و جاقتان قايتقان ەشكىم جوق،

كىمنەن ونى سۇرارسىڭ؟

ومار حايام.

        بيىل دا ەڭبەك دەمالىسىندا استانادان ەلگە جەتتىم. وسى 2014 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سەمەيدە «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنا 25 جىل تولۋىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى، ورتالىق الاڭدا ورنالاسقان ەڭسەلى دە اسەم درامالىق تەاتر عيماراتىندا. تەاتردىڭ زالى ادامدارعا لىقا تولى. انتيادرولىق قوزعالىس مۇشەلەرى اقش، گەرمانيا، جاپونيا، رەسەي سياقتى شەت مەملەكەتتەردەن كەلدى. سالتاناتتى راسىمگە كەزدەيسوق قاتىسىپ وتىرىپ مۇڭلى ويلارعا باتتىم. «نەلىكتەن پوليگون اي، كۇننىڭ امانىندا سان مىڭ ادامدى جالمادى؟ سەمەي اتوم سىناعىن كورگەندەر ازايدى،  جەر بەتىندەگى ەڭ ءىرى پوليگوننىڭ قاسىرەت كىتابى كانە؟ سىناقتار قۇپياسى قاشانعى جابۋلى قالماق؟» دەگەن ويلار سانانى تورلاپ، «بىلگەنىڭدى ورتاعا سال، اقتار» دەپ تۇڭعيىققا تارتتى. قويشى، سودان ابىگەرمىن - بۇرىنعى جيعان-تەرگەندەرىمە كەيىنگى بىلگەندەرىمدى قوستىم. تومەندەگى وچەرك ماتەريالدىڭ جايى وسى.

          مەن بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ بەسقاراعاي اۋدانى بودەنەلى اۋىلىندا تۋىپ-ءوستىم. بودەنەلى ورتا ەرتىستىڭ سول جاعاسىندا، سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ ورتالىعى كۋرچاتوۆ قالاشىعىنا قوڭسى مەكەن. اراسى 40 شاقىرىمداي عانا. قاريالار ول كۇندە «كونەچنايا»، قازىرگى تاڭدا «كۋرچاتوۆ» دەپ اتالاتىن قالانىڭ ىرگەسى 1946 جىلدىڭ قارا كۇزىنەن-اق قالانا باستادى دەيدى. «اۋىل جانىنان ءدۇر-ءدۇر ەتىپ ءوتىپ جاتقان جۇك تيەگەن «ستۋدبەككەر» ماشينەسىندە ەسەپ بولمادى. قالاشىق تۇسىنداعى جيەكتە بارجى دەگەندەرىڭىز ءيىن تىرەسەدى، ءبىرى كەتسە، ەكىنشىسى تۇرا قالادى. يەن دالا توسىنە قالا سالۋ وڭاي ما، ءبارىنىڭ تيەگەنى ءتۇرلى قۇرىلىس ماتەريالدارى بولاتىن. توڭىرەكتەگى بارلىق كولحوزدار جابىلادى-مىس دەگەن اڭگىمە تۋعان. جەردى تەگىس بوساتىپ الۋ كەرەك بولدى. ابىروي بولعاندا، بۇل قاتال بۇيرىق جارتىلاي عانا ورىندالىپ، ءبىز ءوز جەرىمىزدە قالدىق، ايتەۋىر»، - دەيدى ولار.

         1946 جىلدىڭ جازى. امەريكا قۇراما شتاتتارى اتوم پوليگونىنا ادام بالاسى تۇرۋعا جارامسىز «نەۆادا» دەگەن ءشول دالانى (پۋستىنيا) تاڭداپ، العاش رەت يادرولىق قارۋ سىناعىن جۇزەگە اسىرعان. تاپ سول تۇستا ماسكەۋگە جالعان اقپارات جەتكەن سىڭايلى. دەگەلەڭ، مىرجىق اۋماعى نەۆادا سياقتى تۇرۋعا جارامسىز يەن دالا، قۇلا ءتۇز دەگەن. قايداعى؟! سىلدىرلاعان وزەن، بۇلاعى مول، كوك كىلەمدەي جايناعان ءازالدان قۇيقالى جەر بۇل. تۇتاستاي شۇيگىن جايىلىم بولعاندىقتان تاۋلى اۋماقتىڭ قوينى-قونىشى، ساي-سالاسى اۋىل-اۋىلدارعا تولى ەدى. توبە-جوتالار ەتەكتەن كىندىككە بيىكتەپ كوتەرىلە كەلە، قيا-قۇزدى، جارتاستى، كوركەم سۇڭعاق تاۋ بوپ بىتەدى. دەگەلەڭ تاۋى ءبىزدىڭ بودەنەلىدەن 90 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا. اۋا ءمولدىر، اسپان اشىق ساتتەردە كوگىلدىر تۇسكە بويانىپ كورىنىپ تە قالادى.   

        ء بىز، مەكتەپ وقۋشىلارى، 1967 جىلى جاز بويى دەگەلەڭ تاۋىنىڭ ناق ورتاسىندا، ءشوپ بريگاداسىندا بولدىق (جازعى دەمالىستا ۇلكەندەرمەن بىرگە جۇمىستان قالماۋ قادەت ەدى عوي ول كەزدە). ەسكى زيراتتار مەن قۇدىق، قورا-قونىستاردىڭ ورنىن سوندا كورگەنبىز. كولحوز باستىعى توكەن مۇرتازين وبكوم كومسومولدا قىزمەت ىستەگەن، كىم كىمنىڭ دە ءتىلىن تابا بىلەتىن زيالى ازامات ەدى. پوليگون باستىعى، جاڭىلماسام، ۆينوگرادوۆ دەگەن گەنەرالدىڭ قىبىن تاۋىپ، كەلىسىمىن الىپتى. جورعالاعان تىشقان دا وتە المايتىن قۇپيا اۋماق دەگەلەڭدە ءشوپ شاۋىپ، كوستەڭدەپ جۇرگەنىمىز سول. بريگاديرىمىز بيگەلدى ەرعاليۇلى دەگەلەڭنىڭ تۋماسى ەدى، ءبىر جولى تاۋ ىشىنە «ەكسكۋرسياعا» الىپ شىقتى. مارقۇم مۇحامەديار اعانىڭ كىسى تاسيتىن گاز-51 ماركالى ماشينەسىنە لىقا  تولىپ وتىردىق. انا اۋىلدىڭ ورنى انەكي، مىنا جۇرتتا پالەنشەكەڭدەر تۇرعان دەگەن سايىن ەلەڭ ەتىپ، بۇكىل دەڭگەلەڭ اۋماعىن ارمانسىز ارالادىق. بەۋ، دۇنيە، ءبىر كەزدەردە ادامدار شۇرقىراسقان، ءومىر قازانى بۇرق-سارق قايناعان شۇرايلى تاۋلى القاپ بۇل كۇندە جانسىز، ادام تۇرماق، قۇس تا، اڭ دا جوق. كەشەگى سۇلۋ دا ماڭعاز تاۋ تولاسسىز سىلكىنىستەن شوككەن، بەتىن كارى كەمپىردەي تەرەڭ اجىمدەر ايعىزداعان. «مەنى پوليگون مولاسى قىلعان كىم؟ جازىعىم نە؟» دەپ وكپەلەگەندەي ءۇنسىز جاتتى.

* * *

         1945 جىلى تامىزدىڭ 6-سىندا اقش ۇشقىشى توماس فەرەبي باسقارعان ب-29 ماركالى اسكەري ۇشاق جاپونيانىڭ حيروسيما قالاسىنا الەمدەگى ەڭ ءبىرىنشى اتوم بومباسىن تاستاعان. ماسكەۋدىڭ كرەملىندە جايعاسقان اسكەري «قىرعيلار»-عا قۇداي بەردى، كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي، كەرەمەت كورىنگەن جاڭا قارۋدى جاساۋعا الاقاندى ىسقىلاي، بىلەك سىبانا كىرىستى.

         كەلەر 1946 جىلى ەرتىس وڭىرىنە اسكەريلەر العاش رەت تابان تىرەگەن، اۋەلدە بەيبىت شارۋاشىلىق - قالا قۇرىلىسى، جول سالۋمەن ابىگەر بولعان. قاعازداعى جوسپار 3-4 جىلدا ىسكە اسقان. ەستىپ-بىلگەنىم، العاشىندا يادرولىق زارياد سىنالادى (جەر بەتىندە), ونان سوڭ عانا سول زارياد نەگىزىندە سامولەتتەن تاستايتىن جارىلىس كۇشى ءارتۇرلى بومبالار جاسالىپ وتىرعان.

         سونىمەن، العاشقى اتوم بومباسى (دۇرىسى زارياد) سىنالعان ۋاقىت - 1949 جىلدىڭ 29 تامىزى، تۋرا ساعات تاڭعى جەتىدە. اسكەريلەر ەستەلىگىنشە، زارياد 30 مەتر بيىكتىكتە، بەتون باقان (ستولپ) ۇستىندە جارىلعان. كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ۇلعايعان وتتى دوپ جەرگە قادالىپ، ونان اسپانعا كوتەرىلگەن. وتتى شاردان جەر قابىعىن ىستىق كۇلگە اينالدىرعان سۇراپىل قۋات شىققان.

         يادرولىق قارۋدى «اقىرزامان قارۋى» («ورۋجيە سۋدنوگو دنيا») دەپتى ءبىر بىلگىش. كىم دە بولسا، ءدوپ ايتقان. تاياۋ جەرگە بايلاپ قويعان جىلقى، تاعى باسقا مالداردىڭ ەسى كەتىپ، ءجۇنى، تەرىسى ءجيدىپ ءتۇسىپ قالىپتى. و، توبا! بايلاۋلى تۇرعان ءيتتىڭ قورقىنىشتان جۇرەگى جارىلىپتى. اڭ-قۇستار ءجانتاسىلىم الدىندا جانتالاسىپ جاتىپتى. جاندى ماقۇلىقتار تۇگىلى، «بۇل نە پالە» دەپ جەر-انا دا تىتىركەنگەن شىعار-اۋ. ءسويتىپ، پوليگون ءا باستان-اق كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن سۇمدىقتار الاڭى بولعان. جارىلىستار جەر ۇستىندە جانە اۋادا وتكەن ءبىرىنشى كەزەڭدە (1949-1962 جج.) اۋا مەن توپىراق لاستاندى. ەكىنشى كەزەڭدە (1963-1989 جج.) جارىلىستار جەر استىنا اۋىستى. بۇل كەزدەگى ەكولوگيالىق اپات - سۋلار قۇتتى ءبىر جەر جارىقشاعىنا ساۋلاپ اعىپ، جوعالىپ كەتكەندەي بولدى. ارنالى وزەندەر (شاعان، مارالدى، مۇقىر ت.ب.) مەن قىر قۇدىقتارى كەۋىپ قالدى.

        ايتارى نە، سەمەي پوليگونىندا جيىنى 456 يادرولىق سىناق جاسالدى. ەلدىڭ، تۇرعىنداردىڭ تاعدىرى كوكپارعا سالىندى دەمەي كور. ادامدارعا تيگىزگەن زاردابى، ۋسويقىسى جاعىنان وزگە بومبالار ءبىر توبە دە، ال 1955 جىلعى سۋتەگى بومباسى ءوز الدىنا ءبىر توبە بولدى. قالايشا؟ مۇنى تومەنىرەكتە تاپتىشتەپ ايتامىن.

         يادرولىق پوليگون بەلگىلى ءبىر شارتتارعا جاۋاپ بەرۋى كەرەك. سونىڭ ءبىرى – سىناق الاڭىنان 200 شاقىرىمنان اسپايتىن تۇستان اسكەري اەرودروم سالۋ. وسىلايشا بودەنەلى اۋىلىنان نەبارى 6-7 شاقىرىم جەردەن «№7» دەگەن اسكەري ۇشقىشتار تۇراتىن قالا بوي كوتەردى. تەمىر جول تورابى تارتىلىپ، قوس بۇيىردەن ەكى بىردەي قالاشىق (كونەچنايا جانە №7) كەزدە، تۇرعىلىقتى جۇرتشىلىق مۇنى جاقسىلىققا جورىعان. ويتكەنى، قازىرگى كۇنى قيراتىندىعا اينالعان №7 قالانىڭ دۇكەندەرى ول زاماندا قات تاۋارلارعا تولى بولدى ءارى اۋىل مەن قالا اراسىندا ساۋدا-ساتتىق قاتىناستار باستالىپ كەتتى. اينالا اسكەري فورمالى ادامدار جامىراپ، ءدۇر-ءدۇر ماشينا، گۋ-گۋ تەحنيكانى كورگەندە: ء«بىز جەر جۇزىندەگى ەڭ مىقتى ەلمىز!» دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق دەيدى ۇلكەندەر (توبەدەن انە-مىنە اجال ۋىن سەبەتىن زاماناقىر تاجالى تونگەنىن كىم ءبىلىپتى). اۋەلدە سولداتتار كوشە-كوشەنى ارالاپ: «ۇيدە كىسى قالماسىن، جارىلىس كەزىندە تەك سىرتتا بولىڭىزدار»، - دەپ ەسكەرتىپ جۇرەتىن-ءدى. كەيىنىرەكتە   زەڭبىرەك گۇرس ەتكەندەي دەنە تۇرشىگەتىن ءزارلى داۋىسقا، وعان ىلەسە اسپانعا كوتەرىلەتىن قارا قۇبىجىق - ساڭىراۋقۇلاققا «بۇل نە، پالە؟» دەپ ۇركەتىندەر قورقۋىن، سولداتتار كەلۋىن قويدى.

         وسىمەن، پوليگون زاردابىنا ويىسايىن. العاشقى زارداپتار ءبىزدىڭ اۋىلدا 1951-1952 جىلدان بايقالدى دەيدى ۇلكەندەر. اياعىن باسا الماي قالعان، اقساق-توقساق ادامدار سانى كۇرت كوبەيگەن. ۇكىمەت ادامدارى بەيمالىم دەرتتى «بۇل مالدان جۇققان برۋتسۋلەز اۋرۋى» دەپ جالتارىپ، جاسىرۋعا بۇيرىق الىپتى.

         ء ا باستا سىنالعاندار تەرمويادرولىق بومبالارتۇعىن. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۋاتتىسى 1953 جىلدىڭ شىلدە ايىنا كەلسە كەرەك-ءتى. ويتكەنى، سول جولى ابىرالى، اباي اۋداندارى اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى 20 كۇنگە كوشىرىلىپ، تەك 40 ادامنىڭ «تاجىريبە جاساۋعا» قالدىرىلعانى ءمالىم.  «قىرىقتىڭ ءبىرى مەن ەدىم» دەگەن ماقالاسىندا ابايلىق اقساقال تالعات سليامبەكوۆ ايتادى: «سول كۇنى اسپان شايداي اشىق ەدى. ويىمىزدا ەشتەمە جوق، سىرتتا جۇرگەنبىز. ءبىر ۋاقىتتا اشىق اسپاندا نايزاعاي جارق ەتە قالدى. ىلە الىپ ساڭىراۋقۇلاق كوككە كوتەرىلدى. قاتتى تولقىننان دەمىككەندەي بولدىق. ...ارادا ەكى ساعات وتكەننەن كەيىن اسكەري ادامدار تىك ۇشاقپەن كەلىپ، ءبىزدى ماشيناعا وتىرعىزىپ، شىڭعىستىڭ ىشىنە الىپ كەتتى. وسى جەردە ولار ءبىزدى ەسەپكە الدى. ءۇستى باسىمىزدى دوزيمەترمەن تەكسەردى دە، ارقايسىمىزعا 200 گرامدىق ستاكانعا تولتىرىپ، اراق بەردى. ...ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، الگى 40 ادامنىڭ سەگىزىن سەمەيگە الىپ بارىپ، ءبىر جارىم اي بويى تەكسەرۋدەن وتكىزدى. بىزبەن ءسوز اراسىندا «وسىنىڭ ءبارى بولاشاق ءۇشىن» دەپ قويادى. سوندا عانا بارىپ، ءوزىمىزدىڭ سىناق ايماعىندا تاجىريبە ءۇشىن قالدىرىلعانىمىزدى بىلدىك» («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 22 اقپان 1991 جىل).  وسى تاجىريبەگە قالدىرىلعان ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى «50 جاسقا جەتپەي پوليگوننىڭ زاردابىنان كوز جۇمدى» دەپتى تاكەڭ مارقۇم.   

         1955 جىلدىڭ 22 وكتيابرىندە سىنالعان سۋتەگى بومباسىنا كەلەيىن. وسى كۇننەن ادامداردىڭ جاپپاي قىرىلۋى باستالعانى حاق! سەبەبى، زاردابى سۇمدىق، سالدارى اسا اۋىر بولدى.  سۇمدىعى مىنادا: سۋتەگى بومباسى - ءتىرى ورگانيزمدى جويۋعا ارنالعان بومبا. تەرمويادرولىق بومبادان ەرەكشەلىگى وسى ارادا. بالالار مەن جاس سابيلەر كوپ شەتىنەدى. ءالى ەسىمدە، اپا-اجەلەر بەيمالىم دەرتتى «قىزىلشا» دەيتىن. سەبەبى، بالانىڭ ىستىعى كوتەرىلەتىنى سونشا، ماڭدايىنا قول تيگىزبەيدى، تەرىسى قىزارىپ كەتەدى، ەكى-ءۇش كۇننەن اسىرماي اجال قۇشادى.

          مەنىڭ 1954 جىلى تۋعان قابدەن (عابيدەن) ەسىمدى التى جاسار ەستيار، پىسىق ءىنىم 1961 جىلى ەكى-اق كۇن جاتىپ، ءۇشىنشى كۇنى قايتىس بولدى (مەكتەپتەن كەلۋىمدى تاعاتسىزدانا كۇتىپ، كۇندە الدىمنان توساتىن ءىنىمنىڭ قازاسى جانىما باتقانى-اي). دوس-قۇرداسىم توكەن تەمەشۇلىنىڭ ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي قارىنداسى وسىعان ۇقساس جاعدايدا كوز جۇمعان ەكەن. توكەن مارقۇمنىڭ ايتقانى: «1954 جىلى تۋعان رىمعايشا، 1956 جىلعى باقىتجان كوز جۇمدى. اسىرەسە، باقىتجاندى ۇمىتا الار ەمەسپىن. ىستىعى كوتەرىلىپ، ەكى كوزى شىراقتاي جانىپ جاتقان قارىنداسىم  مال باسىنداعى اكەمىز ۇيگە كىرىپ كەلگەندە «اكە!» دەپ اتىپ تۇرىپ، اكەسىنىڭ موينىنا اسىلعان كۇيى ءۇزىلىپ كەتە باردى».  ايازباي نۇرعاليۇلى (1937 جىلى تۋعان) دەگەن اعامىز 1954 جىلى اسقاربەك، بالتابەك دەگەن ەگىز ىنىلەرىم دۇنيەگە كەلگەن ەدى دەيدى. امال نە، «1956 جىلى اسقاربەك قايتىس بولدى، التى ايدان سوڭ 57-جىلدىڭ ساۋىرىندە بالتابەك قايتىس بولدى» دەيدى.

         تاعى ايتايىن، ەپيتسەنتر اۋماعىندا 1954-56 جىلدار اراسىندا تۋىلعان سابيلەردىڭ ءبىرى ەرتە، ءبىرى كەش، ءبارى دەرلىك شەتىنەدى. ول كۇندە اۋىلدا ەمحانا تۇگىلى، دارىگەر دە جوق، ناشارلاعان كىسىنى وبلىس يا اۋدان ورتالىعىنا اپارعان كۇننىڭ وزىندە دارىگەر بەيشارا دياگنوزدى «پالەنشەدەن ءولدى» دەپ شيمايلاي سالاتىن. بولدى، ءبىتتى پوليگون قۇرباندارىنىڭ ەسەپ-قيسابى جوق. وپات بولعاندار ەش جەردە تىركەلمەدى، ساۋلە العان جانداردى ەمدەۋ جايلى جاق اشقان جان بولعان ەمەس. ول ول ما، ءبىزدىڭ اۋىل - بودەنەلى كارتادا جوق،  سىزىلىپ تاستالعان. وسىعان اۋداندىق ارحيۆتە بىردە ءبىر اۋىل تۇرعىنىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگى ساقتالماعانىن قوسىڭىز.  بۇلار كوپ جايدى اڭداتاتىن فاكتىلەر مەنشە.

         سول اجال شاشقان سۋتەگى بومباسىنان سوڭ، ەل ءىشىن، اسىرەسە، قىلتاماق (وبىر) دەرتى جايلاپ العان. شەشەيلەر «قۇداي-اي، انا كىسى دە قىلتاماق ەكەن» دەسىپ سىبىرلاسىپ جاتقانىن ەكى كۇننىڭ بىرىندە ەستيمىز. مەن تۋعان اۋىلىما قاتىستى مىسالداردى عانا الىپ وتىرمىن، ەگەر 30 استام اۋىل، سەلولار بويىنشا جيناستىرىلسا، قىلمىستىڭ بولعانىن دالەلدەيتىن قالىڭ «قاسىرەت كىتابى» قولىمىزدا بولار ەدى.

         دالدىلىك، ناقتىلىق جوق جەردە، قىلمىستى اشۋ دا جوق. سول ءۇشىن سىناق شەجىرەسى تاپتىشتەپ توقتالۋدى قاجەتسىنەدى. ماسكەۋلىك بيلىك سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە حالىقتىڭ امان-ساۋلىعىن ويلاستىردى ما؟ ويتپەدى. «وتان ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن» دەپ كولگىرسي كوكىدى، ول ول ما، قىلمىستىڭ ءىزىن جاسىرىپ باقتى. الۋان ءتۇرلى امالدارمەن الداۋسىراتقانى، مىسالى، وبلىستىق ءباسپاسوز بەتىندە جامان دەرتتىڭ تارالۋى ىستىق شايدەن، تۇندە ەت جەگەننەن دەگەن كوبىك اڭگىمەلەردى وربىتكەنى ەسىمىزدە. شىندىق مۇلدە باسقا ەدى. ول كەزدە ەرتىستىڭ ارعى بەتى - قاراعاي ىشىندە ورنالاسقان شارۋاشىلىقتار بەرگى سول  جاعالاۋدان، ياعني قىر توسىنەن جايىلىمدىق جەر الاتىن ەدى. قازىرگى نوۆوشۋلبا اۋدانىنا قاراستى «جدانوۆ» اتىنداعى كولحوزدىڭ (قازاقشا اتى «جاڭا اۋىل») سونداي جايىلىمى پوليگون اۋماعىنا تاياۋ «سارىاپان» دەگەن جەردە بولعان. سول ۋچاسكەدە سولتاباي ەسەنجولوۆ (جازۋشى مەدەۋ سارسەكەنىڭ قايىن اتاسى دۇيسەبايدىڭ تۋعان ءىنىسى) دەگەن ازامات كولحوزدىڭ قويىن باعادى ەكەن. ول 1955 جىلعى سۋتەگى سىناعى بولاتىن كۇنى ات-اربامەن قاسىنا بالاسىن الىپ، سەمەيگە ازىق-تۇلىك الۋعا كەلە جاتادى. ءوستىپ، ۇلى سايات ەكەۋى رادياتسيالىق ساۋلە استىندا قالعان عوي. ۇيىنە جەتكەندە ءوزىن ناشار سەزىنىپ: «نە بوپ قالدى؟» دەگەن بايبىشەسىنە: «بالە جارىلىستان بولدى، سونىڭ كەسەلى» دەگەن حالدە دۇنيەدەن وتەدى. ەكى-ءۇش ايدان سوڭ 16 جاسار سايات تا دەمالا تۇرايىن دەپ كۇندىز اربانىڭ كولەڭكەسىنە جانتايعان جەرىندە قايتا ويانباعان. پوليگوننىڭ العاشقا قۇرباندارى ء(بىرى شوفەر، ءبىرى شوپان، ەندى ءبىرى مەحانيزاتور دەگەندەي) وسىنداي جىم-جىرت جاعدايدا باقيلىق بولعانى حاق. سولتاباي كەلىنى عايني ەسەنجولوۆادان ەستىگەن قازالى وقيعانى  سول ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن.

          1957 جىلى تامىزدا توكيو قالاسىندا حالىقارالىق كۇشتەر بەدەلدى كونفەرەنتسيادا باس قوسىپ (وعان مۇحتار اۋەزوۆ قاتىستى), سۋتەگى بومباسىنا تىيىم سالۋ تۋرالى قاۋلى-قارار قابىلداعان ەدى. سونىڭ ىقپالى ما دەيمىن،  سول جىلدان باستاپ، سەمەيدە كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مەديتسينالىق مەكەمەسى - №4-ءشى ديسپانسەرى جۇمىس ىستەي باستاعان. بىراق جابىق مەكەمەنىڭ حالىققا تيگىزگەن سەپتىگى شامالى، ونداعى دەرەكتەر قۇپيا تۇردە ماسكەۋگە جونەلتىلىپ وتىردى (ديسپانسەردىڭ گۋسەۆ دەگەن باس دارىگەرى سۇحبات بەردى يا ەستەلىك جازدى دەگەندى ەستي المادىق). 

           ايگىلى اكادەميك راديولوگ-دارىگەر سايىن بالمۇحانوۆ ءوزىنىڭ «اتومنىي پوليگون مويمي گلازامي» دەگەن ماقالاسىندا سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مۇحامەدقالي سۋجيكوۆتىڭ كابينەتىندە پوليگون وكىلىمەن كەزدەستىم دەيدى. وكىلدىڭ بىلۋىنشە، سەمەي اۋماعىندا ءولىم-ءجىتىمنىڭ كوبەيۋىنە دارۋمەندەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، تۇرعىن حالىقتىڭ برۋتسەللەز، تۋبەركۋلەز، تاعى باسقا ناۋقاستارعا شالدىققاندىعى سەبەپكەر-مىس. ال، «يادرولىق سىناقتىڭ زارداپتارى» دەگەنگە شاڭ جۋىتپادى دەيدى اكادەميك.   

          سىناقتىڭ زاردابى ءالى كۇنگە جالعاسۋدا. جۋىردا استاناعا قايتار كەزدە كورىسكەنىمدە پولينا الەكسەەۆنا زابەكينا دەگەن ساياجايداعى كارى كورشىمنىڭ (جاسى 88-دە): «اتتەڭ، كەسەل سول كۇنگى ساۋلەدەن. ءوزىڭ بىلەتىن كەنجە ۇلىم يۋرا اۋرۋحانادا... ءحالى ناشار»، - دەگەنى. ەلەڭ ەتە قالىپ، سوزگە تارتتىم. «1955 جىلدىڭ قاراشاسى ماڭگى ەسىمدە. ءبىز بەسقاراعاي اۋدانىنىڭ ورتالىعى بوراستا تۇردىق. جولداسىم زابەكين الەكساندر ستەپانوۆيچ اۋداندا 40 جىل بويى زەملەمەر مامان بولىپ ىستەگەن ادام، 60 جاسىندا وبىر دەرتى اكەتتى. سول كۇنى بالالاردىڭ قىسقى اياق كيىمدەرىن ازىرلەپ، پەشكە وت جاعۋمەن جۇرگەم. «ۇيدە قالماسىن، سىرتقا الاڭقايعا شىقسىن» دەگەن سۋىت حابار جەتكەسىن، ەكى بالامدى جەتەكتەپ، ال ءۇش ايلىق يۋرانى قولىما الا جۇگىرە باسىپ كەلە جاتقام سەلونىڭ شەتىنە. كەنەت اسپاندا نايزاعاي وينادى. بۇلتسىز كوكتە كۇننىڭ كۇركىرەگەنى نەسى دەدىم بە، قانقىزىل كۇرەڭىتكەن كوكجيەككە، سول تۇستان الدەبىر ءتىرى ماقۇلىقتاي كوتەرىلە باستاعان ساڭىراۋقۇلاققا ءبىر ساتكە اڭىرىپ قاراپ قالدىم، قارا باسىپ. قولىمداعى ءسابيدىڭ رادياتسيالىق ساۋلەنى تاپ سول ساتتە العانى ءشۇباسىز. قازىر 59 جاستاعى ۇلىمنىڭ قان تامىرلارى مۇلدە جارامسىز ەكەن. دارىگەر قويعان دياگنوز وسى، قاراعىم»، - دەپ اۋىر كۇرسىندى كەيۋانا. ۇستىدە حالىقتىڭ امان-ساۋلىعى ماسەلە رەتىندە قويىلمادى دەۋىمىز ءومىردىڭ قانى سورعالاعان شىندىعى. يۋري زابەكيننىڭ قاسىرەتى سياقتى سان مىڭ فاكتىلەر قۇم استىندا قالىپ، تات باستى قازىر.

         سوۆەتتىك بيلىككە ادام ءومىرى دەگەن نە، ءتايىرى؟   يادرولىق قارۋمەن وكىمەت جاۋدى ەمەس، ءوز حالقىن قىرىپ سالدى. ساحاروۆ دەگەن اكادەميكتىڭ ەسەبىنە سەنەر بولساق، اتوم ساۋلەسىن العان ادامداردىڭ جالپى سانى ميلليوننان  اسىپ جىعىلعان. ويتكەنى، راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ ءبىر جاعى – التاي ولكەسى، ەكىنشى جاعى – ءۇرجار، ماقانشى، زايسان اۋداندارى جەرىنە جەتىپ، لاستاپ وتىردى. بۇل عىلىمي انىقتالىپ، ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان ءجايتتىڭ ءبىرى.

* * *

        مىنە، «1955 جىلعى اسا قاۋىپتى سۋتەگى بومباسى سىناعىنا جەتەكشىلىك جاساعان كىم؟» دەگەن سۇراقتى قابىرعادان قوياتىن كەز كەلدى. ونىڭ جۇمباعى دا جوق، جەتەكشىلىك جاساعان - اكادەميك يگور كۋرچاتوۆ. پوليگون باسشىلىعى تىزگىنىن جەكە-دارا وسى ادام العان. بىراق ول حالىقتى سىناق زاردابىنان قورعاۋدى ويلاستىردى ما، قاجەتتى ءىس-شارالاردى اتقاردى ما؟  

        جارىلىس كەزىندە ادامدى رادياتسيالىق ساۋلەدەن قورعاۋدىڭ جولى ەكەۋ: ءبىرى – جامىلعى، ناكيدكا بەرۋ، ەكىنشىسى – دالاعا شىعارماي، باسپانادا ۇستاۋ. ءوزىمىز كۋامىز، وسى تالاپتار ورىندالعان جوق. ەگەر قاراپايىم شارالار (ادامداردىڭ تاسادا، ءۇي ىشىندە بولۋى سياقتى) ورىندالعان جاعدايدا پوليگون قاسىرەتى كۇرت ازايارى كۇمانسىز. تۇرعىندار نەلىكتەن اجال بومباسىنان حابارسىز بولدى؟ باسى اشىق وتكىر سۇراق تا وسى. سىناقتار اشىق-شاشىق جۇرگىزىلسە، بۇل جەرگىلىكتى حالىق «تاجىريبەلىك كروليكتەر» بولدى دەگەن ءسوز.  بۇل كىنا ما – كىنا، قىلمىس پا - قىلمىس! ايتپاقشى، راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر (تسەزي، سترونتسي) مەن راديونۋكلەيدتەر جەر-سۋدى قانداي دارەجەدە لاستادى، حالىققا زالالى قايسى، ەكولوگيالىق اپاتتىڭ كارتاسى كانە دەپ ىزدەنگەنى ءۇشىن وبلىستىڭ باسشىسى، جوعارىدا اتى اتالعان سۋجيكوۆ قىزمەتىنەن قۋىلدى.         

          سۋتەگى بومباسىنا ورالايىق. ول 1955 جىلدىڭ 22 قازانىندا 1500 مەتر بيىكتىكتە جارىلدى. بومبانىڭ قۋاتى 480 كيلوتونن! ماسقارا، سەمەي قالاسىنداعى ۇيلەردىڭ قابىرعاسى قاقىراپ، تەرەزە شىنىلارى بىت-شىت سىندى. ونىڭ قۋاتىن وسىدان-اق شامالاڭىز. سۋتەگى بومبا ساۋلەسى ادام اعزاسىنا، جان يەلەرىن قۇرتۋعا باعىتتالادى. ايىرىقشا زالالدى بولۋى سودان.

          2001-ءشى جىل شاماسىندا بودەنەلىگە بارىپ، سۋتەگى بومباسى سىنالعاندا تۋىلعاندار جايلى جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. قاسىما اۋىل دارىگەرى كەرىمباي بايمۇراتوۆتى الدىم. مەنىڭ «كانە، كىمدەر بار، كىمدەر جوق؟» دەگەن سۇراعىما، ول از-كەم ويلانىپ اپ: «مامىرجانوۆ قايىرعازى، سولتانوۆ سايلاۋ، شرامبەكوۆ قۇدايبەرگەن، ءابدىراحمانوۆا ريزا، مەيىربەكوۆ ورال، قايىركەنوۆا ارداق، سادەنوۆ ءاشىم – بۇلار 1954 جىلعى، سولاقاەۆ سەرىك، احتانوۆ سەرىك، قالاباەۆا دامەتەر، جۇماباەۆ ىقىلاس – بۇلار 1955 جىلعى...»، - دەپ ەسىنە الىپ سانامالاي باستاعان. ءبارى ءوزىم جاقسى بىلەتىن، كوز الدىمدا وسكەن اۋىل جاستارى. 2012 جىلى ءتىزىم تاعى تولىقتى،  مۇعاليما جارماشەۆا ءاسيا دۇنيەدەن ءوتتى. قىسقاسى، بودەنەلى جاستارىنىڭ باقيعا ەرتە اتتانۋى - سۋتەگى بومباسىنىڭ سالدارى.  وزگەدەي سەبەپكە ءوز باسىم سەنە المايمىن.  

          اقش ۇكىمەتى نەۆادا اتتى اتوم پوليگونى مەن جاپونيا حيروسيما، ناگاساكي قالالارىنىڭ تۇرعىندارىن اسقان قامقورلىققا بولەگەن كورىنەدى (ولاردىڭ ورتا جاسى 82 جاستى قۇرايدى دەسەدى). تەك توڭمويىن ماسكەۋ عانا ءمىز باقپادى. زارداپ شەككەن ادامدارعا يا تابيعاتقا دەپ سوقىر تيىن دا بولگەن ەمەس،  ەڭ قۇرىعاندا كەشىرىم سۇراسا نەتتى سەمەي حالقىنان... يادرولىق قارۋدى سىناعاندار اراسىنان تاۋبەگە كەلگەن - ايگىلى اكادەميك اندرەي ساحاروۆ قانا. ول «تاريحتىڭ سوتىنا قالعىم كەلمەيدى» دەپ سىناقتى جۇرگىزۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى (سول ءۇشىن ابىروي-بەدەلگە دە بولەندى ساباز).

         يادرولىق پوليگوننىڭ جەكە-دارا قوجاسى كۋرچاتوۆقا قايتىپ ورالايىن.

         و، قۇدىرەت، قىرعىن، بىراق جىم-جىرت وتكەن سوعىس بار ما الەمدە؟ بار. ول - سەمەي جەرىندە وتكەن يادرولىق مايدان.  وكىنىشتىسى، سول تىنىش مايداننىڭ تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسىن اسكەري شەندىلەر ەمەس، عالىمدار توبى جاسادى. قالىڭ ەلدىڭ ورتاسىنا 480 كيلوتوننا بومبانى جارعانعا كىم جاۋاپكەر دەگەندە، اسىرەسە، كۋرچاتوۆتى اقتاپ الۋ قيىن-اق. اپىر-اي، زاريادتىڭ جارىمىن عانا سالسا شە؟ نە، سىناق سىناق بولماي قالا ما؟  قۇدانداۋي، «قاسقىردىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان» دەپ بار پالەنى ستالين، بەرياعا سىرعىتا سالۋعا 1955 جىلى ولار ومىردە جوق. قۇدايدىڭ كوزى ءادىل، سول جولى بەيقام ەلدى جايراتقان كۋرچاتوۆتىڭ ءوزى دە ءولىمشى دوزانى الدى (1960 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى).

         رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ جازا كەتەيىن، يادرولىق فيزيكا عىلىمىنداعى جارىق جۇلدىزدار - حاريتون (تەرمويادرولىق بومبانىڭ اۆتورى، ياكي اكەسى), كاپيتسا، زەلدوۆيچ، لانداۋ، ليفشيتس، ساحاروۆ (سۋتەگى بومباسىنىڭ اكەسى) جانە تامم. ال كۋرچاتوۆقا توردەن ورىن تيگەن ەمەس. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى انا ءبىر جىلدار اشىلا باستاعانى سول ەدى - ساپ تىيىلدى. باقساق، كۋرچاتوۆ ءبىز دەسكەندەي عۇلاما عالىم ەمەس. ول «سىناقتاردى ۇيىمداستىرۋشى»، «جەتەكشىلىك قابىلەتىمەن عانا كوزگە تۇسكەن». مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك (نكۆد، كگب) جانە بارلاۋشى ورگاندارمەن «توننىڭ ىشكى باۋىنداي بايلانىستا بولعان» (اتوم بومباسى سياقتى مەملەكەتتىك قۇپيادا باسقاشا بولۋى مۇمكىن دە ەمەس).  ارىپتەس ورتاسى كۋرچاتوۆتى استە جاقتىرماعان، وعان «تەكە ساقالى ءۇشىن «كوزەل» دەپ ات قويعان». مەن 1993-94 جىلدارى ورىستىڭ شىنشىل جۋرناليستەرى جازبالارىنان وقىپ ۇلگەرگەن ۇزىك-ۇزىك دەرەكتەر وسىلار.

         سۋتەگى بومباسى ءۇشىن  سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن العان ء(ۇشىنشى رەت) اكادەميك كۋرچاتوۆتىڭ عالىمدىق قابىلەت-قارىمى قانداي؟ ونى ماسكەۋدىڭ باسىنا كوتەرىپ، تۇك بىلمەگەنسىگەنى نەسى؟ بۇلاردا شارۋامىز جوق. «جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ساۋلەدەن قورعاۋ ءھام ەمدەۋ ماسەلەسىن كوتەرمەگەن باسشىعا قازاق جەرىندە بىلدەي ءبىر قالانى اتاۋ، اسپەتتەۋ – ادىلەتتىلىككە جاتا ما؟!». ءبىز وسىناۋ ادامگەرشىلىكتىڭ تالابىن قويماقپىز. اركىم ءوزى ويلانسىن، 30-شى جىلدارداعى اشتىقتىڭ «اۆتورى» گولوششەكيننەن سۋتەگى بومباسىن جارۋعا بارعان عالىمنىڭ قاي جەرى ارتىق؟ كوزى قاراقتى قاۋىمدى اشىندىرىپ تولعانتاتىن دا، مۇڭايتىپ تورىقتىراتىن دا وسى ءجايت.

        شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى «سەن عىلىمعا» دەگەن ولەڭىندە:

                                            شىن زالىمعا بەرمە عىلىم،

                                            ول الار دا وق قىلار.

                                            قارۋىم دەر، كىسى اتىپ جەر،

                                            ول عىلىمدى ايلا ەتەر.

                                          ... ءارى زالىم، ءارى عالىم،

                                             ەل تۇبىنە سول جەتەر، -

دەسە، سول عالىم-زالىمنىڭ بەينەسى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.  

         ەشكىمدى مازالاماي جىم-جىرت جاعدايدا، كوزدەرى جاۋدىراپ دۇنيەدەن وزعان مىڭداعان ارۋاقتار قاشانعى كۇڭىرەنە بەرمەكشى؟ قاندى تاجىريبەلەر الاڭى بولعان وڭىردەن تەكە ساقال مۇنداردىڭ ەسىمى قاشان ءبىرجولا ءوشىپ، اتى جوعالار ەكەن؟ بۇل-ءبىر. ەكىنشى كەلەلى ماسەلە، سەمەي اتوم پوليگونى - جازىلماعان جارامىز.  وبىر (راك), اق قان (لەيكوميا), يممۋنيتەتسىزدىك ت.ب. رادياتسيالىق ساۋلە كەسەلدەرى ءتۇپ-تامىرىمەن جۇلىندى دەۋگە ءالى ەرتەرەك.

         ءسوز سوڭى، قازاقستان ەگەمەندىك العاندا 1992 جىلى «پوليگون تۋرالى» زاڭ جارىق كوردى. ول بويىنشا 1949-1953 جج. اراسىندا تۋىلعاندار 50 جاستا زەينەتكەرلىككە وتۋگە مۇمكىندىك العان. وتكەن جىلى اتالمىش زاڭ جاڭارتىلىپ، 1953-1958 جج. تۋىلعان ازاماتتار قامتىلدى. ءوستىپ، يادرولىق پوليگون ەپيتسەنترىن مەكەندەگەن ەل تولايىم قۋانىشقا بولەندى. ۇكىمەتىمىزگە حالىق اتىنان مىڭ دا ءبىر العىس! ەندى زاڭنىڭ كۇشى تاعى بەس جىلعا - 1963 جىلعا دەيىن ۇزارتىلسا (اۋاداعى جارىلىستار وسى جىلعا دەيىن سوزىلدى عوي).  قامكوڭىل ازاماتتاردىڭ (ولاردىڭ قارامى ونشا كوپ ەمەس) وسىناۋ ارمان-تىلەگى قۇزىرلى ورگاندار مەن حالىق قالاۋلىلارىنا ەستىلسە ەكەن. ءيا، ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى، بىراق يادرولىق توزاق وتىنان ءتىرى قالىپ، ارامىزدا جۇرگەن باۋىرلارعا قاراسۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ - ادامدىق پارىزىمىز ءارى ادىلەتتىلىك تالابى دەيمىز.

اسان وماروۆ،

عالىم-جۋرناليست.

استانا-سەمەي-استانا.

Abai.kz