ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا سوعىس ءورتىن تۇتاتتى. ەگەردە ورىستاردىڭ سانى مەن سەپاراتيستىك وتكەنىن ەسكەرەر بولساق، «لاپ ەتۋگە» دايىن تۇرعان ايماق قىرىمنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى جانە كەيىن كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى قازاقستاننىڭ شىعىسى. «مەدۋزانىڭ» كوررەسپوندەنتى يليا ازار جەرگىلىكتى استانا— ۋست-كامەنوگورسكىگە (اۆتوردىڭ ءستيلىن ساقتاۋ ءۇشىن الماستىرماي بەرىپ وتىرمىز – ءا.ءا.ءا.) ساپارلاپ بارىپ، وندا وزىندىك «حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ» ومىرگە كەلۋ-كەلمەۋىن ۇعىنىپ قايتتى.

«مىناداي ءبىر مىسال بار. قۇرباقانى ىستىق سۋعا سالعاندا، ونىڭ دەنەسى كۇيىپ، جانى قينالعان ول سەكىرىپ شىعىپ، قاشىپ كەتەدى.

ال، ەگەر قۇرباقانى سالقىن سۋعا سالىپ، باياۋ قىزدىرساڭ، سۋ قايناعاندا قۇرباقا وزدىگىنەن ءپىسىپ قالادى. ءبىرىنشى قۇرباقا – ول ۋكرايناداعى ورىستار، ال ەكىنشى مىسالداعىسى – قازاقستانداعى ورىستار» دەپ سيپاتتايدى قازاقستانداعى ورىستىڭ جاعدايىن كەندى التاي ورىس وبششيناسىنىڭ توراعاسى ولەگ ماسلەننيكوۆ. ول ۋكراينادا 23 جىل بويى «ورىستاردى جانە رەسەيدى جەك كورۋگە تاربيەلەپ كەلدى» (ونىڭ سوڭى دونباسستاعى سوعىسقا الىپ كەلدى). قازاقستاندا دا ءدال سول پروتسەسس جۇرۋدە، تەك ول «اقىرىنداپ» قانا جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانىنا سەنىمدى.

كەندى التاي — التايدىڭ وڭتۇستىك-باتىسى، ونىڭ ۇلكەن بولىگى استاناسى ۋست-كامەنوگورسك بولىپ سانالاتىن شقو ەنشىسىنە تيەدى. 2013 جىلى جەرگىلىكتى ستاتيستيكالىق ۆەدومستۆونىڭ جيناعان مالىمەت دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستانداعى ورىستاردىڭ ۇلەسى –21% بولسا، ەلدىڭ شىعىسىندا – 38%، ال، ۋست-كامەنوگورسكدە – تىپتەن 58% قۇرايدى.

قازاقستاننىڭ رەسەيمەن شەكارالاس وبلىستارىنداعى ورىستاردىڭ تاعدىرى قىرىمنىڭ تاعدىرىنا، ال، ۇلتتىق قۇرامى دونباسستاعى ورىستىڭ قۇرامىنا ۇقساستىعى 2014 جىلدىڭ كۇزىندەگى كوز ۇيرەنگەن جاعدايعا اينالعانداي كورىنەدى. قىركۇيەكتە كرەملگە جاقتاس جاستاردىڭ  فورۋمىندا پرەزيدەنت ۆلاديمير پۋتين كەنەت ۋكراين وقيعاسىنىڭ قازاقستاندا دا ورىن الۋى مۇمكىندىگىن ءسوز ەتتى. ءپۋتيننىڭ ويىنشا، ازىرشە، قازاقستاننىڭ قورقىپ-قالتىراۋىنا ورىن جوق. بىراق تا، استانانى رەسەي باسشىسىنىڭ وسى تاقىرىپتى قوزعاعانى قاتتى دۇرلىكتىردى. ونىڭ ۇستىنە پۋتين «[قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ زور ەڭبەك جاسادى] – ول ەشقاشان مەملەكەت بولماعان اۋماقتا مەملەكەت قۇردى» دەپ قازاقتاردىڭ جاندى جەرىن تىرناپ ءوتتى.

ء «پۋتيننىڭ سوزىنەن كەيىن مۇندا نە بولعانىن بىلسەڭىز عوي! ونىڭ ءسوزىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسقاندار توم-توم كىتاپ جازدى، «ونى ابايسىزدا شاتاسىپ ايتقان بولار» دەپ وزدەرىنشە بولجام جاساعانسىدى. ولار جەر پلانەتاسىنىڭ تاريحى سول قازاق مەملەكەتتىلىگىنەن باستالدى دەيتىن شىعار» دەپ يرونيامەن سيپاتتايدى وسكەمەننىڭ ورىس تۇرعىنى، ساتۋشى سەرگەي (ول ءوزىنىڭ شىن ەسىمى مەن كاسىبىن اتاماۋدى ءوتىندى). قازاقتار ءتىپتى وسى جاعدايعا وراي «تاريح وقۋلىعىن پۋتينگە جولدا» دەگەن اكتسيا وتكىزۋگە تىرىسىپتى.

«بىراق بارلىعى ۋ-شۋسىز اياقتالدى، ويتكەنى، نازارباەۆ دانا ادام عوي، ءىستىڭ اياعى نەگە بارىپ تىرەلەرىن جاقسى بىلەدى» دەپ اڭگىمەلەيدى ورتا ازيا جونىندەگى ساراپشى، جۋرناليست جانە ساياساتتانۋشى اركادي دۋبنوۆ.

ەجەلگى ورىس جەرلەرى

كەندى التايعا كازاكتار كەلگەنگە دەيىن وندا ەشقانداي دا قازاقتىڭ كوشپەندى مەملەكەتى بولماعانىنا سەنىمدى. قالالاردىڭ بولماعانى دا انىق. 1720 جىلى ورىستىڭ لەيب-گۆاردياسىنىڭ مايورى يۆان ليحارەۆ وسكەمەندە، ەرتىستىڭ ۇلبىگە قۇيار تۇسىندا بەكىنىس سالدىرعان.

ال، كورشىلەس سەمەي قالاسى ودان ەكى جىل بۇرىن عانا پايدا بولعان.

حح عاسىرعا دەيىن شىعىس جانە سولتۇستىك قازاقستاندا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى باسىم بولدى — سەمەي وبلىسىندا 1897 جىلى  88% جەتتى. ۋاقىت وتە كەلە،  ورىستار اۋەلى ءستولىپيننىڭ ارقاسىندا، ال، ودان كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا  — ايماقتاعى ۇلەس سالماعى   ارتا ءتۇستى. 1920-شى جىلدارى اتالعان جەرلەردە استاناسى ورەنبۋرگ بولىپ تابىلعان قىرعىز اكسر (شىن مانىسىندە قازاق) قۇرىلىپ; 1936-شى جىلدان باستاپ، قازاق كسر بولىپ سانالدى.

1989 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناق كەزىندە ەلىمىزدىڭ شىعىسىنداعى (شقو سەمەيمەن قوسا العانداعى بۇگىنگى اۋماعىندا) ورىستىڭ ۇلەس سالماعى 51 %-دان اسىپ كەتىپتى. «كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقتى كورسەك – نەگردى كورگەندەي بولاتىنبىز» دەپ ەسكە الادى جەرگىلىكتى تۇرعىن، جۇمىسشى اندرەي.

— ءبىزدى، پۋتينشە ءسوز ساپتاساق، كارتوشكەدەي الدەبىرەۋگە ارقالاتا سالدى، — دەپ قازاقستانداعى تىم تانىمال «لاد» سلاۆيان قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى ولەگ ناۆوزوۆ مۇرنىن تىجىرتادى.

— بىلمەيمىن، لەنينگە كىمنىڭ كەندى التايدى قازاقتارعا بەرۋ تاقىرىبىن قوزعاعانىن دەپ ءسوز ساپتايدى جەرگىلىكتى ورىس قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ماسلەننيكوۆ (ورىس ۇيىمىنداعى باسقا ارىپتەستەرىنە قاراعاندا ول – ءوزىنىڭ 50 جاسىمەن ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى بولىپ سانالادى).

وسكەمەندەگى «رۋسسكي مير» قورىنىڭ وكىلى نيكولاي ءپلاحوتيننىڭ ايتۋىنشا (بۇل ادام دا كارتامىس تارتقان), لەنيننىڭ مۇنداعى ويى مىنادا ەكەن: «قازاقتاردىڭ ءوز ونەركاسىبى مەن پرولەتارياتى جوق ەدى، ال كەڭەس بيلىگىنىڭ نەگىزى وسىندا بولاتىن. سوندىقتان كەندى التايدى بەرۋىنە تۋرا كەلدى.

كەيىن كەڭەس ليدەرى نيكيتا حرۋششەۆ ۋكراين كسر-نا «قوسا سالعان» قىرىممەن ۇقساستىعى كوزگە ۇرىپ تۇر. «اۆتونوميالىق رەسپۋبليكادان تولىق قاندى كسر-گە اينالۋ ءۇشىن تۇرعىنداردىڭ سانىن ارتتىرۋ كەرەك دەپ پلاحوتينمەن ساياساتكەر دۋبنوۆ تا كەلىسەدى. — سول كەزدە قىرىمداعى سياقتى بۇعان ەشكىم نازار اۋدارماس ەدى».

قازاق ۇكىمەتى، جەرگىلىكتى ميلەتشىلەر سياقتى ەمەس، ايماق دامۋىنداعى ورىستاردىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارمايدى. بىراق، كەز كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەتتەردەگى سياقتى، ءوز اۋماعىندا قازاق ءيسىنىڭ مۇڭكۋىن قالايدى. ولار شىعىس قازاقستاندا ورىستار توبە كورسەتكەنگە دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ تۇرعىندارى تۇرعان دەپ ەسەپتەيدى.

ۋكراينانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى «فەدەرالداندىرۋ» تالابى تۋراسىندا «ۋكرايناداعى [جۇرتقا بەلگىلى] وقيعانىڭ باستالۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى كوپۇلتتى تۇرعىندار قۇرامىن ۋنيتارلىق فورمامەن باسقارۋعا كوڭىل تولماۋشىلىق بولعان-دى»، — دەپ ەسىمىزگە سالادى جەرگىلىكتى ورىس قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ماسلەننيكوۆ. قازاقستانداعى ناعىز فەدەراليزاتسيالانۋ، البەتتە،  كۇن تارتىبىندە تۇرعان جوق. «قازاقستاندا لەنيننىڭ ەسكەرتكىشتەرى دە جوق. ال ۋكرايناداعى لەنين ەسكەرتكىشتەرى جاقىندا، وسى ەۋرومايدان كەزىندە عانا قۇلاتىلعانى ەستەرىڭىزدە بولار. وسكەمەننىڭ ورتالىق الاڭى وبلىس اكىمدىگىنىڭ الدىنداعى لەنيننىڭ ورىنىن قازاق كلاسسيگى، اقىن اباي الماستىرعان.

* * *

كەڭەس تاريحىنىڭ سەبەپ-سالدارى— قازاقستانداعى ورىستاردىڭ جالعىز پروبلەماسى ەمەس.

ۋكراينداعى توڭكەرىسكە دەيىنگى سوڭعى ءتورت جىلدا ەلدىڭ پرەزيدەنتى ۋكراينشاسىنا قاراعاندا، ورىسشاسى تايپالاعان جان بولدى; دونەتسكىلىك، لۋگاناندىق جانە قىرىمدىق باسشىلار مەملەكەتتىك ءتىلدى ءتىپتى مەركە كەزىندە دە قولدانعان ەمەس. ورىستاردىڭ بيلىككە ارالاسۋى دونباسس پەن قىرىمعا قاراعاندا سيرەك، مەملەكەتتىك اپپاراتتا، سوت مەكەمەسىندە، كۇش قۇرىلىمدارىندا دا ورىستىڭ سانى كوپ ەمەس (رەسمي دەرەك بويىنشا مەمقىزمەتتىڭ 95 پايىزى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسىندە).

بىراقتا ۋست-كامەنوگورسكىنىڭ ءماسليحاتىندا (قالالىق دۋماسىندا) ورىستار بۇرىنعىسىنشا تەڭ-جارىمدى قۇراپ وتىر.

— ولاردىڭ ءبارى سۇزگىدەن وتكىزىلگەندەر، اسىرەۇلتشىل ورىستار ۇسىنىلعان كەزدە جىبەرىلمەيدى،-دەپ ستاتيستيكاعا قولىن ءبىر سەرمەيدى «رۋسسكي ميرلىق» پلاحوتين.

— ولاردىڭ ەشقايسى قازىر ورىس ادامىنىڭ پوزيتسياسى ءۇشىن كەڭىردەك جىرتپايدى، — دەپ وكپەلەي ءتىل قاتادى ناۆوزوۆ.

جەرگىلىكتى «رەگيون» باسپا ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ەۆگەني چەركاشين بيلىك ورگاندارىنداعى ۇلتتىق ۇيلەسىمسىزدىكتىڭ سەبەبىن «شەنەۋىنىك قوس ءتىلدى بولۋى كەرەك— زاڭ سولاي. قازاقتار تۇگەلگە جۋىق قوس ءتىلدى دە بىلەدى، سوندىقتان بىردەن شەنەۋىنىككە اينالا الادى. جۇيەنىڭ كوزقاراسى بويىنشا بۇل – ورىندى، سوندىقتان ماعان، ورىس ادامىنا، وكپەلەۋدىڭ ەش ورنى جوق. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن ورىستار ءالى ءوز ورىندارىندا وتىر، ولارعا قىسىم كورسەتىلىپ جاتقانىن ەستىگەن ەمەسپىن، ەشكىمدە گازەتكە شاعىم ايتىپ كەلە قويعان جوق» دەپ تۇسىندىرەدى.

قازاقستاندا جۇمىسقا قابىلداۋ كەزىندە ۇلتتىق نەگىزدە كەمىسىتۋشىلىك نىشانى جوق. قالاداعى كاسىپورىنداردىڭ بىرىندە ىستەيتىن بوريس زولوتارەۆ (ماسكەۋلىك فيرمانىڭ قىزمەتكەرى، قوجايىندارى سوڭعى ءبىر جارىم جىل بويى ۋست-كامەنوگورسكىگە ءجيى جىبەرىپ وتىرادى) ماسەلەنىڭ ءبارى «ازياتتىق ەرەكشەلىكتە» دەپ سانايدى.  «ەگەر قازاق ءبىر جاقسى جەرگە جۇمىسقا ورنالاساتىن بولسا، بىردەن تۇك ىستەمەيتىن، قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن تۋىس-تۋعانىن جانىنا الدىرا باستايدى.

جالاقى الۋ وعان قالىپتى نارسە، ال، ءوزىنىڭ ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن قوسىمشا ۇستەمەاقى الۋعا موينى جار بەرمەيدى» دەيدى جۇمىسشى زولوتارەۆ. ساتۋشى سەرگەي ول جاعدايدى بىلاي سۋرەتتەيدى: ء«اربىر باستىقتىڭ 3-4 ورىنباسارى بار، ولار – تۋىسقانى، جاي عانا جاقسى ادام، اقىلدىمسىعان قازاق جانە ءبىر ورىس. بارلىعىنىڭ جۇمىسىن سول ورىس ىستەيدى». 

ۋست-كامەنوگورسكىنىڭ بۇرىنعى حالىق قالاۋلىسى يگور ليۋبيموۆ ء«بىرىنشى شاقىرىلىمىندا تەك قانا ورىستار بولعانىن («ۇكىمەتتىڭ ءوزى قازاق ەلى بولعاندىقتان – بىردە-بىردە قازاق دەپۋتاتتىڭ بولماۋىنا نارازى بولعاندى»), بىراق سول كەزدىڭ وزىندە «شىعىس قازاقستانعا ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميا مارتەبەسىن بەرۋ» تۋرالى زاڭ قابىلداۋ مۇمكىن بولماعانىن» ەسكە الادى. «ال قازىر سايلاۋدا دەموكراتيا دا جوق، تەك قانا ساياسي تەحنولوگيالار، ءوزىڭىز تۇسىنەسىز» دەيدى ليۋبيموۆ رەسەيلىك تىرلىكتى دە يشارالاي العا تارتا وتىرىپ.

زامانالىق قازاق قوعامىنىڭ ساياسيتەحنولوگيالىق  «ونىمدەرىنىڭ» ءبىرى — قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى ستانيسلاۆ كاريموۆ. نوۆوسيبير تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن ول 30 جاستا; باسقا كوپشىلىك  وتانداستارىنان ايىرماشىلىعى شقو-عا قايتىپ ورالعاندىعى. كاريموۆتى «كاسىبي ورىستار» ۇعىنىمىنداعى تەرمين بويىنشا «اسىرەورىسشىل» دەپ ايتا المايسىڭ. ء«سىز قاراپ كورىڭىزدەر، مەمورگانداردا قانداي جەتىمسىزدىكتىڭ ورىن الىپ وتىرعاندىعىن، بىزدە شىعىستا ادامدار جەتىسپەيدى. بۇل جۇيەنىڭ، ادام رەسۋرستارى بويىنشا پروبلەماسى، ۇلتتىق پروبلەما ەمەس. وبلىس باسشىلىعى دەڭگەيىندە ۇلتتىق باسىمدىقتى قالاپ وتىرعاندىعىنا ءوز باسىم كەپىلدىك بەرەم»، —دەپ وي تۇيەدى كاريموۆ.

 قازاقستانعا اۋىلدىق جەردە بىرنەشە دۇكەن ۇستاپ وتىرعان اتا-اناسىنا قايتىپ ورالىپ، 25 جاسىندا ءوزىنىڭ بارشا «ماتەريالدىق ماسەلەرىن شەشكەن»  كاريموۆ ساياساتقا ارالاسىپ، پرەزيدەنت پارتياسى «نۇر وتان» قاتارىنا وتەدى.

— پارتيادا سەن سياقتى ورىستار كوپ پە؟ — دەپ مەن ودان سۇراعان شاعىمدا تاباندىلىقپەن قويعان ساۋالىمنان جالتىردى.

— از دەپ ايتۋعا بولماس، ساعان تاڭىلعان كوزقاراستى بۇزىپ-جارىپ شىعۋ پروبلەماسى بار. بارىنە كىنالى ادام فاكتورى، -  دەدى ول اقىرى.

ەسكەرتۋ: يليا ازاردىڭ بۇل رەپورتاجى ءورىستىلدى سايتتاردى شارلاپ ءجۇر. قازاقستاننىڭ «ماڭگىلىك دوسى» بولىپ تابىلاتىن، قاۋىپسىزدىك ءىس-شارالارى مەن ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس بارىسىندا قارايلاس ەلدىڭ ءباسپاسوزى قازىر نە بولسا سونى جازىپ، اقپاراتتىق اگرەسسيا قىسىمىن كۇشەيتە تۇسۋدە. ازاردىڭ رەپورتاجىن اۋدارىپ ۇسىنعانداعى ماقساتىمىز - ۇلتارالىق دۇردارازدىقتى قوزدىرۋ ەمەس، ەل بىرلىگىنە، مەملەكەت تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن اقپاراتتارعا ابايلاپ قاراپ، بيلىك ورىندارى پارمەندى قيمىلداۋ كەرەك دەگەنگە سايادى. وقىرمان تاراپىنان قىزعۋشىلىق بولسا، رەپورتاجدىڭ جالعاسىن جاريا ەتۋگە دايىنبىز. رەپورتاجدىڭ ورىس تىلىندەگى كەم-كەتىگى، ءجۋرناليستىڭ كاسىبي بىلىگىنىڭ تومەندىگى اۋدارامادا تولىق ساقتالىپ بەرىلدى.

Abai.kz