ءVىII. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان 

جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=4589  

جوڭعار حاندىعى 1635 جىلى قۇرىلعاننان باستاپ قازاق جەرىنە ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىق جاساپ جۇرگەندە ۇدايى  قورعانىس ءىسىن ۇيىمداستىرعان، دۇشپان جويقىن جورىعىمەن توندىرگەن قاتەردەن  قازاق مەملەكەتتىگىن جويىلۋدان امان ساقتاپ قالعان سالقام جاڭگىر  1652 جىلعى cوعىستا قازا تاپتى.

سول جىلعى ۇرىستاردان كەيىن ەداۋىر ۋاقىت بويى تىنىشتىق ورنادى. تاريحي ەڭبەكتەردە سول شاقتاعى ەكى حاندىقتىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى باعىتتالعان ءىرى اسكەري جورىقتارى جايىندا ەشقانداي ەلەۋلى مالىمەت كەزدەسپەيدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى سول، جاڭگىر حان ومىردەن وتكەن جىلى  جوڭعار حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى ەردەني باتىر قونتايشى دا دۇنيە سالعان بولاتىن. حاندىقتا تاق تالاسى تۋعان. بيلىككە باتىر قونتايشىنىڭ كىشى ۇلى  سەنگە كەلدى، بىراق ول ىشكى ءوزارا الاۋىزدىقتاردى توقتاتا المادى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك باۋىرلارىمەن اسكەري قاراما-قارسى تۇرۋشىلىق جاعدايدا تۇردى. اقىرى، 1657 جىلى، حاندىقتىڭ ءبىر ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى حوشوۋىت وچيرتۋ-تسەتسەننىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ولاردى (اعالارى تسەتسەن تايشى مەن تسزوتبانى) جەڭدى. سوسىن سولتۇستىك-باتىس موڭعولياداعى  حوتوگويت حاندىعىمەن شايقاستى. ونىڭ سوڭعى ءامىرشىسىن – التان-حان (التىن حان) دەپ اتالاتىن بيىك مارتەبەلىسىن، ياعني سولتۇستىك-باتىستاعى حالحالاردىڭ ەڭ سوڭعى التىن حانى ەرينچين-لۋۆسان تايشىنى – 1667 جىلى تىزە بۇكتىردى. ءوستىپ،  جوڭعارلارعا شىعىسىنان قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان دۇشپانىن سەنگە قونتايشى ءبىرجولاتا قاۋىپسىزدەندىردى. ودان ىشكى ساياسي جاعدايىن نىعايتۋ شارالارىن جاساپ، حاندىقتىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋدى جالعاستىردى. وسىنداي احۋالعا بايلانىستى قازاقتارعا قارسى ۇلكەن سوعىس شارالارى جۇرگىزىلگەن جوق.

بۇل كەزدە قازاق حاندىعىندا جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، ەل تۇرمىسى قالىپتى كۇيگە ءتۇسىپ قالعان. مايدان دالاسىندا قازا تاپقان سالقام جاڭگىر ارۋاعىنا ءتيىستى قۇرمەت كورسەتىلىپ، قوجا احمەت ياسساۋي مازارى كەشەنىندەگى اتا-بابالارى جانىنا – وزىندىك قازاق حاندارى پانتەونىنا جەرلەندى. قازاق ەلى باسشىلىعىنا 16-شى عاسىرداعى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» بەلگىلەگەن مەريتوكراتيالىق تارتىپكە سايكەس، مۇراگەرلىك جولمەن ەمەس، سۇلتاندار اراسىنان حالىق الدىنداعى بەدەلىنە وراي لايىقتى تۇلعا تاڭدالىپ،  جاڭا حان سايلاندى. تاققا وتىرعان – باتىر سۇلتان ەدى. سالقام جاڭگىر قۇزىرىنداعى اسكەري قىزمەتىمەن، ەرلىگىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن، ۇستامدى اقىلىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەل اۋزىنا ىلىگىپ جۇرگەن سۇلتان. ول دا جانىبەك حاننىڭ ۇرپاعى بولاتىن. جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكە سۇلتاننان تاراعان بۋىن وكىلى، بولەكەي سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى.  (اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ، وسەكە تارماعىنا جاتاتىن،  بولەكەيدەن تاراعان تاعى ءبىر كەزەكتى جوشىلىق سۇلتان ابىلقايىر دا حان بولادى. ول شىڭعىس–جوشى اۋلەتى ىشىندەگى حان تاعىنا وتىرعان ابىلقايىر اتتى ەكىنشى ادام بولاتىن، سوندىقتان، تاريحتا «كوشپەندى وزبەك حاندىعى»، «ابىلقايىر حاندىعى» اتالعان 15-ءشى عاسىرداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءامىرشىسىن ءبىرىنشى ابىلقايىر، 18-ءشى عاسىرداعى قازاق اتىمەن تاريحي ارەنادا ارەكەت ەتكەن مەملەكەتتىك بىرلەستىك قايراتكەرىن ەكىنشى ابىلقايىر دەۋ ورىندى بولماق).

باتىر حان جيىرما سەگىز جىل حان تاعىندا وتىردى. بۇل كەزەڭدە ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىعىن، مادەني تىنىس-تىرشىلىگىن دامىتىپ، ەل ءىشى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تىنىش زاماندى باستان كەشتى. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ىشكى جاعدايلارىنا بايلانىستى جوڭعارلار تاراپىنان قازاق ەلىنە ەلەۋلى قاتەر توندىرەرلىكتەي شاپقىنشىلىق جاسالعان جوق.  وسى شاقتا ويراتتاردىڭ تورعاۋىت تايپاسى – قالماقتار – ۇلى دالانىڭ باتىسىنا بەكەم قونىس تەپكەن. ورىس پاتشالىعى اسكەرىمەن بىرلەسىپ، نوعايلاردى تاريحي مەكەنىنەن قىرىمعا جانە كاۆكازعا ىعىستىرۋعا قاتىسقان. ولار وڭتۇستىكتەگى  تەرەكتەن تەرىستىكتەگى ساماراعا، باتىستاعى دوننان شىعىستاعى جايىققا دەيىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. سول عاسىردىڭ ورتاسىندا ولارعا شىعىس ويرات ۇلىستارىنان ءدۇربىت تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى كوشىپ كەپ قوسىلدى. (ولاردى ورىستار زەنگوريا، ياعني جوڭعاريا دەپ اتاعان). وسىلاي قاتارى كوبەيگەن قالماقتار سۋۆوروۆ اسكەرىنە قوسىلىپ، نوعايلاردى قىرىپ-جويۋدى جۇزەگە اسىرىستى. (قالماقتاردى جاڭا ولكەگە 1633 جىلى باستاپ كەلگەن حو-ورلۇك تايشىدان كەيىن حاندىقتى 1644 جىلى شۇكۇر-دايشىن، 1661 جىلى مونشاق باسقاردى، ال 1672 جىلى بيلىككە كەلگەن ايۋكە حان تاقتا جارتى عاسىردان استام وتىردى). ولار جەر-سۋىنا كوز الارتقان باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن قازاقتار مەن باشقۇرتتاردى 1644–1661 جىلدارى پاتشا اسكەرىمەن بىرگە «جۋاسىتۋعا» تىكەلەي اتسالىسىپ تۇردى.

قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى قالانا باستاعان شاقتا ورىس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىگىندە كازاكتار قاۋىمى (كازاچەستۆو) اتالعان الەۋمەتتىك توپ پايدا بولعان.  ولار اۋەلدە بيلىككە باعىنباي قاشىپ جۇرگەندەردەن قۇرالعان، ودان،  تەز قاتارى كوبەيىپ،  ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانعان دا، كوپ ۇزاماي پاتشالىقتىڭ شەكاراسىن تۇركىلەردىڭ جەر-سۋىن باسىپ الۋ جولىمەن كەڭەيتۋدىڭ العى شەبىنە شىققان. (ورىس كازاكتارى ءوز اتالىمىن قازاقتاردان العانى داۋسىز. «قازاق» ءسوزى، تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، التىنوردالىقتار سوققان تەڭگەلەردە بەدەرلەنگەن، ايگىلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» جازىلعان، ياعني قازاقتار مەملەكەتتىلىگىن ەرتەدەن كەلە جاتقان كونە تۇركىلىك اتاۋىن جالاۋ ەتۋ ارقىلى جاڭا ساپالىق بەلەسكە كوتەرگەن. ال «ەركىن ادام» رەتىندە تۇزىلگەن ورىس كازاكتارى كوپ ۇزاماي اگرەسسياشىل پاتشالىقتىڭ وڭ قولىنا اينالىپ، قازاقتاردى جاۋلاۋ شارالارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى). 

1580 جىلى كازاكتار توعىز جول تورابىندا تۇرعان ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى، نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ استاناسى بولعان سارايشىق شاھارىن مۇلدەم قيراتىپ، توناپ كەتتى.  1582 جىلى ءسىبىر حاندىعىن جويۋعا جول اشىپ بەردى. سول 80-ءشى جىلدارى جايىق بويىن جاۋلاپ الا باستادى. 1584 جىلى جايىق پەن شاعان وزەندەرى اراسىنداعى تۇبەككە جايىق قالاشىعى (قازىرگى ورال) سالىندى. كازاكتار قاۋىمى 1591 جىلى پاتشا بيلىگىن مويىندايتىندىقتارى جونىندە رەسمي انت بەرىپ، جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋ ناۋقاندارىنىڭ العى شەبىندە، پاتشالىقتىڭ نەگىزگى سوققى بەرەتىن كۇشى قىزمەتىندە ءجۇردى. پاتشالىق سولاردى العا سالا وتىرىپ، سىبىرگە، قيىر شىعىسقا سۇعىنۋدى ساتىمەن جۇزەگە اسىردى. قوسىپ العان ۇلان-عايىر جەر-سۋىن يگەرۋگە كوشتى. (ورال كازاكتارى 1991 جىلى رەسەي پاتشاسىنا قىزمەت ەتە باستاعاندارىنىڭ 400-جىلدىعىن تويلاۋعا تىرىستى، الايدا قازاق جەرىن وتارلاۋدا كازاچەستۆو اتقارعان ءرول سانالارىندا سايراپ تۇرعان قازاق ۇلتتىق قوزعالىسى مۇشەلەرىنىڭ قاتاڭ قارسىلىعى ناتيجەسىندە  تويلاي المادى).  1640 جىلى جايىقتىڭ تەڭىزگە قۇيار تۇسىنا گۋرەۆ قالاشىعى سالىنىپ، بالىق اۋلاۋ كاسىپشىلىگى قولعا الىندى.

قازاق جەرىنە اگرەسسياشىل كورشىلەر تاراپتارىنان ءىرى شاپقىنشىلىق جاسالعان جوق. تيىسىنشە، وسى كەزەڭدەگى باتىر حان باسقارعان قازاق حاندىعىنىڭ ورىس پاتشالىعىمەن قاتىناستارى نەگىزىنەن ساۋدا-ايىرباس بايلانىستارىن دامىتۋ سيپاتىندا ءوربىدى. قازاق جەرى ارقىلى ورىس كوپەستەرىنىڭ كەرۋەندەرى ورتا ازيا ەلدەرىنە ءجيى وتە باستادى. قازاقتاردىڭ وڭتۇستىكتەگى بۇحار حاندىعىمەن قارىم-قاتىناستارى دا بەلگىلى دارەجەدە دوستىق راۋىشتە دامىدى. بۇل جىلدارى بۇحارادا اشتارحاندىقتار اۋلەتى وكىلدەرى  نادىرمۇحاممەد حان (1642–1645) مەن ونىڭ ۇلى ابدالازيز حاننىڭ (1645–1680) بيلىگى جالعاسىپ جاتقان. 

وسىنداي احۋالدا قازاق ەلى نەگىزىنەن تىنىشتىقتا، بەيبىت ءومىر كەشتى. 

 ال جوڭعار حاندىعىندا تاققا تالاسۋىن قويماعان باتىر قونتايشىنىڭ ۇلكەن ۇلدارى تسەتسەن تايشى مەن تسزوتبا باتىر 1670 جىلى، اقىرى، سەنگە قونتايشىنى ولتىرەدى. ەل بيلىگىن تسەتسەن حان قولعا الادى. وسى جاعدايدا سەنگەنىڭ ءىنىسى گالدان تيبەتتەگى دالاي-لامادان ءدىني مارتەبەدەن بوسانۋعا رۇقسات سۇرايدى. ول جاستايىنان زايا-پانديتانىڭ باتاسىن الىپ، تيبەتتە وقىعان، بۋدديزم ءىلىمى سوڭىنا تۇسكەن، عىلىمي دارەجە العان ەدى. دالاي-لاما  وعان زايا-پانديتانىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى رەتىندە قاراپ، تاققا وتىرعان اعاسى سەنگەنىڭ جانىندا ءدىني قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن جوڭعارياعا قايتارعان بولاتىن. مۇندا كەلگەلى ول از ۋاقىتتا بۋددالىق ءۇش حرام سالىپ، ءۇش موناستىر مەكتەبىن اشقان ەدى. دالاي-لاما رۇقساتىن بەرەدى. سودان سوڭ، كەزىندە سەنگەنىڭ تاققا وتىرۋىنا كومەكتەسكەن الاشان ويراتتارىنىڭ ءامىرشىسى وچيرتۋ-تسەتسەنمەن بىرلەسە قيمىلداپ، بيلىكتى باسىپ العان تسەتسەن حاننىڭ اسكەرىمەن شايقاسادى. جەڭىسكە جەتىپ، تسەتسەندى ولتىرەدى. تسزوتبانى ەلدەن قۋادى. ودان، وزىنە قارسى شىققان ىنىلەرى – سەنگەنىڭ ۇلدارى سونوم-رابدان مەن تسەۆان-رابداندى جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. العاشقىسى ۋلانىپ ولەدى، ەكىنشىسى ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى، ناعاشىسى ايۋكەگە قاشادى.

الايدا ىشكى قارسىلىقتار ۇدەي تۇسەدى. گالدان قونتايشىنىڭ ىقپالىنىڭ ارتا تۇسۋىنەن قاۋىپتەنگەن وچيرتۋ-تسەتسەن دە (گالداننىڭ تاققا وتىرۋىنا ءوزى كومەكتەسكەنىنە جانە قىزى انۋدى وعان تۇرمىسقا بەرگەنىنە قاراماستان) وعان قارسى توپپەن بىرىگەدى. دەگەنمەن 1677 جىلى گالدان قونتايشى بارلىق قارسىلاستارىن جەڭىپ (كەيبىرى قازا تابادى، بىرەۋلەرى قىتايعا قاشادى), ءوزىنىڭ بارلىق ويرات يەلىكتەرىندەگى باستى امىرشىلىك جاعدايىن مويىنداتىپ بەكىتىپ الادى. وسى جىلى دالاي-لاما وعان حان مارتەبەسىن بەرەدى. سوندا گالدان حان 1640 جىلعى «دالالىق زاڭدار جيناعىنا» تولىقتىرۋلار جاسايدى. ىشكى ساياسي جاعدايدى وسىلايشا رەتكە كەلتىرىپ، رەسەيمەن ساۋدا جانە ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن دامىتادى. سوسىن كورشى ەلدەرگە كوز الارتا باستايدى. شىعىس تۇركىستانعا (موعولستانعا) 1679 جىلدان بىرنەشە اسكەري جورىق جاساپ، اقىرى ونى جوڭعارياعا تولىق قوسىپ الادى. سول جاعدايدى – بۋدديزم ءدىنىن ۇستاناتىن ويراتتاردىڭ «دىنسىزدەردى» (مۇسىلمانداردى) باعىندىرعانىن ەسكەرىپ، دالاي-لاما وعان بوشوگتۋ (ياعني «شاپاعاتقا بولەنگەن») مارتەبەسىن بەرەدى. جوڭعارياداعى نەگىزگى قارسىلاستارىن جەڭىپ، جەرىن كەڭەيتكەن، ورتالىق بيلىكتى نىعايتقان گالدان بوشوگتۋ حان ەندى قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىق جاساۋعا دايىندالادى...

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سالقام جاڭگىردەن كەيىن ەل بيلەگەن بولات حاننىڭ كەزىندە حاندىققا بولاشاقتا قاۋىپ توندىرەتىن جاعدايلار جان-جاقتىڭ بارىندە (تەرىستىك-باتىس، تەرىستىك، شىعىس) بىرتىندەپ ورناپ جاتقانمەن، قازاق حاندىعىنىڭ باستى جاۋى سانالاتىن جوڭعاريا ءوز ىشىندە كۇردەلى ساياسي جاعدايدى، شيەلىنىسى مول ساياسي داعدارىستى باستان كەشىپ جاتقاندىقتان، ەلەۋلى سوعىس بولعان جوق. كوپ جىلدار بويى تىنىش زامان ورناپ تۇردى. ادەتتە تاۋكە حانعا ورايلاستىرىلاتىن «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»  كەزەڭى سول بولات حان تاقتا وتىرعان جيىرما سەگىز بەيبىت جىلدا ورناعان بولۋ كەرەك. مامىراجاي تىنىشتىقتى گالدان بوشوگتۋ حان 1680 جىلى بۇزدى...

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz