الەمدەگى ءىرىلى-ۋاقتى مەملەكەتتەردىڭ كەز كەلگەن داۋىردە، كەز كەلگەن قوعامدىق فورماتسيادا ەڭ الدىمەن قاۋزايتىن، قولعا الاتىن ماسەلەسى – شەكارانى شەگەندەۋ، ەل مەن جەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ. شەكارا – قاسيەتتى دە كيەلى ۇعىم. بۇل تۇرعىدا قازاقستاندا اتقارىلعان، قولعا الىنعان، بولاشاقتا ىسكە اسىرىلاتىن شارالار كەشەنى دە كوڭىل تۇشىتارلىقتاي. مەملەكەتىمىزدىڭ شەكارا ماسەلەسىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ىلە-شالا قولعا الىپ، تۇڭعىش رەت قازاق جەرىنىڭ شەت-شەگىن شەگەندەپ، قاعاز جۇزىندە راسىمدەگەنى الەمگە ءمالىم. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى اتريبۋتى – شەكارا. سانداعان عاسىر رەسەي يمپەرياسى بوداندىعىندا جۇرگەن شاقتا قازاقستاننىڭ شەكاراسى دەگەن تىركەستىڭ زاتى تۇگىل اتى دا ەستىلگەن جوق. قازاقتىڭ قازاق بولعاننان بەرگى ارماندارىنىڭ شۇيدەلىسى دە وسى شەكارا ەدى. شۇكىر، بۇگىنگى تاڭدا شەكارامىزدى اناۋ توبە، مىناۋ وزەن، انەبىر كولدىڭ جيەگىنەن باستالادى دەپ شارتتى تۇردە ايتپايمىز، ونى ايبىندى الا باعان ءبولىپ تۇر. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۋعان ەلى مەن جەرىنە سىڭىرگەن ۇلان-عايىر ەڭبەگىنىڭ كوشىن، ءدال وسى شەكارامىزدى حالىقارالىق تالاپ پەن وركەنيەت زاڭدىلىقتارىنا سايكەس بەلگىلەپ العانىنان باستايتىن بولار، بالكىم.

شىعىس قازاقستان وبلىسى رەسەي فە­دەراتسياسى جانە قىتاي حالىق رەس­پۋب­ليكاسى سىندى الىپ مەملەكەتتەرمەن جانە ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىمەن شەكتەسەتىنى بەلگىلى. شەكارالىق اۋماقتىڭ جالپى ۇزىندىعى 2100 شاقىرىمدى قۇرايدى. اڭگىمە ءبىزدىڭ الىپ دەرجاۆالاردىڭ قىسپاعىندا جاتقاندىعىمىزدا ەمەس. ماسەلەن، رەسەي مەن قىتاي جاقتارى بىزبەن شەكتەسەتىن وڭىرلەرىنە ىشكەرىدەن حالىقتى مولداپ اكەلىپ، سوعان وراي ينجەنەرلىك قۇرىلىمدار سانىن ارتتىرۋدا، تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىن مولداپ تۇرعىزۋدا. ياعني، قازاقستانمەن شەكارالاس وڭىرلەرگە كوشىپ كەلۋشىلەرگە وركەنيەتتى تۇردە الەۋمەتتىك جاعدايلار جاساۋعا باسا نازار اۋدارىپ جاتىر. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ءتىپتى، «قاراماي-شاۋەشەك» تەمىرجول قۇرىلىسىن اياقتاۋعا شاق قالدى. شاۋەشەك بىزگە ءتيىپ تۇر. تەمىرجولىن تىرەپ، قاراجولىن كۇرەپ قويدى. باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا حالىق­ارالىق اۆتوماگيسترالى قازاقستاندى كوكتەپ وتەدى. ول ەلدە ءتىپتى «شەكارالاس اۋماقتار» جايلى ارنايى زاڭ شىعارىلىپ، ەل شەتىندەگى شاعىن قالالاردى دامىتۋ جانە ول وڭىرلەردى وركەندەتۋ جايلى اسا ءىرى جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر.

ال، بىزدەگى تىرلىك باسقاشا. وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ سوڭىن الا باستالعان، اۋىلداردان قالاعا قاراي ۇدەرە كوشۋ ءۇردىسى ءالى كۇنگە توقتالعان جوق. شەكارالىق اۋداندارداعى حالىق سانى 2001 جىلمەن سالىستىرعاندا 19,2 پايىزعا كەمىدى. بۇل بەر جاعى. ماسەلەن، 2012 جىلعا دەيىنگى دەرەككە قاراعاندا، 15 جىل ىشىندە زايسان، كاتونقاراعاي، كۇرشىم، ءۇرجار اۋداندارىنان 85,1 مىڭ ادام كوشىپ كەتكەن. بۇل اۋدانداردىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ شەكارالىق ايماقتارى. ەلدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە جاتقان كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى وسى جىلدار ارالىعىندا 19 مىڭعا، كۇرشىم اۋدانى 21 مىڭعا، تارباعاتاي اۋدانى 21,7 مىڭ ادامعا كەمىدى. ال، شەكارانىڭ تۋرا اۋزىندا جاتقان، جاڭاعى شاۋەشەككە تۇشكىرىگىڭ ەستىلەتىندەي قاشىقتىقتاعى ءۇرجار اۋدانىنان جىل سايىن 2-3 مىڭنان استام تۇرعىن ورتالىققا قونىس اۋدارۋدا. ءالى كۇنگە سولاي. 1997-2011 جىلدار ارالىعىندا عانا جاڭاعى اتالمىش اۋداندارداعى 45 ەلدى مەكەن ەلىمىزدىڭ كارتاسىنان ادا-كۇدە جويىلىپ، 20-دان استام مەكتەپ ءوز جۇمىسىن توقتاتتى. بالىقتىڭ تەرەڭ، ال پەندەلەردىڭ جاقسى تىرلىكتى ىزدەيتىنى – اكسيوما. ەگەر وسى وڭىرلەردەگى ينفراقۇرىلىمداردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دامىتۋدى شۇعىل تۇردە قولعا الماسا، جاڭاعى كوش جالعاسا بەرەدى. جالعاسا بەرەدى دەپ ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋعا سالۋعا دا كەلمەيدى. نەگە دەسەڭىز، شەكارالىق اۋىلدارىمىزداعى حالىقتىڭ سانى – ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. ولاردىڭ باسىم بولىگى – ەگدە جاستاعى ادامدار. ەندى ءبىراز جىلداردان سوڭ وسى وڭىرلەرىمىزدە تىگەرگە تۇياق قالماي جالاڭاشتانىپ قالسا، وعان تاڭىرقاۋعا بولماس.

رەسپۋبليكانىڭ باسقا شەكارالىق وبلىستارىندا قانداي شارالار قولعا الىنىپ جاتقانىن جەتكىلىكتى بىلمەيمىن، ال، ءبىزدىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتى وسى شەكارا ماسەلەسى تىم ەرەكشە الاڭداتاتىنىنا كۋامىز. ول كىسى 2012 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اتىنا شەكارا­لىق وڭىرلەرگە بايلانىستى تۋىنداعان پروبلەمالار، ولارمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇمىس جاساۋ شارالارى تۇرعىسىندا ءوتىنىش حات تا جازعان. وندا شەكارالىق وڭىرلەردىڭ ەلسىزدەنۋى، ءبىر ادامعا ەكى شارشى شاقىرىمنان كەلىپ وتىرعانى جايلى اقپارات بەرىلگەن، شىعىستىڭ ساۋدا-لوگيستيكالىق احۋالىنىڭ، تۋريزمگە دەگەن زور مۇمكىندىكتەرى جوعارى ەكەندىگىنە بايلانىستى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءومىر سۇرۋگە قولايسىز جەرلەرىنەن شىعىس قازاق­ستانعا، ونىڭ ىشىندە جاڭاعى شەكارا­لىق ايماقتارعا ادامدار اكەلىپ قونىستاندىرۋ سەكىلدى ۇسىنىستار دا بولعان. ءوتىنىش-حاتتا وبلىس اكىمى ەلباسىدان ۇكىمەتتىڭ قولعا الىپ جاتقان «وڭىرلەردى دامىتۋ» باعدارلاماسىنا سايكەس شەكارالىق وڭىرلەردەگى شاتقاياق­تاپ كەتكەن شارۋالارعا تەز ارادا كومەك بەرۋ سۇرالعان بولاتىن. ىلە-شالا بۇل ماسەلەمەن ۇكىمەت شۇعىلدانعان. ۇكىمەت بۇل تۇرعىدا «وڭىرلەردى دامىتۋ» باعدارلاماسىنا سايكەس ءبىرشاما ماقساتتى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋدا. دەسەك تە قولعا الىنادى دەگەن شارالار كەشەنىنىڭ قوزعالىسى تىم باياۋ. قازاقستان-قىتاي شەكاراسىندا ءۇشىنشى وتكىزۋ پۋنكتىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن، كونتسەسسيالىق نەگىزدە جۇزەگە اسۋعا ءتيىس زىريان-مايقاپشاعاي ( قاشىقتىق 422 شاقىرىم) تەمىرجول جەلىسى قولعا الىنعان جوق. شەكارا ماڭى اۋماقتارىندا بيزنەس جوبالاردى ىسكە اسىرۋدى جەڭىلدەتۋگە، ونىڭ ىشىندە «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىنا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ، سول تۇرعىدا شىعىس قازاقستان جانە الماتى وبلىستارىنىڭ شەكارا ماڭى اۋداندارىن ەكونوميكالىق قولداۋ ءۇشىن تۇرعىندارىنا 10 جىلدىق مەرزىمگە 10 پايىزدىق سالالىق شەكتەۋلەرسىز نەسيەلەر بەرۋ دە قاراستىرىلادى دەلىنگەن بولاتىن. بۇل باپ تا قوزعالىسسىز قالدى.

سونىمەن بىرگە، وبلىس باسشىسى پار­لامەنت ءماجىلىسىنىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالار جانە وڭىرلەردى دامىتۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى س.ايىمبەتوۆكە دە ءوز قاتىناسىن جولداپ، وندا تاعى دا وسى شەكارالىق وڭىرلەردەگى الەۋمەتتىك حال-احۋالدىڭ تىم كۇردەلىلەنىپ بارا جاتقانىن، ىش­كەرىگە باعىتتالعان ميگراتسيانىڭ ءالى كۇنگى توقتالماي وتىرعاندىعىن ايتقان. وت­كەن جىلى بۇرىنعى وڭىرلەردى دامىتۋ ءمينيسترى ب.جامىشەۆتىڭ اتىنا ۇسىنىس-حات جىبەرگەن. ءوز ۇسىنىستارىندا شەكارا سىزىعىندا جاتقان ەلدى مەكەندەردەگى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، ولارعا بەرىلەتىن نەسيە كولەمىن ارتتىرۋ، قايتارىم پايىزىن تومەندەتۋ، قولجەتىمدى باسپانا، ديپلوممەن اۋىلعا باراتىن جاستارعا بەرىلەتىن كوتەرمە اقىنى كوبەيتۋ ماسەلەلەرىن كوتەرگەن.

ءبىز، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قىزمەت­كەرلەرى ءوڭىر اۋماعىنداعى جۇرتشىلىقپەن ءجيى كەزدەسەمىز. ونداي كەزدەسۋلەرگە وزىمىزبەن بىرگە وبلىستاعى باسقارما جانە قۇقىقتىق مەكەمە باسشىلارى، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتاردى دا قاتىستىرامىز. سونداي جۇزدەسۋلەردە شەكارالىق اۋدان تۇرعىندارىنىڭ وسىنداي ماسەلەلەردى قاۋزاعان سۇراقتارىنا جاۋاپ تابا الماي قينالاتىنىمىز راس. تۇرعىنداردى سول وڭىرلەردەگى ينفرا­قۇرىلىمداردىڭ السىزدىگى، الەۋمەتتىك جايلارىنىڭ جۇتاڭدىعى، حالىق سانىنىڭ كۇن وتكەن سايىن ازايىپ بارا جاتقاندىعى، ىشكى ميگراتسيانىڭ توقتالماۋى، جاستاردىڭ اۋىلدارىمىزدا تۇراقتاماۋى، شالعاي ءوڭىر كاسىپكەرلەرىنە دەگەن جەڭىلدىكتەردىڭ بولماۋى، تۋريزمگە مەملەكەتتىك تۇرعىدا قولداۋدىڭ تىم قوراشتىعى سەكىلدى تولعاقتى ماسەلەلەر ابىرجىتاتىنىن بايقايمىز. ءار جىلدارى وڭىرىمىزگە ىسساپارمەن كەلگەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ي.ارونوۆا، ا.نۋركينا، ن.كۋزمين، ن.سابيليانوۆ، ت.يبراەۆ­تارمەن جۇزدەسكەن ءوڭىر حالقى، تاعى دا وسى سۇراقتاردى العا تارتتى.

مەنىڭشە، وبلىس باسشىسى تاراپىنان بىرنەشە جىل قاتارىنان جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان «تۋعان جەرگە تاعزىم»، «تۋعان جەر – التىن بەسىك» سىندى تەك اۋىلدارىمىزدىڭ وركەندەۋىنە باعىتتالعان، تۇلەكتەردى كىندىك جۇرتىندا قالۋعا ناسيحاتتايتىن شارالار كەشەنىنە مەملەكەت تاراپىنان قوسىمشا كومەك كەرەك. ۇكىمەتىمىزدە «وڭىرلەردى دامىتۋ» باعدارلاماسى بار. ونىڭ شەكارالىق ايماقتارعا بولە-جارا بەرەرى جوق. سوندىقتان ۇكىمەتكە شەكارالىق ايماق­تاردى دامىتۋ اتتى جەكە باعدارلاما قابىلداۋ ءلازىم. بۇل دەگەن قازاقستاننىڭ ماڭگىلىكتىگىنە، قالا بەردى مۇقىم قازاق ۇلتىنا جاسالىنعان باعا جەتپەس، اسا قۇندى ينۆەستيتسيا بولار ەدى. وسى ءبىر مۇڭلى جىرى مەن وكسىكتى زارى تاۋ­سىلماي كەلە جاتقان، ءارى ۇلتتىق ماڭىزعا يە ماسەلەگە ۇكىمەت تەز ارادا وڭ شەشىم شىعارماسا بولمايدى. ۇكىمەتتىڭ دۇرىس شەشىمى شەكارالىق اۋدانداردىڭ وشۋگە تاقاعان ءۇمىت وتىن قايتا لاۋلاتار ەدى. سوندا بارىپ شالعاي اۋىلدارىمىزدىڭ پروبلەمالارى ازايار ەدى. سوندا بارىپ ءبىز ىشكى ميگراتسيانىڭ باسەڭدەۋىنە قول جەتكىزەر ەدىك. «ديپلوممەن – اۋىلعا!» باعدارلاماسىنىڭ دا باعى جانار ەدى. ەڭ باستىسى – شەكارامىز جالاڭاشتانباس ەدى.

شەكارا – كيە. بابالار اماناتى. شەكارا سىزىعى بويىنا نە ىقىلىم زامانداردا عۇمىر كەشكەن قازاقتاردىڭ قانى سىڭگەن. قازاق قانى توگىلگەن جەردى كيەلى سانايتىن حالىق. نەبىر تار جول، تايعاق كەشۋ داۋىرلەرىنەن وزىمىزگە دەيىن جەتكەن قازاق دالاسىن اي مەن كۇننىڭ امانىندا جالاڭاش قالدىرۋعا بولمايدى. «بوس جەر جاۋ شاقىرار»، دەگەندى ۇمىتپايىق.

ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ،

 «نۇر وتان» پارتياسى شىعىس قازاقستان وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى

Abai.kz