دالباسا دەسەڭ، داڭعوي دال بولادى، دەمەسەڭ – قايناعان قانىڭ باسىڭا شاپشيدى: قازاقستان رەسپۋبليكاسى ونوماستيكالىق كوميسسياسىنىڭ شقو بولىمشەسى ىرگەسىندە اتى اڭىزعا اينالعان قوزى كورپەش – بايان Cۇلۋ كەسەنەسى تۇرعان تارلاۋلى اۋىلىنىڭ اتىن «قوجاعاپانوۆ» دەپ اۋىستىرۋعا كەلىسىم بەرىپتى. وبلىس اكىمىنىڭ ء«ايت-ءبۇيت» دەگەنىن ەكى ەتپەيتىن وبلىس ءماسليحاتى بۇل كەلىسىمدى قولداۋ جونىندە شەشىم شىعارار بولسا، ماحابباتتىڭ قوس مۇڭلىعى جاتقان جەرگە ءتاۋ ەتۋشى جولاۋشى بۇدان بىلاي «قوجاعاپانوۆ» دەگەن قوراش اتاۋلى اۋىلعا باس تىرەيتىن بولادى...

بالكىم، «قوجاعاپانوۆ» ەمەس، «جۇمان» اتالۋى دا مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، ەكەۋى دە وڭىپ تۇرعان جوق. جو-جوق، ول ادامنىڭ تىرىسىندە وڭىپ-وڭباي قالعانى بۇل ارادا ءسوز ەمەس. ءسوزى – ماحابباتتىڭ مۇڭلى مەكەنىنە سول ەكى اتاۋدىڭ ەكەۋى دە ەنشىلەس بولا المايتىنى. ايتپەسە جۇمان جارىقتىقتىڭ اتىنا الابوتەن ايتار ءسوز تاپشى.

بىرىنشىدەن، وسىنىڭ ەكەۋى دە قوجاعاپانوۆ جۇمان دەگەن كوپشىلىككە بەيماعلۇم ادامنىڭ اتى-ءجونى. سول تارلاۋلى اۋىلىنىڭ بىلەتىن ادامدارى قوجاعاپانوۆتى كەزىندەگى كەڭەستىك جۇيەدەگى مال فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان ادام دەيدى. ساياسي تەگى – قىزىل كوممۋنيست. ال ادىم اتتام جەردەگى اياگوزدىڭ جۇماننىڭ جونىنەن جۇرداي جۇرتى ونى ءشوپ بريگاديرى بولعان دەپ، ەلدەن ەستىگەنىن ەمىس-ەمىس ەسكە الادى. ەرتەڭگىنىڭ ەنشىلەرى – جاستار جاعى «نا فيگا منە سدالسيا» دەسە: «ونىڭ نە!» دەگەن داۋدىڭ دا رەتى جوق. جانى جۇماقتا جاتقىر جۇمان مەن سوعىس جىلدارى جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان، قىزىل اسكەرگە مىڭعىرعان جىلقى ايداعان باپي شالدى بىلمەدىڭ دەپ، كىمنىڭ جاعاسىنان الاسىڭ، ويباي!

ءيا، توپىراعى تورقا بولعىر ول مارقۇمنىڭ كىم بولعانى قوزى مەن باياننان قالعان ەجەلگى اڭىزدى جاتتاپ وسكەن قالىڭ قازاققا قاتتى قاجەت بولماسا كەرەك-ءتى. ءتىپتى ارقانىڭ ءبىر قيىرىندا وسەتىن «تارلاۋلى» دەگەن ءشوپتىڭ اتىن ارقالانعان اۋىلدىڭ اتاۋىن ءول-ءتىرىل وزگەرتۋ قاجەت بولسا، ونى «قوزى مەن بايان» اۋىلى دەسە، تۋريزمگە تانتىلىگى قوزىپ تۇرعان قازاقستان ءۇشىن ول ءبىر قوتىر اتاۋ بولار ما ەدى؟ جاراسىپ-اق كەتپەس پە؟!

جوق، ونىڭ اتاۋىن «جۇمان» نەمەسە «قوجاعاپانوۆ» دەپ وزگەرتۋگە وزەۋرەپ جۇرگەندەر ولاي ويلامايدى ەكەن. ولارعا ەل-مەن جەردىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحى مەن ساناعا سىڭگەن تانىمى ەمەس، اكەسىنىڭ اتىن اۋدەم جەرگە شىعارۋ قاجەت بوپتى. عاسىرلار قويناۋىنان شىمىرلاپ جەتكەن تاريحى مەن كيەسى كەرنەپ تۇرعان جەرگە اكەسىنىڭ اتىن بەرۋگە بەل بۋعان، وسى ارمانى جولىندا اياگوز اۋدانى مەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى اتقامىنەرلەردى تەگىستەي ساتىپ الۋعا بايلىعى بار ادام – الماتىلىق بالكي كاسىپكەر، بالكي بانكير توقتارحان قوجاعاپانوۆ دەگەن قالتالى بىرەۋ. كەزىندە ونىڭ اتى-ءجونى ەل پرەزيدەنتىنىڭ توڭىرەگىنەن، ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ماڭىنان ەستىلىپ جۇرەتىن. مۇمكىن، سول ءجۇرىسى ەلدىڭ ەسەسىنە ءوتىپ كەتتىگە ساناي ما ەكەن: قازاقتىڭ مۇڭلى-سىرلى تاريحىنا قول سالا باستاعان سەكىلدى. كەيىننەن پەنسياعا كەتىپ تىنىش تاپتى ما دەسەك، اۋليەلى جەردىڭ ارۋاقتارىن مازالاپ جۇرگەن سياقتى عوي...

ەكىنشىدەن، مىنا قىزىقتى قاراڭىز: الاقانداي عانا اۋىلدا سول توقتارحاننىڭ اكەسى قوجاعاپانوۆ جۇماننىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن مادەنيەت ءۇيى، تاعى ءبىر كوشە جانە اناسى – قوجاعاپان كەلىنى كوشجاننىڭ اتىمەن اتالاتىن مەشىت ءۇيى بار ەكەن. ۇساق-تۇيەك شارۋاشىلىقتا عانا باسشى بولعان ادامنىڭ ارۋاعىن ارداقتاۋعا وسى ازدىق ەتە مە؟ ەندى بۇتكىل تۇركى الەمى ءتانتى بولعان اڭىزدا اتى اتالاتىن قوس مۇڭلىقتىڭ جاتقان جەرىن وزگەرتۋگە قولقا سالۋدىڭ ءجونى قايسى؟ سول قولقاعا اياگوز اۋدانى مەن وبلىس باسشىلىعىنىڭ قولقا ەتتەرى ەرىپ كەتۋى كوڭىلگە كۇدىك كەلتىرە مە، كەلتىرمەي مە؟ الماتىدان كەلگەن بىرەۋدىڭ جەتەگىندە كەتەردەي، ونىڭ نەسى ءوتىپ كەتتى؟

ايتپاقشى، بۇل وزگەرتۋگە قارسى ورە تۇرعان اياگوزدىڭ اقىل-ەستى ازاماتتارى ساۋعا سۇراپ، جان-جاققا قارشا بوراتقان حاتتارىنىڭ ءبىرى ەل پرەزيدەنتىنە دە جەتكەن ەكەن. وندا ەلباسىنىڭ ەسىنە سالار مىناداي ءۋاج بار: «ەگەر ونداي ادامداردىڭ بارىنە جەر-سۋ اتاۋلارىن ۇلەستىرىپ بەرەر بولساق، ۇلتتىق رۋحىمىز، تاريحي تانىم-تۇسىنىگىمىز قايدا قالماق؟ ومىردەن قاتارداعى قاراپايىم عانا ادام بولىپ وتكەن اكەلەرىنە قالتاسى قالىڭ ۇلدارى اتاۋ بەرە بەرەر بولسا، ءبىزدىڭ تۇيسىگى تەرەڭ ەل بولعانىمىز قايسى؟ سودان دا بولار، ەل ىشىندە «اتاڭنىڭ اتاعى ولقى بولسا، اياگوزگە بار» دەگەن مازاق-ماتەل پايدا بولىپتى».

دۇپ-دۇرىس ايتىلعان – «ۇلتتىق رۋحىمىز قايدا قالماق»؟ بالكىم، قات-قابات قاعازداردىڭ اراسىنان بۇل حات نازارباەۆتىڭ نازارىنا ىلىنبەي قالارى دا حاق: وڭاي دەيمىسىڭ – جالپاق ەلدىڭ جاھاندىق شارۋاسىمەن شىر-پىر بوپ جۇرگەن ادامعا قيىر جايلاعان ەلدىڭ كودي-ءسودي سوزىنە قۇلاق اسار ۋاقىت قايدا؟ تۇكپىردەگى تارلاۋلى تۇگىلى، «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى ساياسات ساۋداسىنا انە-مىنە ءتۇسىپ كەتەر قاتەر تۇرعاندا، قايداعى ءبىر اتاۋعا بولا الاڭداۋعا مۇرشاسى قايسى؟ اياگوزدەگى نارازى جۇرت پىسىقايلار پرەزيدەنتتىڭ وسى مۇرشاسىزدىعىن پايدالانىپ كەتە مە دەپ قورقادى.

بىراق، مەنىڭ اۋىت باۋىرىم ايتپاقشى، «ۇلتتىق رۋح» ماسەلەسىن نازارباەۆتىڭ نازارىنا سالاتىن ماحمۋت مىرزا سياقتى اقىلمانى بار عوي: پرەزيدەنتىنىڭ مۇرشاسى بولماي جاتسا، قاسىمبەكوۆ سياقتى قوسشىلارى ۇلتتىق ماسەلەگە اراشا تۇسكەنى تۇيىردەي تەرىس قىلىق بولماس ەدى... ولاردىڭ ادىلەتتى قياناتتان قورعاۋى – پرەزيدەنتكە كومەكشىلىك قىزمەت قىلۋ عانا ەمەس، ازاماتتىق پارىزدىڭ ءبىر عانا پۇشپاعى بولسا كەرەك.

«قياناتتان قورعاۋ» دەمەكشى، تارلاۋلىنىڭ اتاۋىن قوجاعاپانوۆتىڭ ىرقىنا قاراي وزگەرتۋ جونىندە اۋىلدا وتكەن جيىنعا قاتىسقان 32 ادامنىڭ عانا داۋىسى ونوماستيكالىق كوميسسياعا جولدانعان وتىنىشكە تىگىلىپتى. ال بۇل اۋىلدا مىڭنان استام ادام تۇراتىنىن، ولاردىڭ ەركى «ەستەن شىعىپ كەتكەنىن» ەسكەرسەك، بۇنى قيانات دەمەسكە امال بار ما؟

ايتقاندايىن، ەل پرەزيدەنتىنە جازىلعان سول حاتتا تاعى ءبىر قىزعىلىقتى دەرەك بار ەكەن: ء«ۇش بىردەي مينيستر، مەديتسينا عىلىمى بويىنشا دۇنيە جۇزىنە ءماشھۇر ەكى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتىڭ ىرگە تاسىن قالاعان عالىمدار – وسى تارلاۋلى اۋىلىنىڭ پەرزەنتتەرى، – دەپتى حات يەلەرى. – سويتە تۇرا، تارلاۋلىدا سولاردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ ەسىمىن ەنشىلەگەن بىردە-ءبىر كوشە جوق. ال فەرما باسقارۋشىسى بولعان جۇمانعا باقانداي ءبىر اۋىلدىڭ اتىن بەرە سالۋ – ناعىز ادىلەتسىزدىك جانە جان اۋىرتار قيانات بولادى، قۇرمەتتى نۇرەكە! وسى ادىلەتسىزدىككە سىزدەن باسقا اراشا تۇسەر ازامات كورە الماي تۇرمىز».

مىنە، ءبىزدىڭ بىلىققان تىرلىكتە جەتكەن جەرىمىز – وسى: ەندى اۋىلدىڭ اتاۋىن ادۋىننان قورعاۋ ءۇشىن، باقانداي پرەزيدەنتكە قيىلا حات جازاتىن جاعدايعا تاپ بولدىق. الدە بۇل ەلدىڭ اكىمدەرى مەن مينيسترلەرى ءوز پرەزيدەنتىن جالپاق ەل جاپپاي بوقتاسىن دەپ، وسىنىڭ ءبارىن ناقاق جاساي ما ەكەن؟ ايتپەگەندە، تاريحتا تاڭباسى بار اتاۋعا قاتىستى ءشات-شالەكەي داۋدىڭ ءشيىن وبلىستان شىعارماي-اق، اياگوزدىڭ توڭىرەگىندە تۇمشالاپ تاستاۋ جەرگىلىكتى اكىمدەرگە بۇيىم بوپ پا؟

ەندى مىنا قياناتتى قاراڭىز: اياگوز اۋداندىق ءماسليحاتى بۇل ءوتىنىشتى قابىل الماي تاستاعان سوڭ، وبلىستىڭ نۇسقاۋىمەن ماسەلە كۇن تارتىبىنە قايىرا قويىلادى. سودان نەبارى 12 دەپۋتاتتىڭ توعىزى قارسى بولعان، بىرەۋى – قالىس قالعان، تەك ەكەۋى عانا قولىن كوتەرگەن ءبىرىنشى شەشىم وزگەرىپ سالا بەرەدى. مۇنداي كوپە-كورنەۋ زاڭسىزدىققا اۋداندىق پروكۋرور دا پىسقىرىپ قارامايدى. سوندا ءماسليحاتتىڭ «مايىسىپ كەتۋىنە»، پروكۋروردىڭ پىسقىرماۋىنا كىم تۇرتكى بولۋى مۇمكىن؟

ارينە، اكىم! بۇل ارادا اكىم دەگەندە، قالا-قالا ما – ساپارباەۆ سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى. سەمەيلىك قازاقتار ايتپاقشى، «ماسەلە – كاساگوندا» دەگەن جەرگىلىكتى جارگون وسىندايدا ايتىلسا كەرەك...

ەندى، مىنە، كاساگونى قىلعان قياناتتى ارقالاعان جۇرت پرەزيدەنتكە جاتا-جالبارىنا حات جازىپ وتىر (ەرتەرەكتە ءشوپ شاباتىن ماشينانىڭ نەگىزگى ءبىر تەتىگى «كوسوگون» اتالعان – ە.ب.). ء«بىزدىڭ وسى وتىنىشىمىزگە دەمەۋ بولساڭىز، وندا بۇل ءسىزدىڭ بۇتكىل تۇركى الەمى الدىندا، قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋدىڭ ارۋاقتارى الدىندا اتقارعان تاعى ءبىر ازاماتتىق پارىزىڭىز بولار ەدى» دەپ قيىلادى قياناتتىڭ قۇرساۋىندا قامالعان حات يەلەرى.

وسىندايدا جەر-سۋ اتتاۋلارىن وزگەرتۋگە بايلانىستى ءبىر مىسقىل-مىسال ەسكە تۇسەدى. الماتىدان سول اياگوزگە تارتاتىن ءيىر-ءيىر جولدىڭ تالدىقورعاننان اسقان تۇسىندا «قىزىلاششى» دەپ اتالاتىن ءبىر اۋىل بار ەدى. سول اۋىلدىڭ ورتاسىمەن تاريحتىڭ كوز جاسىنداي بولىپ، قىزىلاششى دەگەن وزەن اعادى. قاپتاعان قارابۇلاق ەمەس – ەشكىمدە جوق قىزىلاششى. تاماشا اتاۋ! شاماسى، سۋىندا ءبىر قىشقىلتىم مينەرال بولعان سوڭ، سولاي اتالعان شىعار.

سول قىزىلاششى اۋىلى بىرەر جىلدىڭ بەدەرىندە «ج.بالاپانوۆ» بولىپ وزگەردى. جول شەتىندەگى تاقتايشادا تۇپ-تۋرا سولاي جازىلىپ تۇر. ءبىلدىم – اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەڭبەك قىلعان ءبىر اكادەميكتىڭ اتىنا بەرىلىپتى. داۋ جوق – ەلگە ەڭبەگى سىڭسە، بەرىلگەنى ءجون. بىراق سونى «اكادەميك جۇماحان» اۋىلى دەپ اتاسا، ەسىم دە، ەڭبەك تە ەلەنبەي قالار ما ەدى؟ سول جەردىڭ بالا-شاعاسى دا ماقتانىپ جۇرەر ەدى: «مەن – اكادەميك جۇماحان اۋىلىنانمىن» دەپ. ال «ج.بالاپانوۆ» دەگەن داڭعويلىق كىمنىڭ پاتريوتتىعىن قوزدىرار اتاۋ دەرسىز، ءتايىرى؟...

...كەزىندە «اندرەەۆكا» دەپ اتالعان قازىرگى قابانباي اۋىلىنىڭ سىرتىندا كولىك كۇتىپ تۇرعان جولاۋشىعا توقتاساڭ: «قىزىلاششىعا دەيىن الا كەتىڭىزشى...» دەپ وتىنەدى. حالىق قاپەر قىلماعان وزگەرتۋ كىمگە كەرەك – وسىعان دال-دۇل بولماي كور؟!

ەرمۇرات باپي

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 33 (257) وت 18 سەنتيابريا 2014 گ.