قازاق قوعامىندا سوت بيلىگى حان بيلىگىنەن جوعارى تۇردى.  العاشقى قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار ەدى. ولار قازاقتى جەكە ەل، ۇلت رەتىندە قالىپتاستىرۋعا ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى. وسى نەگىزى قالانعان قازاق مەملەكەتىن ودان ءارى دامىتىپ، ىشكى، سىرتقى ساياساتىن شەبەر جۇرگىزىپ، الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق جۇيەنى رەتتەپ وتىراتىن جارعىلار قابىلداپ، ەلدىڭ سالت-ءداستۇرىن ساقتاعان قازاق حاندارىنىڭ ءبىرى – قاسىم حان ەسىمى تاريحتا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتالاتىن زاڭدار جيناعىمەن بەلگىلى. ەل باسقارۋ جۇيەسىندە اتا جولىن ۇستانعان قاسىم حان زامان ەرەكشەلىگىنە وراي، جاڭا ورتاعا سايكەس جاڭا نيزام جۇيەسىن ەنگىزەدى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتالاتىن بۇل كونە جارعى سول كەزدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ قوعامدىق جانە قۇقىقتىق زاڭدارىن قالىپتاستىرادى، ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس-سالت ەرەجەلەرىن بايىپتايدى، جەكە ادامدار اراسىنداعى رۋ تايپالار مەن قوعامدىق توپتار اراسىنداعى قاتىناس جۇيەسىن تاعايىندايدى.

«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» ءبىر عاسىرداي ءوز قىزمەتىن اتقارعان سوڭ، ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، ەسىم حاننىڭ (1598-1645 جج.) تۇسىندا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالعان زاڭدىق جۇيە ومىرگە كەلدى. اتالعان ەكى زاڭ جۇيەسى ەش وزگەرىسسىز ءحVىى عاسىردىڭ اياعى نەمەسە ءحVىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قازاق جۇرتىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتتى.

تاۋكە حاندىق قۇرعان ءحVىى عاسىردىڭ اياعى ءحVىىى عاسىردىڭ باسى – قازاق ەلىنىڭ ابىرويى اسىپ، كوسەگەسى كوگەرگەن ەرەكشە ءبىر كەزەڭى بولدى. قازاق قوعامىندا بىرتۇتاستىق پەن ىنتىماق ورناتۋعا دانەكەر بولعان ەجەلگى ەرەجە – قاعيدالاردىڭ ۇلگىلى نۇسقاسى، حالىق­تىڭ ءتارتىپ نيزامىنىڭ،  سالت-ءداستۇرىنىڭ جۇيەلى جيىنتىعى – اتاقتى «جەتى جارعى» بولدى. «جەتى جارعى» – دانا بابالارىمىزدىڭ  «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» نەگىزگە الىپ، ساحارانىڭ سول زامانداعى تۇرمىس-تىرلىگىنە، قوعامدىق، الەۋمەتتىك احۋالىن ەسكەرە وتىرىپ، كەلەشەكتىڭ قامىن ويلاپ،  جان-جاقتى بايىپتالعان زاڭگەرلىك ۇلى مۇراسىن قالدىردى. «قاسقا جول» مەن «ەسكى جول» زاڭدارىن تولىقتىرىپ، ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىپ، دامىتقان تاۋكە حان بۇرىنعى بەس تاراۋعا تاعى دا ەكى تاراۋ قوسىپ، «جەتى جارعى» دەپ اتادى. بۇل جاڭادان قوسىلعان ەكى تاراۋ: جەر داۋى تۋرالى زاڭ مەن قۇن داۋى تۋرالى زاڭ ەدى. «جەتى جارعىنى» قازاق حالقى نەگىزىندە ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلدى. ال كەيبىر نورمالارى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن تولىعىنان قولدا­نىلىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ قىزمەتىن ءتيىمدى اتقارىپ كەلدى.

قازاق حاندىعى ءداۋىرى ءحVى-ءحVىىى عاسىرلاردا، ياعني، قاسقا جولدى قاسىم حان، ەسكى جولدى ەسىم حان، جەتى جارعىنى شىعارعان تاۋكە حان تۇسىندا باسقارۋ جۇيەسى حاندىق بيلىككە نەگىزدەلگەن، ساياسي جاعىنان ورتالىقتانعان، ءبىرۇتاس، قۇقىقتىق مەملەكەت بولدى.  وسى كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ كورشى ورنالاسقان مەملەكەتتەرمەن بايلانىستا بولىپ، ولارمەن ساۋدا، ساياسي ماسەلەلەرىن شەشۋ زاڭ جۇيەسى ارقىلى انىقتالدى.  قازاق حاندارىنىڭ نەگىزگى زاڭدارى قازاق حاندىعىن وسى كەزدە مەملەكەت رەتىندە تانىتىپ قانا قويماي، ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونومي­كالىق دامۋىنا ىقپال ەتتى.

«جەتى جارعى» ورىس دەرەكتەرىندە «تاۋكە حان زاڭدارى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. جەتى جارعىعا اكىمشىلىك، قىلمىستى ىستەر، ازاماتتىق قۇقىق نورمالارى، سونداي-اق، سالىقتار، ءدىني كوزقاراستار تۋرالى ەرەجەلەر ەنگىزىلگەن، ياعني، وندا قازاق قوعامى ءومىرىنىڭ بارلىق جاعى تۇگەل قامتىلعان. ولاردا ورتا عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ پاتريارحاتتىق-فەودالدىق قۇقى­عى­نىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى مەن نورمالارى بايان ەتىلگەن. قازاقشا «جارعى» – ادىلدىك دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. جەتى جارعى – جەتى ادەتتىك قۇقىقتىق جۇيەدەن تۇراتىن قوعامدىق قاتى­ناستاردى رەتتەيتىن سالالاردىڭ جيىنتىعى. ولار – جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، بالا تاربيەسى جانە نەكە، قىلمىستىق جاۋاپكەر­شىلىك، رۋلار اراسىنداعى داۋ، ۇلت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.

«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى مەملەكەتتىڭ ىشكى جاعدايىن كۇشەيتۋگە  باعىتتالدى. وسى زاڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ تايپا، رۋ باسىلارىن جىلىنا ءبىر رەت جينالۋعا مىندەتتەدى. «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەپ اتالىپ كەتكەن جيىنعا تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، ەدىگە بي، تايكەلتىر بي، بايدالي بي، قوقىم بي، ساسىق بي سياقتى ءىرى، بەدەلدى بيلەر قاتىس­قان. بۇل جيىنداردا مەملەكەتتىڭ سىرتقى جانە ىشكى جاعدايىنا بايلانىستى ماسەلەلەر داۋىس بەرۋ نەگىزىندە شەشىلدى. جيىنعا قاتىسۋشى ءار رۋدىڭ ءوز تاڭباسى بولدى. بۇل تاڭبالار قۇرىلتايدا مەملەكەتتىك ءرامىز دارەجەسىندە بەكىتىلدى. قازاقتىڭ نەگىزگى بايلىعى مال بولعانى بەلگىلى. سوندىقتان، «جەتى جارعى»  زاڭدارىنا ساي ءار مەنشىك يەسى ءوز مالدارىنا ەن سالۋعا مىندەتتەلدى. سونىمەن قاتار، ءار رۋدىڭ جايىلىم جەر مەنشىگى قاتاڭ بەلگىلەندى.

ءحVىىى عاسىردان باستاپ قازاقستان جەرى رەسەي وتارىنا اينالىپ، وسىعان وراي جەرگى­لىكتى حالىقتىڭ قازاقى ءداستۇرى مەن زاڭ-جورالعىلارى ەسكەرىلمەستەن وتارلاۋشى ەلدىڭ زاڭ ەرەجەلەرى ەنگىزىلە باستادى.  رەسەي قازاق­ستاندى باسقارۋدىڭ بۇرىنعى جۇيەسىن تۇبىرىمەن قايتا قۇرۋ مىندەتىن العا قويدى. رەفورمانى دايارلاۋ كەزىندە قالىڭ بۇقارانىڭ كوڭىل كۇيى نازارعا الىنبادى. ش.ءۋاليحانوۆ حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىنا نەگىزدەلگەن اكىمشىلىك جۇيەسىن ەنگىزۋدى ۇسىندى. «سوت رەفورماسى جونىندەگى جازبالارىندا» ول قازاق حالقى ءۇشىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاڭاشىلدىقتاردى اسا ماڭىزدى دەپ ەسەپتەدى.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانعان اتا زاڭى جايلى ايتساق،  ءبىرىنشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ تاپسىرۋىمەن زاڭگەر بارلىبەك سىرتتانوۆتىڭ جازىپ شىققان «قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى» دەگەن قۇجات. ەكىنشىسى – پارتيانىڭ باعدارلامالىق قۇجاتى.  الاش پارتياسى العاش رەت زاماننىڭ دامۋ ۇدەسىنەن شىعاتىن، مەملەكەتتىلىك تالاپتارىنا ساي كەلەتىن كونستيتۋتسيالىق سيپاتتاعى باعدارلاماسىن جاسادى. الاش پارتياسىنىڭ ساياسي باعدارلاماسىنىڭ جوبا­سىن جاساۋعا ۇلت قايراتكەرلەرى – ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتۇلى، ە.عۇمار، ە.تۇرمۇحامەدوۆ، ع.جۇندىباەۆ، ع.ءبىرىمجا­نوۆتار باستاعان قازاقتىڭ سول كەزدەگى الدىڭعى قاتارلى، وزىق ويلى ازاماتتارى اتسالىستى. 10 بولىمنەن تۇراتىن باعدارلامادا مەملەكەتتىڭ فورماسى، جەرگىلىكتى بيلىك پەن ونى باسقارۋ جۇيەسى جونىندە، قۇقىق نەگىزدەرى، ءدىن بوستان­دىعى، سوت بيلىگى، ەلدى قورعاۋ، سالىق سالۋ، ەڭبەكشىلەردىڭ قۇقىعى جانە جەر ماسەلەلەرى تۇتاستاي قامتىلدى. باستى ەرەكشەلىگى – باعدارلاما قازاق اۆتونومياسىن وزگە حالىقتارمەن بىرگە دەموكراتيالىق سيپاتتاعى رەسەي فەدەراتيۆتىك مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنداعى ەل رەتىندە تاني كەلىپ، جەكە مەملەكەت بولۋ مۇمكىندىگىن دە جوققا شىعارعان جوق.

كسرو قۇرامىنداعى قازاقستان ءۇشىن كەلەسى كونستيتۋتسيا 1978 جىلى قابىلدانسا، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى كونستيتۋتسياسى 1993 جىلى 28 قاڭتارداعى قازاقستاننىڭ  جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءىح سەسسياسىندا قابىلداندى.

ەلدىڭ ەگەمەندىگىن تانىتاتىن بۇل كونستي­تۋتسيا مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەڭ جوعارعى زاڭ تۇرعىسىندا ساياسي-قۇقىقتىق سيپاتتا العاش بەكىتكەن قۇجات بولدى.

قر قازىرگى كونستيتۋتسياسى 1995 جىلى 30 تامىزدا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىل­داندى. كونستيتۋتسيانىڭ قوعام ومىرىندەگى، ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى ورنى بولەك. بيىل جيىرما جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ وتىرعان اتا زاڭىمىز ءوز ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى. كونستي­تۋتسيا قاعيداتتارىنا سايكەس، ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق جولمەن دامۋ باعىتى ايقىندالدى. قۇقىقتىق مەملەكەت قالىپ­تاستىرۋ قاعيدالارى قوعامدا جانە ازامات­تاردىڭ ساناسىندا تۇپكىلىكتى بەكىتىلىپ، ءوز جەمىسىن بەرۋدە.

كونستيتۋتسيامىزدا ايتىلعانداي، ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قازىناسى – ادام، ونىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىقتارى. اتالعان زاڭناما وسىنداي ۇلان-عايىر ەلىمىزدە بىرلىگىمىز جاراسىپ، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ كەپىلدىگى مەن ايقىن نىشانى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ايقىن دالەلى – ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا 140 ەتنوس پەن 46 ءدىني قاۋىمداستىق كەلىسىم مەن دوستىقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرۋى. وسى نەگىزدە باستى كونستيتۋتسيالىق قاعيداتتار – بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق، بۇكىل حالىق يگىلىگى جولىنداعى ەكونوميكالىق دامۋ قامتاماسىز ەتىلەدى.  حالىقتىڭ بىرلىگى، بۇل، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ مىزعىماستىعى.

قازاقتا «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ءسوز بار،  ءبىز، ياعني، ەرتەڭى مول ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ەل بولاشاعى جارقىن بولۋى ءۇشىن حالىقتىڭ قۇقىقتارى مەن ءتالىمىن ەڭ الدىمەن جاس وسكەلەڭ ۇرپاق — بالالاردان باستاعا­نىمىز ءجون. جاستار  – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ما­سە­لە. ويتكەنى، ولاردى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا تاربيەلەۋ مەن جاعىمسىز ادەتتەرگە بوي الدىرماۋىنا تىيىم سالۋ بۇگىننەن باستالادى. ال وسى مىندەتتى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ورىندا­ماعان جاعدايدا بۇل احۋال ۋشىعىپ، قوعا­مىمىزدىڭ باستى ماسەلەسىنە اينالۋى مۇمكىن.

اتا-بابالارىمىز «ەلىڭنىڭ بولاشاعى كوركەم بولسىن دەسەڭ، بالاڭدى ازامات قىل» دەپ بەكەر ايتپاعان. قانداي دامىعان ەل بولسا دا، ەگەر ولاردىڭ جاستارىنىڭ دامۋى مەن تاربيەسى دۇرىس ارنادا، دۇرىس باعىتتا جۇرگىزىلمەسە، سول مەملەكەتتىڭ بولاشاعى جوق دەپ ايتۋعا بولادى. سوندىقتان ەلدىڭ مەملە­كەتتىك ءبىرىنشى ۇستاناتىن ساياسي قاعيداسى: «ەل بولاشاعى – جاستاردىڭ قولىندا». بۇل قاعيدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ءوز بەينەسىن تاۋىپ، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا.

جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسىپ، جەتىلدىرىلىپ، دامىتىلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «جەتى جارعى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىمەن ساباقتاسىپ جاتقانداي. مىنە، وسىلايشا  وتانىمىزدىڭ ءتۇپ قازىعى – اتا زاڭىمىز مەملەكەتىمىز بەن حالقىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىنا، ەكونوميكامىزدىڭ وركەندەۋىنە، وركەنيەتتى ەل رەتىندە تانىلۋىمىزعا كەپىل بولاتىنىنا سەنىمىمىز مول. سول ءۇشىن دە ونى ارداقتاپ، قۇرمەتتەۋ – بارشامىزدىڭ پارىزىمىز.

جازيرا وشاقباەۆا،

قر بعم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ

ينستيتۋتى فيلوسوفيا ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي

قىزمەتكەرى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

"الماتى اقشامى" گازەتى