تۇركى الەمىنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ جاناشىرى بولىپ وتىرعان «تۇركسوي» ۇيىمى بيىلعى جىلدى تۋعانىنا 150 جىل تولىپ وتىرعان توقتاعۇل ساتىلعانوۆ جىلى دەپ جاريالاپ، يگى شارالار ۇيىمداستىرۋدا.

توقتاعۇل 1864 جىلى قىرعىز­ستان­دا كەت­مەن-توبە القابىندا كەدەي شارۋا وتباسىندا تۋعان. ول ءان-جىر ايتۋدى اناسى بۇرمەدەن ۇيرە­نەدى. ون ەكى جاسىندا بايعا جالشى­لىققا بەرىلىپ، اۋىر تۇرمىس تاپشى­لىعىن ەرتە كورەدى. جاسىنان كومۋزىمەن كۇي شەرتىپ، جىر جىرلايدى، توگىلتىپ ءان ايتادى. ءتۇرلى توي-تومالاقتىڭ گۇلى بولىپ، ەل ارنايى شاقىرا باستايدى.

العاش رەت 1882 جىلى ارزىمات اقىنمەن ايتىسقا ءتۇسىپ، بالا قى­ران­داي وت ولەڭىمەن ءبۇرىپ، جەڭىپ شىعادى. بارعان سايىن الىسقا شاباتىن تۇلپار­داي تىنىسى اشىلىپ، ءورىسى كەڭەيىپ، الىس-جاقىن ەل-جۇرت قاۋ­ما­لاپ، تورىنە شىعارىپ، ونەرىن تاماشالايدى. ارىستانبەك، قالىعۇل، مولدا قى­لىش جانە باسقا دا اقىنداردىڭ جىرلارىمەن تانىسىپ، ەجەلگى كونە قيسسا-داستانداردى جۇرت­قا ايتا باستايدى. 1884 جىلى 21 جاسىندا توتى دەگەن قىزعا ۇيلەنەدى، ودان توپشىباي دەگەن تۇڭ­عىشى دۇنيەگە كەلەدى.

ءان-جىرىمەن ەلى ەركەلەتكەن توق­تاعۇل اقىندى پاتشا وكىمەتى تۇت­قىنداپ، 1898 جىلى 3 تامىزدا نامانعاندا سوت ءولىم جازاسىنا ۇكىم شىعارىپ، ونى دارعا اسىپ ءولتىرۋ تۋرالى اۋىر جازا بەلگىلەيدى. كەيىن ونى 25 جىلدىق كاتورگادا جازا­لاۋعا اۋىستىرادى.

كراسنوۆودسك–ماسكەۋ–يركۋتسك ارقىلى جازالاۋ ورنىنا 17 اي جول ءجۇرىپ، ازەر ازىپ-توزىپ جەتەدى. جول­دا توقتاعۇل قاشىپ شى­عىپ، ۇستا­لىپ، قوسىمشا تاعى 12 جىلعا سوتتالادى. ەكىنشى مارتە 1905 جىلى كاتورگادان قاشىپ، 3 ايدان كەيىن قايتىپ ۇستالادى. قولىنداعى بالتامەن قومۋز شاۋىپ جاساپ، وعان بالالايكانىڭ قى­لىن جالعاپ، زارلى دا شەرلى، ەلىن، جەرىن ساعىنعان ءان-كۇيلەرىن شى­عارادى.

ءۇشىنشى مارتە 12 جىل كاتورگادا وتىر­عان سوڭ قاشىپ شىعىپ، ارنايى باسقا جولمەن، ءسىبىردى ارالاپ، كوپ تاۋقىمەتپەن 1910 جىلى ەلىنە جەتەدى. اڭساپ، ساعىنىپ جەتسە، ايەلى باسقا بىرەۋگە ءتيىپ كەتكەن، جالعىز ۇلى قايتىس بولىپتى. سوڭىنا تۇسكەن تىڭشى­لار قويماي نامانعان تۇرمەسىنە تاعى قاماي­دى. بىراق بۇل جولى بۇكىل ەل-جۇرتى ءدۇر كوتەرىلىپ، ەشمامبەت، حالىق اقىندارى باس قوسىپ، 20 مىڭ سوم قارجى جيناپ، اقىنىن تۇرمەدەن بوساتىپ الادى. قىرعىز ەلىنىڭ ۇلى اقىنى توقتاعۇل 1933 جىلى تۋعان اۋىلىندا قايتىس بولادى.

ت.ساتىلعانوۆ – ءىرى سۋىرىپسالما اقىن، ءارى 50-دەن استام ان­دەرى بار كومپوزيتور، اسقان كۇيشى-قومۋزشى. ا.ۆ. زاتاەۆيچ 1928 جىلى توق­تا­عۇل­دىڭ ءوز اۋزىنان 18 ءانىن جازىپ العان. ۆ.ۆينوگرادوۆ ونىڭ اقىندىق، كومپوزي­تورلىق، جىرشىلىقتاعى سان قىرلى ونە­رىن زەرتتەپ «توقتاعۇل ساتىلعانوۆ جانە قىرعىز اقىندارى» اتتى كى­تاپ جازىپ شىعارعان. توقتاعۇل – قومۋزىمەن قىرعىز، قازاق، وزبەك، تاتار، تاجىك، ورىس ءان-جىرلارىنىڭ اۋەنىن شەرتىپ، اندەرىن ايتقان بەساسپاپ ءانشى. ونىڭ «كەربەز»، «ارمان»، «ار­مان كەربەز»، ء«الىمحان»، «تە­رىس­قاعىس»، «سەن، سەن دۇنيە»، «كوكەيكەستى»، «مىڭ-تولعاۋ» تاعى باسقا دا ءان-جىرلارى تۇركى الە­مىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى، ورتاق قازى­ناسى.

توقتاعۇل جامبىلمەن بۇرىن­نان تانىس، جەگجات، ءبىر-ءبىرىنىڭ ونە­رىن قاتتى قادىر­لەگەن ءىرى اقىندار. كاتورگادان قاشىپ كەلە جاتىپ جولاي الاتاۋدىڭ تەرىسكەيىندەگى جامبىلعا جولىعا كەتەيىن دەپ كە­لەدى. جامبىل اقىن دوسىن جىبەر­مەي ەكى اي تىنىقتىرىپ، ۇستىنە كيىم، استىنا ات بەرىپ، قاسىنا كىسى قوسىپ ەلىنە شىعارىپ سالادى. بۇل جونىندە توقتاعۇل بىلاي جىر­لايدى:

مىنە، جاكە بۇل كۇنى،

مەن ءبىر بايعۇس سورلاعان.

ەل ەكەنبىز اۋەلدەن،

قىرعىز-قازاق ءبىر تۋعان.

ۇزىناعاشتا جاتقانمىن…

ريزامىن قازاق حالقىنا.

ۇزاقباي مەن سۇلەيمەن،

جامانتاي، جاكە – ءبىر تۋعان.

قۇداي مەنى وڭدىرماس،

قاسيەتىڭدى ۇمىتسام! – دەيدى. جىر الىبى جامبىلدىڭ دا توق­تا­عۇل جايلى بىرنەشە ولەڭى بار.

وقىرماندارىمىزعا وسى ەكى ەلدىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىر كەز­دە­سۋى حاقىنداعى اڭگىمەنى بايان ەتەيىك.

* * *

اقىندارعا شابدەن ماناپ اسىن­دا ءۇشىنشى كۇنى عانا كەزەك ءتيدى. قاتارىنان اسىپ تۋعان ەركەباي مىرزا بۇل جەردە دە ساڭلاقتىعىن تانىتىپ، توپ جارىپ كەتتى:

– قادىرىمىزگە جەتەتىن، ءبىر-بىرىمىزگە ءسوزىمىز وتەتىن، اينالايىن، قىرعىز اعايىن­­دار! الدىنا ادام تۇسپەگەن، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن شاھيبوز شابدەن ما­ناپتىڭ اسىنىڭ اتاعىن اقىندار اسپانداتادى. جارىقتىق شاكەڭنىڭ ارۋا­عى مەن داۋلەتىنە ساي بۇل القالى جيىندى قازاق-قىرعىز اراسىندا جا­كەڭ، ءبىزدىڭ جامبىل باستاسىن. ول اتاقتى قىزىل جەل ءسۇيىن­بايدان باتا العان ءىنىسى، اقىندارى شالقىعان داريا-كولدەي اسىپ-توگىلگەن قىزىرلى قازاق ەلىنەن. بۇگىندە وعان پارا-پار اقىن جوق. كۇنى كەشە قۇلان ايان قۇلمانبەتتى، سارباستى جەڭگەن، كومەيىنە ولەڭ-جىر ۇيا سالعان جاكەڭ بۇل! – دەپ سۋىرىلا جونەلگەندە ءبارى ماقۇل دەسىپ، توي يەلەرى دە وسىعان توقتام جاسادى.

جامبىل ۇشاتىن قىرانداي ەكى يىعىن قومداپ، ءدۇر سىلكىنىپ قىرلانىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ كوتەرىپ الىپ، ساڭق ەتە قالدى. قارت الاتاۋدىڭ كۇنگەي-تەرىس­كەيىنە اتى اڭىز بولعان جانتاي حان، ونىڭ ۇلى شابدەن ماناپتىڭ ەل الدىن­داعى كىسىلىگىن تەرەڭنەن قايىرىپ، مەيماندار اتىنان اس يەلەرىنە نيەت قابىل بولسىن، شاكەڭنىڭ ارۋاعى ءجانناتتا شالقىسىن دەي كەلىپ، ارتىنداعى ۇرپاق­تارىنا لايىم بەرەكە-قۇت تىلەدى. جاق­سى­دان جاقسى تۋا­دى، سۇڭقاردان سۇڭقار شىعادى، ولار بۇل ەلدەن شىققان تالاي بەكتەر مەن مىرزالارداي، جايساڭ بابالارىنداي بەرەكەلى دە مارتەبەلى بولاتىنى حاق. الاتاۋ­دىڭ كۇنگەيىندەگى قىرعىزبەن تويىمىز دا، ويىمىز دا ورتاق. ماناس اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى كۇندەي كۇلسىن، جازداي جادىراسىن…

اقىن-جىرشىلار ورتاسىندا وتىرعان جا­كەڭ­نىڭ ولەڭدى ايتقان سايىن شابىتتانا، تابانى قىزىپ، باۋىرىن جازعان تۇلپارداي قايراتتانا تۇسەتىنىنە، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ايتقان جىر-داستاندارىن ءبىر ماجىلىستە ەشۋاق قايتالا­مايتىنىنا، ءتۇپسىز مۇحيتتاي بىتپەيتىن قازىنا-كەنىنە ەل قايران قالادى. ءۇستى-ۇستىنە تاسقىن­داپ اسىپ-توگىلگەن كىلەڭ ءىنجۋ-مارجانداي عا­جايىپ اۋەنى مەن جىرى كەلىسىم تاۋىپ، جاعىم­دى انىق ۇنمەن، دومبىرا اۋەنىمەن قابىسىپ، بەت-الپەتى اجارلانىپ، شىرايلانا، بۇكىل قي­مىل-بولمى­سىمەن ايتار ويى جاراسىپ، جۇرە­گىڭدى شىمىرلاتادى، شىمىلداتادى، ۇلبىرەك سەزىمىڭدى الدي­لەيدى، اققۇستاي قانات ءبىتىرىپ، كەۋدەڭدى پارلاتىپ بيىككە، ءتۇۋ بيىككە كوتەرەدى-اۋ دەرسىڭ! اناۋ-مىناۋعا توقتاماي ايتقان سايىن كەۋدە سارايى، ءۇنى اشىلىپ، قىزدار تىككەن كەستەدەي تۇرلەنىپ، داۋىلشا سوعادى، ارعىماق­شا كوسىلىپ، بۇركىتشە شۇيلىگەدى، ىلە سامال بوپ جەلپىنىپ، جۇلدىز­دارداي جىمىڭدايدى، سۇلۋ­لارداي سىڭقىلداي­دى. تاۋدىڭ ءمولدىر سۋلى وزەنىندەي تاسىپ-توگىلگەن داريا-جىر ىنتىق­تىرىپ، تەرەڭىنە سۇڭگىتىپ، تۇنىعىن ىشكىزىپ، جۇپارىن جۇتقىزىپ، باسقا الەم – پەيىش ەسىگىنە كىرگىزىپ جىبەرەدى-اي!

توقتاعاننان كەيىن دە ماناعى ادەمى سەزىم، اسەرلى جىردان ارىلا الماعان جۇرت جامبىلعا تەبىرەنە، ىنتىعا قاراپ تىم-تىرىس اۋدەم ۋا­قىت وتىرىپ قالادى. دومبىراسىن كەرەگەگە سۇيەپ، ماڭدايىن جىبەك ورامالمەن سۇرتىنگەن جامبىل الدىنداعى شارا تولى قىمىزدى ۇرت­تاي ءىشىپ، كەيىن شەگىنشەكتەي جاستىققا جان­تايعاندا بارىپ، ەسىن جيعان جۇرت كەۋ-كەۋلەپ كەتتى.

– ولەڭدى ايتسا جامبىل ايتسىن!

– جامبىلدى تۋعان اناسىنان اينالدىق!

– جاعىڭا جىر، تاڭدايىڭا ولەڭ ۇيا سالعان ەكەن!

– ەندى ءانشى-جىرشىلار كەزەكپەن كەزەك تاماشا عىپ وتىرىڭدار.

جاكەڭ قازىر «ماناستى» ءبىر باستاسا اس بىتكەنشە ەشقايسىڭا كەزەك تيمەس. اسىل قازى­نا، التىن كومبە عوي بۇل كىسى… – دەپ ەركەباي ءوز قولىمەن جامبىلعا قىمىز ۇسىندى.

جاكەڭنىڭ ديدارى نۇرلانىپ، شىرايى اشىلىپ، ءتىپتى جاسارىپ كەتكەندەي توڭىرەگىنە سىناي قارايدى. بۇرىنعى اتاق-داقپىرتى بار، وعان ماناعى سەلدەي تاسقىنداتقان قىرعىزداردىڭ مار­تەبەسىن كوتەرە ايتقان جىرىنا باس ۇرعان جۇرت­شىلىق الدىندا ءتىپتى ىرىلەنىپ، شالقاق وتىر.

شۋ وزەنىنىڭ بەرگى قاپتالىنداعى شوڭ كەمىن جازىعىندا جاعالاتىپ بىرنەشە قاتارلاپ كىلەڭ اق جۇمىرتقاداي ۇيلەردى تىگىپ تاستاعان، ساناساڭ ۇزىن سانىنان جاڭىلاسىڭ، ارعى شەتى مەن بەرگى شەتى كورىنبەيدى. تۇس-تۇستان اعىلىپ كەلىپ جاتقان حالىقتا ەسەپ جوق، قۇمىرسقاداي قۇجىناپ ءجۇر.

جەتى اتاسىنان بەرى داۋلەتى ۇزىلمەگەن اتاق­تى جانتاي حاننىڭ ۇلى شابدەن ماناپ تا بۇكىل پىشپەك ۋەزى عانا ەمەس ءيسى قىرعىزدا سويلەسە ءسوزى، ايتسا ءىسى ءجۇرىپ تۇرعان، تاسى ورگە دومالاعان، اتاعى جەر جارعان اسىلزادا اقسۇيەك.

ايبىنى اسىپ، اق پاتشادان پولكوۆنيك شە­نىن العان شابدەن ماناپتىڭ اسىنا مىنا شەتى سونوۋ پەتەربورداعى سارىالا شەندى ۇلىقتار، باتىستان تاقيالارىن بىرشەكەلەي كيگەن وزبەكتەر مەن قوقاندار، الاتاۋدىڭ تەرىسكەيى­نەن دوڭگەلەك بورىكتى قازاقتار، ارعى شىعىس­تاعى قالماق، قىتاي، دۇڭگەن، ۇيعىرلاردىڭ دا يگى جاقسىلارى مەن ءسۇت بەتىنە شىعار قاي­ماقتارى-اۋ دەگەندەرى تۇگەل جينالىپتى.

وسىنشاما تولقىعان سۋداي ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان ءنوپىر قوناقتاردى رەت-رەتىمەن، ءجون-جورالعىسىمەن قارسى الىپ، ورنالاستىرىپ جۇر­گەن اپپاق ايىر قالپاق، اپپاق بەشپەنت كيىن­گەن كۇتۋشى قىرعىز جىگىتتەرىنىڭ ءىلتيپات پەيىلىنە رازى بولاسىڭ.

اقىن، ءانشى، جىرشىلاردى اسپەتتەپ شۋدىڭ جوعارى بويىنا، شوڭ كەمىن سايىنا كىرە بەرىس تۇستاعى قالىڭ قاراعايلى بەتكەيدىڭ ەتەگىنە قورالانا تىگىلگەن ونشاقتى ۇيگە الىپ كەلدى… كوپتەن كورىسپەگەن اۋزىمەن قۇس تىستەگەن نەبىر دۇلدۇل­دەر ءبىر-ءبىرىن ساعىنىسىپ كورىسىپ، ءبورتىپ قىمىز ءىشىسىپ، بوزا شايقاسىپ اڭگىمە-دۋماندى قىز­دىر­دى-اي دەرسىڭ.

مىنە، جاكەڭنەن كەيىن قىرعىزدار كومۋز تارتتى. قياقپەن، سىبىزعىمەن، سىرنايمەن سان ءتۇرلى عاجايىپ ۇندەردى تۋدىرىپ، كۇي شەرتكەندە الاتاۋ اق سالدەلى كارى باسىن ءيىپ ماۋجىراپ، ىستىقكول تولقىنىن تىيىپ، سابىر ساقتاپ، جازعى دالا ءىشىن تارتىپ تىڭدادى-اي دەرسىڭ! ەكى كۇن بويى كۇي شەرتىستى، سىرناي تارتىستى. شۋدىڭ ساپىرىلعان شۋىلى باسەڭسىپ، جۋاسىپ، جاعاسىنداعى تال-شىلىكتەر قايران قالىپ، جايمەن سىبىرلاسىپ، باستارىن شايقاستى. توڭىرەك كۇي سيقىرىنا الديلەنىپ، ماۋجىراي بوگىپ، راحاتتانا تىڭدادى-اي.

بىرىنەن ءبىرى ءىلىپ العان بۇلاردى تاماشا­لاعان كاراقۇرىم جۇرت كۇنى-ءتۇنى ءبىر ۇزىلمەدى.

كەنەن ءا دەگەننەن بالبىراعان انگە كوشتى. سىرشىل دا ادۋىن بالۋان شولاق اعاسىنىڭ اندەرىنەن كەيىن ءوزىنىڭ «بوزتورعايى» مەن «كوكشولاعىن» جۇرتشىلىق قايتا-قايتا ايت­قىزدى. اسقا كەلگەندەر بۇل ءاندى ۇيرەنىپ، اۋىلدارىنا سىباعا-ولجا عىپ الا قايتتى. قار­شىعاداي قومدانىپ كەزەگىنە جەتە الماي وتىرعان ايقىم ۇمبەتالى ولەڭدى كەسەك-كەسە­گىمەن تاستاپ، سەلدەي جاۋعىزدى. مىڭ تۇرلەنىپ، سەكسەن شيراتىلىپ، توقسان تارقاتىلىپ تەرمەلەي كەلىپ، ءبىر ورنىندا وتىرا الماي ارناۋىنىڭ ءوزى ءبىر قيسسا دەيتىندەي بولدى.

– وي، ءپالى اقىن بولساڭ ۇمبەتالىدەي بول! – دەپ جاكەڭ كوتەرمەلەپ ەدى، جۇلقىنعان جۇيرىك­تەي ءتىپتى اعىزىپ كەتتى.

كارىبايدىڭ مەن ۇلى ۇمبەتالى

قيىسپاسا كەلمەيدى-اۋ ءسوزدىڭ ءسانى.

تەڭ كەلەر توقتاعۇلداي ەر سۇڭقارعا

قىرعىزدا اقىن بار ما ايتشى قانە، –

دەگەن ساتتە قىرعىزدىڭ شۇبار بەت بەگى ورنىنان اتىپ تۇرىپ:

– توقتات! بۇل نە سوندا، جامان قاشقىندى سونشا دارىپتەپ! – دەپ تەپسىنىپ شىعا كەلدى. سول ساتتە اتى اتالىپ جاتقانىن قۇلاعى شالىپ قالعان توقتاعۇل دا ۇيگە كىرىپ كەلدى.

– شىق ۇيدەن قانە، قاشقىن! – دەپ جاڭاعى بەك ايقايلاپ، وتىرىستىڭ شىرقىن بۇزدى. ۇمبەتالى دە ساسىپ ءتور جاعالاي وتىرعان ەركەباي، ءمۇراتالى، ورازالى، قالمىرزالاردىڭ ورتاسىنداعى جامبىلعا قارادى. جامبىل كەرەگەگە سۇيەۋلى تۇرعان دومبىراسىن جۇلىپ الىپ، توقتاعۇلعا قاراپ ولەڭدەتە جونەلدى.

كەلدىڭ بە اقيىعىم الىس جەردەن

ءوتىپسىڭ سامعاپ ۇشىپ اسقار بەلدەن.

«الماس پىشاق قاپ تۇبىندە جاتپاس» – دەگەن،

حان، تورە اينالماي ما سەندەي ەردەن.

ەر عانا ەلىن تابار ىزدەپ ءجۇرىپ

جۇرسە دە عۇمىرىندا قورلىق كورىپ.

قۇلانداي-اق بۇعاۋىن ءۇزىپ قاشقان

جەتىپسىڭ ەندى، مىنە، ەلگە كەلىپ! –

دەدى دە، تۇرەگەلىپ، قۇشاقتاپ ءدال قاسىنان ورىن بەردى.

– ءاي، قازاقتىڭ ىرشىسى! سەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى تانىماي تۇرسىڭ-اۋ دەيمىن؟ مەن بايتىك دەگەن ماناپپىن. مىنا توقتاعۇل ايىپكەر، قاشقىنىمىز. ايەلدىڭ ەتەگى كوتەرىلە بەرسە، ەركەكتىڭ ءتىلى ۇزارا بەرسە، – باسى كەتەتىنىن بىلەسىڭ بە! سەن بۇل ىسكە ارالاسپا! ءبارىڭ مەي­مانسىڭدار. بۇل تىرلىگىڭدە وڭعا قولىن سوزسا، كۇنگە جەتەتىن، سولعا قولىن سوزسا، ايدى ۇستايتىن ءامىرى اق پاتشاداي قاسيەتتى شابدەن ماناپتىڭ اسى. سوندىقتان دا، قاشقىندى جاق­تاماي جايىڭا وتىر، – دەپ ەكىلەنىپ، ۇمتىلىپ ەدى، ماقىش ورنىنان اتىپ تۇرىپ، الگىنىڭ قولىنداعى قامشىسىن جۇلىپ الدى. ۇيدەگىلەر ورە تۇرەگەلىپ، قازاقتار جاعى بىزگە قامشى سىلتەدى دەپ ورشەلەنىپ، نامىسقا باسىپ ۋشىق­تىرىپ الا جونەلگەندە توي باسقارۋشى اقساقال­دار كەلىپ ات-شاپان ايىبىڭىز دەپ كەشىرىم سۇراپ، داۋدى ازەر تىيدى. سەلكىلدەپ، قالشىل­داعان بايتىكتى قولتىقتاپ دىرىلداپ سۇيرە­گەندەي قىلىپ الا جونەلدى. جامبىل ەندى قاسىنداعى توقتاعۇلعا تۇگەل بۇرىلىپ الدى دا، جەلدىرتە اۋەنىنە باسىپ، توگىپ-توگىپ جىبەردى.

تۇلپاردى تۇلپار تانيدى،

ەرتەدەن شاپسا تالمايتىن.

سۇڭقاردى سۇڭقار تانيدى،

ىلەردە جەمىن سامعايتىن.

باتىردى باتىر تانيدى،

ۇرانداپ جاۋعا شاپقاندا.

جاۋعان وقتان قايتپايتىن،

جاقسىنى جاقسى تانيدى،

سىرتىنان عايبات ايتپايتىن.

ەل بۇلبۇلى توقتاعۇل،

جىرىمەن جاۋىن جاسقايتىن.

پەندە ەمەس پە توقتاعۇل،

ورداعا اياق باسپايتىن.

قارعانى قارعا تانيدى،

قارقىلداپ قاعىپ قاناتىن.

قۇزعىندى قۇزعىن تانيدى،

ولەكسەگە اۋىز سالاتىن.

بولىستى بولىس تانيدى،

پارانى جالماپ الاتىن.

ماناپتى ماناپ تانيدى،

ناشارعا قۇرىق سالاتىن.

اقىندى اقىن تانيدى

ءسوز قادىرىن اڭدايتىن.

توقتاعۇل مەن جامبىلدىڭ

جىرلارى سەل بوپ اعاتىن.

قيادان ۇشسا قوس قىران،

ءبىرىن ءبىرى تاباتىن…

جامبىل ۇزاق تولعاپ، ارعى-بەرگىنى قايىرىپ، توقتاعۇلداي دوسىنىڭ ىرىلىگى مەن سەرىلىگى، اقىندىعى مەن جاقىندىعى جايلى تەبىرەنە سىرىن اقتاردى، اقجارىلقاپ پەيىلىن ءبىلدىردى.

توقتاعۇل دا ءجۇزى شامىرقانىپ، جاكەڭنىڭ نيەتىنە رازى پىشىنمەن جادىراپ، قومۋزىن الىپ، شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى. تىپىر­شىعان، ىزعىعان جورعاداي قومۋزى قولدى-اياققا تيمەي الىپ قاشسا دا سابالاپ، جاندى سەرگىتەر اۋەنگە سالا جاۋاپ قايىردى.

قازاقتا جامبىل سەن ەدىڭ

شالقىپ جاتقان كول ەدىڭ.

ولەڭى وتتاي لاۋلاعان

تاسىپ ءبىر وتكەن سەل ەدىڭ.

قىرعىزدا ءبىر باۋىرىڭ

توقتاعۇلىڭ مەن ەدىم.

قاي قىرعىزدان كەم ەدىم،

قارسى بولىپ ماناپپەن

«يتجەككەندى» كورگەنمىن.

جالاسىمەن بەكتەردىڭ

سىبىردە دە ولمەدىم.

قورلىق كورىپ جۇرگەندە

ولەڭ بولىپ ەرمەگىم.

ساعىنىپ ەلگە كەلگەندە

نامىستى قولدان بەرمەدىم، —

دەپ ءىبىر-سىبىرگە ايدالعانداعى كورگەن قۇقاي­لارى جايلى تەرمەلەپ، امان-ەسەن ەلىنە كەلگەندە ءالى دە بولسا سوڭىنان قالماي وشتەسىپ جۇرگەن­دەرگە قاراي قاتۋلانا ايقاي سالدى.

– ەي، ماناپتار، ماناپتار

شابدەننىڭ بۇل اسىندا

قىرعىز بەنەن قازاقتار،

باس قوسادى دەگەن سوڭ

جينالىپتى ساناتتار.

بولىس پەنەن بيلەرىڭ،

قازان اڭدىپ بۇل كۇندە

بۇرالقى يتتەي جالاڭدار، –

دەگەن كەزدە ەشكىباي دەگەن قىرعىز شىدامادى:

– ءاي، توقتاعۇل بوتام! اقىن دەگەن ەر ەركەسى دەگەنگە وكپەڭمەنەن قابىنبا، ءجونىڭدى ءبىل! سەن بۇرالقى يتتەر دەپ ەلدىڭ يگى جاقسىلارىنا ءتىل تيگىزىپ داتتاپ تۇرسىڭ. تاعى دا يتجەككەنگە ايدالىپ كەتىپ قاپ جۇرمە، ادام بالەنى قىزىل تىلىنەن تابادى. قىزىل تىلگە وتىز ەكى ءتىس قاماۋ بولعان ءجون، – دەپ توقتاعۇلعا قاراپ كىجىنە ءزىل تاستادى. اراعا تاعى دا جامبىل ءتۇستى.

– سابىر، اعايىن! اراشا بەرىڭىزدەر بۇگىنشە توقتاعۇلعا. اشىنىپ كەلىپ اقىنداردى كورىپ ارقالانىپ ارتىعىراق كەتىپ جاتسا، ءوز تەنتەك­تەرىڭ عوي. اس-تاماشا وزدەرىڭدىكى. ءبىزدىڭ كوزى­مىزشە ءبىر ەركەلىكتى كوتەرەر دەپ ايتىپ جاتقانى عوي، اشۋ-داۋ ابىروي اپەرمەس، – دەپ توقتاۋ سۇرادىق.

ۇستىنە قىزىل اتلاستان ويۋلى شاپان كيگەن شابدەننىڭ بەل بالاسى، وسى اس يەسى ۇيگە كىرىپ:

– ال، اينالايىن اقىن-جىرشى­لار، ءۇش كۇن بويى ونەر كورسەتىپ وتىرسىزدار! ەندى سىزدەرگە سىي-سياپات ۇسىنعالى تۇرمىز. باس بايگە قازاقتىڭ شوڭ اقى­نى جامبىلعا بەرىلەدى، – دەپ ءجۇنى مىڭ قۇلپىرعان قۇندىز تون بەرىپ، ەسىك الدىنا كۇمىس ەرتوقىمدى تورتوبەل اتتى جەتەكتەپ اكەلىپ تابىس ەتتى. قىرعىزدىڭ باس ىرشىسى قالمىرزاعا قاسقىر ىشىك كيگىزدى، توقتاعۇلعا بەس ءجۇز سوم بەردى.

– ال، ءبىز اسىعىسپىز، ءالى تالاي تاماشا بار، جاتا-جاستانىپ قىزىعىن كورىڭىزدەر، – دەپ اس يە­لەرى كەتىسىمەن، توقتاعۇل شارشى ورتاعا شىعىپ:

– بۇلان مىرزا، سىيىڭا كوپ راحمەت. كوپ­شىلىك الدىندا مىنا بەس ءجۇز تەڭگەنى قالتاما سالىپ الىپ كەتسەم، كورگەنسىزدىگىم بولار. مىنا جامبىل بايەكەمنىڭ جاقسىلىعىن بۇگىن ايتپاسام، قاشان ايتپاقپىن. انا ءبىر جىلى سىبىر­دەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس قايتىپ كەلە جات­قا­نىمدا ەكى اي بويى قاسىنا ۇستاپ، مەيمان ەتىپ، كيىندىرىپ، تويىندىرىپ، استىما ات بەرىپ قۇر­مەت­تەپ شىعارىپ سالعان ەدى. بۇگىن، مىنە، قاسى­نان ورىن بەرىپ، كورىنگەن يتكە تالاتپاي اراشا­عا ءتۇسىپ جاتىر. يىعىمدى الاتاۋعا سۇيەنگەندەي بولامىن جامبىل بايەكەم باردا. ءسىز ءبىزدىڭ قادىرمەندى قوناعىمىزسىز. مىناۋ اس­تىڭىزعا مىنگىزگەن ارعىماعىم دەپ ءبىلىڭىز، – دەپ العان بەس ءجۇز سومدى جامبىلدىڭ الدىنا قويدى.

– نيەتىڭە بەك ريزامىن، توقتاعۇل بوتام. التى جىل اشارشىلىق بولسا دا اتا سالتىن ۇمىت­پايتىن كيەلى ەلدىڭ ۇلىسىڭ، – دەپ جامبىل الگى اقشانى الدى دا ەلدىڭ بارىنە كورسەتىپ تۇرىپ:

– مەن ىرىمعا دەپ ءجۇز سومىن الايىن، قالعانىن ءوزىڭ يگىلىگىڭە جۇمسا. الىستان ات ارىتىپ، سۇيەگىڭ جۇقارىپ، تابانىڭنان سىز ءوتىپ، ماڭدايىڭنان كۇن ءوتىپ جاڭا كەلدىڭ.

– سىزگە اتادىم عوي، بايەكە، – دەپ توقتاعۇل الا قويماپ ەدى، جامبىلدىڭ جۇيەلى دە جۇلگەلى سوزىنە توقتاپ، رازى پىشىنمەن ديدارى اشىلدى.

– توقتاعۇل، سوڭعى كەزدەرى سەنىڭ جولىڭ بولماي، ەمەنگە قارسى بىتكەن بۇتاقتاي، قارا داۋىلعا توتەپ بەرەتىن بالا قىرانداي بوتەن كەيىپ تانىتىپ ءجۇرسىڭ. «باتىر قول باستايدى، شاپان جول باس­تايدى» دەمەكشى، قىرسىعىڭ كەسىلسىن. اۋزىڭنان ءىنجۋ-گاۋھار توگىلگەن اقىن­سىڭ. جىرىڭ مىنا ىستىقكولدىڭ تولقىنىنداي تولقىسىن. ساعان ىرىمداپ مىنا بۇگىن ماعان كيگىزگەن قۇندىز توندى ارقاڭا جابايىن دەپ وتىرمىن. جولىڭ اشىلسىن، بالە-جالانى قاشىرسىن، ولەڭ-جىردىڭ قۇتى دارىسىن. بۇل جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، مىنا قىرعىز اعايىن­داردان جاقسىلىقتى كوپ كورگەن وسى وتىرعان بۇكىل قازاق باۋىرلارىڭنىڭ سىي-سياپاتى، ءجون-جورالعىسى دەپ ءبىل، – دەپ جامبىل مانا وزىنە كيگىزگەن مىڭ قۇلپىرىپ، كوزدىڭ جاۋىن العان توندى توقتاعۇلدىڭ ارقاسىنا جاپتى. ەكى اقىن ءتور الدىندا قۇشاقتارى جازىلماي ءبىر-ءبىرىنىڭ ارقاسىنان قاعىپ ۇزاق تۇرىپ قالدى.

بۇكىل ەل-جۇرت ەكى اقىننىڭ دوستىعىنا قايران قالدى. ۇلى اقىن ۇلىلىعىن بۇل جەردە دە كورسەتىپ كەتتى.

ناعاشىبەك قاپالبەكۇلى،

جازۋشى

Abai.kz