپ ەسەپتەيدi. الايدا، سول ەل ءۇمiتiن اقتايدى دەپ بiلەتiن جاس وركەننiڭ جاعدايى قوجانوۆتىڭ ايتۋىنشا «باسقالاردان ايىرىقشا تۇرمىسى جايسىز، تاربيە iسi ءجونسiز، بارسىز، باسسىز، وقۋسىز، بiلiمسiز، ەشكiمدi ازiرلiكسiز قىلىپ وتىرعان قىرعىز-قازاق ەڭبەكشi-كەدەيلەرiنiڭ جاس بۋىنى». ودان ءارi اشتىق اپاتىن تارتىپ جاتقان، ساندالىپ جۇمىسسىز جۇرگەن، بالالىعىن بايلاۋدا وتكiزiپ جاتقان جاس بۋىننىڭ كەلەشەگiنە قاتتى الاڭداۋشىلىق بiلدiرەدi. جاستار جايىن قوزعاعاندا قوجانوۆتىڭ تاعى بiر نازار اۋدارعان تۇسى ولاردىڭ بiلiم الۋداعى باعىتىن دا بايانداپ وتەدi. نازار سالايىق: «قىرعىز-قازاق جاستارى وقۋ جايىنا كەلسەك، مەكتەپ جاعىنا كەلسەك: تالاپكەر بار دا، وقۋ جوق، بالالار بار دا، كiتاپ جوق، شاكiرتتەر بار دا، مولدا جوق». وسى جازبالارداعى تالاي ويلار وزەگi تاۋەلسiز قازاق قوعامىندا جوق دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى. تەپسە تەمiر ۇزەتiن جاستاردىڭ «ەڭبەك بيرجاسىندا» جاۋتەڭدەپ جولعا قاراپ تۇرۋى نەمەسە بازار جاعالاپ اربا سۇيرەتiپ جۇرگەندەردiڭ دە دەنi ءوزiمiزدiڭ قاراكوزدەر، ايتۋعا نامىستاناسىڭ، تەمiر توردىڭ ار جاعىندا دا جاستىق عۇمىرىنىڭ كوكتەمiن قىلتادان ءۇزiپ، ازاپ پەن قورلىققا تاپ بولعان جاس بۋىندار قانشاما؟! مۇنداي قورلىقتان شىعاتىن جولدى ۇلت قايراتكەرi بىلاي دەپ كورسەتەدi: «...شەت جۇرتتىڭ زورلىعىنان تاپقان قۇلدىقتان قۇتىلۋ ءۇشiن جاستاردى وقىتۋ، تاربيەلەۋ كەرەك». قۇلدىققا تۇسكەن قازاقتىڭ جاس وركەنiنە بiلiم مەن تاربيەنi قاتار بەرۋ ارقىلى بۇل ازاپتان قۇتىلۋعا بولادى دەپ بiلەتiن قوجانوۆتىڭ دا، قازiرگi قازاق قوعامىنىڭ دا ويى بiر دەپ بiلەمiز. بiر سوزبەن ايتقاندا، «قىرعىز-قازاقتىڭ سورىنا تىشىپ كەلگەن ناداندىق، بiلiمسiزدiكتەن» قۇتقاراتىن جول بiلiم بەرۋ، بالا وقىتۋ ەكەنiن ەرتەرەك ۇقتى، جۇرتشىلىققا دا دەر كەزiندە ەسكەرتتi, بۇل جايتتى بۇگiن دە بار داۋسىمىزبەن ايتىپ وتىرساق ارتىق بولماس.

«قىرعىز-قازاق اراسىندا حالىق اعارتۋ جۇمىسى» دەپ اتالاتىن وزەكتi تاقىرىپتاعى ماقالاسىندا دا بiلiم بەرۋ ماسەلەسiنە ايىرىقشا كوڭiل بولەدi. «تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كولونيزاتورلىق بوقتىعىنان تازالانىپ، شىن ەڭبەك ۇستەمدiگi ورناعان كەڭەستەر مەملەكەتi بولۋى ءھار ۇلتتىڭ مادەنيەت جۇزiندە تەڭدiكتە بولۋىنا، ۇلت مەكتەپتەرi تەڭ جاسالۋىنا بايلانىسقان».

كەڭەس مەملەكەتi جەتپiس جىل ۇستەمدiك قۇردى. الايدا، قالىڭ قازاق بالاسىنىڭ مادەنيەتتە دە، ۇلت مەكتەپتەرiن جاساۋدا دا ەسەسi كەتتi. ءوز ەلiندە وتىرىپ مادەنيەتi كەنجە قالىپ، ءوز انا تiلiندە بiلiم الۋدان قالعان حالىقتىڭ سورى قالىڭ بولاتىنىن قوجانوۆ كورەگەندiكپەن بولجادى. بiلiم بەرۋدi ۇدايى قاداعالاپ وتىراتىن ونىڭ شەشiمi ايقىن بولاتىن. «سوندىقتان قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ جالپى قارا بۇقاراسىنا ەڭ كەرەكتi — ۇلت مەكتەبi. ...بiر زاماندا قولى جەتiپ، بiر ءجوندi مەكتەپتەرi بولا قالسا، سولاردىڭ بارلىعىندا وقىتۋ تiلi – انا تiلi بولۋى مiندەت». (№4-5. 1923.) «شولپان» جۋرنالىندا جاريالانعان بۇل ماقالاداعى كەلەسi بiر ءتۇيiن حالىق اعارتۋ ماسەلەسiنiڭ نەگiزi – باستاۋىش مەكتەپ ەكەنiن اتاپ كورسەتەدi.

قايراتكەر ارمان ەتكەن ازاتتىق زاماندا ۇلت مەكتەپتەرiنە قول جەتكiزدiك، انا تiلiندە بiلiم بەرەتiن وقۋ ورىندارى جەتكiلiكتi. باستاۋىش مەكتەپكە دەيiنگi كەزەڭنiڭ وزiندە مەكتەپالدى دايىندىق توپتارى جۇمىس iستەۋدە. ەڭ سوڭعى جەتiستiكتەرiمiز نازارباەۆ ينتەللەكتۋالدى مەكتەپتەرiنiڭ دۇنيەگە كەلۋi عاجايىپ جەتiستiكتەرiمiز. بiراق ءالi دە بولسا ءوز انا تiلiندە ەمەس، وزگە تiلدە بiلiم الىپ جاتقان قاراكوزدەر قانشاما؟!

سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ «توقپاق» پسەۆدونيمiمەن «سوقىردىڭ تiلەگەنi – ەكi كوزi» دەگەن تاقىرىپپەن 1923 جىلى «اق جول»، «تiلشi» گازەتتەرiندە جاريالانعان ماقالاسى دا ءداۋiر كەلبەتiن قاپىسىز سۋرەتتەيدi. ول: ء«ار ۋەزدiك قالادا ەڭ بولماعاندا قىرعىز-قازاقتىڭ بiرەۋدەن تولىق بiرiنشi باسقىشتىق قالا مەكتەبi بولسىن. دالادان كەلiپ وقۋشىلار ءۇشiن از بولسا — 50 ادامدىق، كوپ بولسا 100 ادامدىق ينتەرنات بولۋى كەرەك».

مەكتەپ، ينتەرنات ماسەلەسi ءالi دە بولسا وزەكتi. ەلباسى باستاماسىمەن 100 مەكتەپ سالۋ يدەياسى حالىق اراسىندا قىزۋ قولداۋ تاپتى، ناتيجەسiندە جاڭادان قانشاما بiلiم ۇيالارى سالىندى. دەگەنمەن، اپاتتى جاعدايداعى نەمەسە ءۇش اۋىسىممەن وقىتاتىن مەكتەپتەر ءالi دە بار. ال ەندi ينتەرنات سالۋ قاداۋ-قاداۋ عانا ارەكەت.

ۇلت قايراتكەرiنiڭ بiلiم بەرۋ سالاسىنا بەرiلگەندiگi سونشالىق بىلاي دەيدi: «جاقسى مۇعالiم تابىلماعان جەردە تابىلعانىن iسكە قوسىپ، وقىتا بەرۋدi سالت قىلۋ كەرەك. وقۋ جالپىعا جاقىن، تۇرمىسقا ۇيلەسiمدi بولسىن، ءھار جۇرتتىڭ تۇرمىسىنا لايىق مەكتەبi بولماق».

ال ەندi مىنا بiر پiكiر دە قوجانوۆ قانا ايتا الاتىن وي ءتارiزدi. «اتا-انا، باۋىرلاستارى دالادا كوشiپ جۇرگەن، ءوزi قالادا ورىس مەكتەبiندە، يا سارت مەكتەبiندە تاربيە الىپ، دالاعا بiر تيىنعا اسپايتىن قىلقيما «ينتەلليگەنتتەر» قىرعىز-قازاق جاس بۋىنىنا يدەال ەمەس». سونىمەن قاتار حالىق دانالىعىنان، حالىق پەداگوگيكاسىنان كۇش-قۋات الىپ ەرجەتكەن، ءتالiم تاربيە العان ۇستاز «باسقا لايىق بورiك» دەگەندەي، جۇرتقا لايىق كiتاپ جاساۋ – جۇرتشىلىقتىڭ بەلگiسi»، — دەپ بiلەدi.

بۇگiندە «قىلقيما «ينتەلليگەنتتەر» بار ما؟ الىستان مىسال iزدەمەيiك، شەتەلدە نەمەسە ەلiمiزدەگi iرگەلi وقۋ ورنىن بiتiرگەن جاس مامانداردىڭ دەنi اۋىل مەكتەپتەرiنە اياق باسپايدى، ولار قالاداعى ءزاۋلiم مەكتەپتەردi الدەقايدا ارتىق سانايدى. وسىلايشا ولار قالاداعى جۇمىسسىزدار سانىن تولاسسىز تولىقتىرىپ جاتقان جوعارى بiلiمدi جاستاردىڭ بiر بولiگi بازاردا، كۇزەت قىزمەتتەرiندە نەمەسە الىپساتارلىقپەن اينالىساتىن ساۋدا فيرمالارىندا نەسiبەسiن تەرiپ ءجۇر.

سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ زامانداسى بولىپ سانالاتىن فرانتسۋز جازۋشىسى انري باربيۋستiڭ: «مەكتەپ — جەتكiنشەك ۇرپاقتىڭ ويىن قالىپتاستىراتىن شەبەرحانا، ەگەر بولاشاقتى قولدان شىعارىپ العىڭ كەلمەسە، ونى قولدا بەرiك ۇستاۋ كەرەك»، — دەگەن وسيەتi ەرiكسiز ەسكە تۇسە بەرەدi. بولاشاقتى تەرەڭ ويلاعان، جەتكiنشەك تاربيەسiنە، بiلiم بەرۋ سالاسىنا بەي-جاي قاراي الماعان ونىڭ جوعارىدا ايتىلعان ويلارىن ودان ءارi تەرەڭدەتە تۇسەتiن جازبالارى «قىرعىز-قازاق ينستيتۋتى ءھام مەكتەپ ماسەلەسi» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ەڭبەگiندە دە ءوربي تۇسكەن. «ەۋروپالىقتار مەكتەبiندە تاربيەلەنiپ، مۇعالiمدiككە ازiرلەنگەندەر قالا تۇرمىسىنا جاتتىعىپ، قازاق تۇرمىسىنا جۋىسا الماي، ۇيكۇشiك بوتاداي تامدى اينالشىقتاپ ءجۇر». بۇل دا شىندىق، الايدا سۇلتانبەك قوجانوۆ ءۇمiتi كەلەسi بiر شاكiرتتەردە: «وسى كەمشiلiكتiڭ باس ەمi قىرعىز-قازاق ينستيتۋتىنىڭ iشiنەن تابىلماق. ...اقيرەتتiڭ توزاعى مەن نامازعا ايداۋدىڭ ورنىنا دۇنيە تۇرمىسى، شارۋا تالابى جۇرتشىلىققا باس-كوز بولىپ، ەل iشiنە سiڭiپ، ەلمەن بiرگە جاساپ، كوسەمدiك قىلاتىن – ۇلت مۇعالiمدەرi». تاشكەنت قالاسىندا تۇڭعىش اشىلعان قىرعىز-قازاق ينستيتۋتىنىڭ تۇلەكتەرi جايىندا ايتىلعان ءۇمiت پەن سەنiمگە تولى قايراتكەر ءۇمiتi اقتالدى. ۇلت مۇعالiمدەرi جايىندا ايتقاندا التى الاشتىڭ ارداقتىسى، كوزi تiرiسiندە ۇلت ۇستازى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «اۋەلi بiز ەلدi تۇزەۋدi بالا وقىتۋ iسiن تۇزەۋدەن باستاۋىمىز كەرەك»، – دەيتiن اماناتىنا ادال بولعان قوجانوۆ ەڭبەگiنiڭ كۋاسi بولامىز. ول بالا وقىتۋدى بiر كۇن دە نازاردان تىس قالدىرمادى. قازاق پوەزياسىنىڭ پاديشاسى، الاش ۇراندى ادەبيەتتiڭ كورنەكتi وكiلi ماعجان جۇماباەۆتىڭ مۇعالiم تۋرالى بەرگەن باعاسى، ونىڭ قوعامداعى ءرولi تۋرالى ايتقان پiكiرi دە بۇگiنگi داۋiرمەن ۇندەسiپ تۇرعانداي. سول كەزدiڭ وزiندە «پەداگوگيكا» (ونىڭ iشiندە پسيحولوگيا دا جان-جاقتى قامتىلعان) اتتى وقۋلىق جازعان اقىن: «ەلiمiزدiڭ ازعانا جىلدىق ويانۋ داۋiرiنە باعا بەرۋ ءۇشiن التى الاشتىڭ بالاسى باس قوسسا، قادiرلi ورىن مۇعالiمدiكi»، — دەپ قاداپ-اق ايتقان قاعيداسى بار ەكەن. باس ۇستاز احاڭنىڭ، اقىن ماعجاننىڭ ۇستاز جايلى ايتقان قاناتتى ويىن ەسكە الىپ جاتقان سەبەبiمiز، ۇلت مەكتەبiنiڭ جاناشىرى، جاس ۇرپاققا بiلiم بەرۋدi بارiنەن بيiك قويعان قوجانوۆتىڭ ەڭبەكتەرi ولشەۋسiز.

تاۋەلسiز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتi جىل سايىنعى حالىققا ارنايتىن جولداۋلارىندا بiلiم بەرۋ، مۇعالiم مارتەبەسi جايىندا دا ۇنەمi ايتىپ، ەسكەرتiپ وتىرادى. ەلباسىنىڭ: ء«بارi دە مەكتەپتەن باستالادى. بiز مۇعالiم ماماندىعىنىڭ بەدەلi مەن ابىرويىن قايتارۋعا مiندەتتiمiز» دەيتiن قاناتتى ءسوزi وتكەن عاسىر باسىندا قوجانوۆ جانىن پيدا ەتكەن ۇستازدىق ونەر مەن بiلiم بەرۋ ماسەلەسiنiڭ ءداستۇر ساباقتاستىعىن ايقىن كورسەتiپ بەرگەندەي.

قورىتا ايتقاندا، بۇكiل عۇمىرىن حالقى ءۇشiن ارناعان سۇلتانبەك قوجانوۆ ەلدi تۇزەپ، بالا وقىتتى، سول جولدىڭ قانداي قيىندىعىن كورسە دە قايتپادى. «قارتقوجا» رومانىنىڭ باس كەيiپكەرiنiڭ پروتاتيپi بولعان قارتقوجا توعانباەۆ سىندى ءوزi بالا بولسا دا ەڭبەك جولىن بالا وقىتىپ باستادى. ەل كەلەشەگiنە سەنiممەن قارادى.

بiزدiڭ ماقسات — ەلباسى ايتقانداي، اتى التىن ارiپپەن جازىلاتىن ۇستازدىق ەڭبەكتiڭ، بiلiم مەن تاربيە بەرۋدiڭ بيiگiندە بولعان اياۋلى ازاماتتىڭ ەل الدىنداعى ۇزاق تا ماعىنالى ۇستازدىق ساپارىن بۇگiنگi تاۋەلسiزدiك تاڭىمەن بiرگە ەسەيiپ كەلە جاتقان جاستارعا ۇلگi-ونەگە ەتiپ ايتىپ بەرۋ.

  ناريمان نۇرپەيIسوۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى

 قازاق جانە الەم ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.

   شىمكەنت قالاسى          

Abai.kz