بۇل ماقالا بىرەر جىل بۇرىن جازىلسا كەرەك. قىزىعى سول، سىزدەرگە ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالا قىتايداعى قازاق سايتتارىندا كوپ قايتالانىپ كوشىرىلىپ باسىلعان ءارى wechat ميكروبلوگتى حات-حابار الماسۋ جەلىسىمەن بىرنەشە ون مىڭداپ بولىسىلگەن. بىلتىرعى جىلى الدەبىر شەندى "ورالمانداردى ساۋاتسىز" دەپ سالىپ ەدى. قوعامدا ورالماندار ەلگە كەلىپ، ەكونوميكانى قۇر جەمىرۋدە دەگەن جاعىمسىز پىكىر دە بار. قىتاي، مونعوليا، تۇركيا مەن ەۋروپادان كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ اراسىندا كاسىبىن دوڭگەلەتىپ ەلگە ۇلەسىن تيگىزىپ جاتقاندار از ەمەس. شەتەلدە دە جۇرگەن جەرىنىڭ ەڭ قالتالىسى ءارى سىيلى زيالىسى بولىپ جۇرگەن قانداستار كوپ. سولاردىڭ ءبىرى مايرا مىرزاشقىزى. وقىڭىز، وي ءتۇيىڭىز.

Abai.kz

2012-جىلدىڭ شىلدە ايىندا شىعىستاعى قىتايمەن شەكارادا قونىس تەپكەن «باقتى» كەدەن بەكەتىنە جاڭادان عانا اۋىسقان كەزىم بولاتىن. ادەتتەگىدەي، ايقاي-شۋى كوپ جولاۋشىلار تەرمينالىنىڭ ىشىندە كەدەندىك تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتتىق. جالپى، كەدەن بەكەتىندەگى ەڭ اۋىر جۇمىس ۋچاسكەسى وسى جولاۋشىلار تەرمينالى بولىپ ەسەپتەلەدى. ويتكەنى شەكارادان ارلى-بەرلى وتكەن جولاۋشىلاردىڭ ىشىنەن نەبىر پيعىلداعى پەندەلەردى كوپ كەزدەستىرەسىڭ. سوندىقتان دا بۇل ۋچاسكەدە جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن مىقتى كاسىبي-پسيحولوگيالىق دايىندىق كەرەك.

كەنەت جولاۋشىلار تەرمينالىنىڭ الدىنا قىتاي ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ءنومىرى ىلىنگەن اق دجيپ اۆتوكولىگى توقتاي قالدى. بۇل مەن ءۇشىن توسىن جاعداي ەدى. سەبەبى قىتاي جاعىنان ءبىزدىڭ ەلگە اۆتوكولىكتى ارنايى رۇقساتپەن عانا وتكىزەدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جەڭىل اۆتوكولىكپەن نەگىزىنەن، رەسمي دەلەگاتسيالار عانا وتەتىن. ءدجيپتىڭ ىشىنەن ۇزىنشا بويلى، ادەمى ءوڭدى جانە وزىنە وتە جاراسىمدى كيىنگەن ءبىر كەلىنشەك ءتۇستى.– مىنا كىسى كىم؟ – دەدىم قاسىمداعى ارىپتەسىمە. ؟– نە، ءسىز ونى تانىمايتىن با ەدىڭىز؟ – دەپ تاڭدانا قارادى ارىپتەسىم. ؟– جوق، ءبىرىنشى رەت كورۋىم.– ول ءبىزدىڭ مايرا دەگەن قارىنداسىمىز عوي. ءوزى شاۋەشەكتە تۇرادى. وسى وڭىرگە تانىمال كاسىپكەر. قىتاي جاقتاعى بەدەلى دە مىقتى، – دەدى. بەيتانىس ايەل كەدەندىك تەكسەرۋدەن ءوتۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ ارىپتەستەرمەن جىلى امانداستى. سول كەزدە قاسىمداعى ارىپتەسىم وعان: «مايرا، حال قالاي؟ تانىسىپ قوي، ءبىزدىڭ كەدەن بەكەتىنە جاقىندا عانا اۋىسىپ كەلگەن باستىقتىڭ ورىنباسارى» دەپ تانىستىردى مەنى. سويلەگەن سوزىنەن، يناباتتى جىميىسىنان كوپتى كورگەن جانە مادەنيەتتى ادام ەكەنى بىردەن بايقالىپ تۇردى. ءوزىن وتە قاراپايىم ۇستايدى ەكەن. ؟ وسى تانىستىقتان كەيىن ارادا كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق. بىردە شەكارادان قىتاي جاعىنان شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنا قاراستى تارباعاتاي ايماعىنىڭ باسشىلارى ءوتتى. ماقساتتارى – شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمشىلىگىمەن كەلىسىم اياسى توڭىرەگىندە وسكەمەن قالاسىندا قىتاي تاۋارلارىنىڭ جارمەڭكەسىن وتكىزۋ ەكەن. قاراسام، دەلەگاتسيا ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قارىنداسىمىز مايرا ءجۇر. ونىڭ موينىنا بىردەن ەكى مىندەت جۇكتەلىپتى. ءبىرىنشىسى – جارمەڭكە بارىسىنداعى ۇيىمداستىرۋ شارالارىنا بەلسەنە قاتىسۋ، ەكىنشىسى – تىلماشتىق قىزمەت. سودان كەيىن قىتاي جاعىنان قازاقستانعا وتەتىن رەسمي دەلەگاتسيا ىشىنەن مايرانى ءجيى كورىپ ءجۇردىم. ءتىپتى ول بىردە قىتاي ازاماتتارىن جازعى ۋاقىتتا الاكولگە اكەلىپ، دەمالدىرۋ جۇمىستارىنا دا بەلسەنە ارالاستى. بۇل، ارينە ءبىزدىڭ ەلدە ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ۇلكەن شارا ەكەنى بەلگىلى. «قىتاي ازاماتتارى الاكولدىڭ تاماشا تابيعاتىن كوردى. ەندى ولار سول جەرگە ينۆەستيتتسيا سالۋ جانە ءوز ەلدەرى تاراپىنان دەمالۋشىلاردى تارتۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتىر» دەدى.

جالپى، مايرامەن جاي تانىستىعىم بولماسا، ونىڭ جاساپ جۇرگەن يگى شارالارىنان ونشا حاباردار ەمەس ەكەنمىن. مەن ونىڭ جات جەردەگى بەدەلى مەن يگى ىستەرىن شاۋەشەك قالاسىنا كەلگەندە عانا كوز جەتكىزدىم. ول بىلاي بولعان ەدى. بىردە دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ، مازام بولماي ءجۇردى. سوعان قاراماستان، ەمدىك شارالاردى قابىلداۋ ءۇشىن جۇمىستان قول ۇزۋگە مۇمكىندىك بولمادى. ونىڭ سەبەبى - كەدەن بەكەتىندەگى قايتا جوندەۋ جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، ونىڭ سالتاناتتى تۇردە اشىلۋىنا قىزۋ دايىندىق شارالارى ءجۇرىپ جاتتى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە جولاۋشىلار تەرمينالىنان مايرا جولداسى اسقار تالعاتۇلى ەكەۋى ءوتىپ بارا جاتتى. كورگەن بەتتە: «سالاماتسىز با، اعا! حالىڭىز قالاي؟» دەپ وزىنە جاراسىمدى جىميىسىمەن امانداستى دا، جانىنداعى جولداسى اسقارمەن تانىستىردى. جولداسى شاۋەشەكتە كولىكتىك باقىلاۋ سالاسىندا قىزمەت ىستەيدى ەكەن. مەن مازام بولماي تۇرسا دا، ادەتتەگىدەي سىر بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ «جاقسى» دەي سالدىم. سول كەزدە ول بەتىمە كوزىن تىكتەي قاداپ: «اعا، مەن قاتەلەسپەسەم، ءسىز سىرقاتتانىپ جۇرگەنگە ۇقسايسىز» دەدى. «ونى قايدان ءبىلدىڭ؟» دەدىم تاڭىرقاپ. سول كەزدە ول: «مەنىڭ نەگىزگى ماماندىعىم – دارىگەر. ال كاسىپكەرلىك – قوسىمشا كاسىبىم. سىرقاتىڭىزدى كوزىڭىز ايتىپ تۇر عوي» دەدى. مەن شىنىمەن دە سوڭعى جىلدارى سوزىلمالى بۇيرەك سىرقاتىمەن قينالىپ جۇرگەنىمدى ايتتىم. مەنى تىڭداپ بولعان سوڭ: «اعا، مۇمكىندىك بولسا، قىتايعا كەلىڭىز. جاقسى ەمحانا مەن تاماشا دارىگەرلەر بىزدە دە كوپ. سونىمەن قاتار قىتايدىڭ قاي ەمحاناسىندا ەم شارالارى مىقتى، سول جاعىنان دا كەڭەس الا الاسىز» دەدى. مايرا قارىنداسىمنىڭ وسى سوزىنەن كەيىن شىنىمەن دە ويلانىپ قالدىم. بۇيرەكتى ەمدەتەمىن دەپ قازاقستاندا مەن بارماعان ەمدەۋ ورنى قالماعان شىعار دەسەم دە بولادى. قىتاي مەديتسيناسىنىڭ دا الەمدى تاڭىرقاتقان تۇستارى كوپ ەكەنى بەلگىلى. سودان كەيىن باسشىلىقتىڭ رۇقساتىمەن ءبىر اپتاعا قىتايعا كىرىپ شىعۋعا رۇقسات الدىم. شەكارادان مايرا قارىنداسىم توسىپ الدى. كولىككە مىنگەن بەتتە بىردەن شاۋەشەكتەگى تارباعاتاي ايماعىنىڭ ۇلتتىق ەمحاناسىنا تارتتىق. ەمحاناداعىلار مايرانى جاقسى تانيدى ەكەن. نەگىزگى كاسىبي ماماندىعىنان شەتتەپ قالماۋ ءۇشىن مايرانىڭ ءوزى دە وسى ەمحانادا اراگىدىك دارىگەر-گينەكولوگ قىزمەتىن اتقارىپ قوياتىن كورىنەدى. سونىمەن قاتار اتالمىش ەمحانادا قىزمەت ىستەيتىن ءوزىمىزدىڭ قانداستارىمىز دا از ەمەس كورىنەدى. بارلىعى قۇشاق جايا قارسى الدى.

مەنىمەن جىلى امانداسقان ەمدەۋشى دارىگەر، پروفەسسور ەربول ءجۇمادىل لەزدە ءتيىستى ەمدىك-تەكسەرۋ شارالارىنا كىرىسىپ كەتتى. بار-جوعى ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە بارلىق اناليزدەرىمدى دايىنداپ، دياگنوزىمدى دۇرىس قويىپ بەردى دە، قالاي جانە قانداي دارىلەرمەن ەمدەلۋ كەرەكتىگىن تىڭعىلىقتى ءتۇسىندىردى. مەن دارىگەردەن ينەمەن ەمەس، تيبەتتىك دارىلىك شوپتەرمەن ەمدەۋ جاعىنان كەڭەس بەرۋىن ءوتىندىم. ول قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. ءتيىستى دارىلىك شوپتەرىمدى دە لەزدە تاۋىپ بەردى. مەن راحمەتىمدى ايتىپ، جۇمىسىمنىڭ تەز بىتكەنىنە قۋاندىم. سودان كەيىن ۋاقىتتى بوس وتكىزبەي، ەرتەسىنە تۇستەن كەيىن ەلگە قايتۋعا بەل بۋدىم. مايرا ەرتەڭگى كۇنى تاڭەرتەڭ حابارلاسىپ، «اعا، ساعات ون بىردە شاۋەشەك قالاسىنىڭ پارتكوم حاتشىسى جانە قالا اكىمى مەن كەدەن باسشىلىعى ءسىزدى قوناق قىلادى. باسقا بىردەڭە جوسپارلاپ قويماڭىز» دەدى. بۇل مەنىڭ جوسپارىمدا جوق توسىن جاي ەدى. ساسقانىمنان: «اينالايىن، مايرا! ول كىسىلەر نەگە بەكەر اۋرە بولدى؟ مەنىڭ بۇل ساپارىم رەسمي ەمەس قوي» دەدىم. «وقاسى جوق، اعا! ول كىسىلەردىڭ كوبىسى ءسىزدى جاقسى بىلەدى. كەشە ءسىز شەكارادان وتكەن كەزىڭىزدە الدىن الا سولاي جوسپارلانىپ قويعان بولاتىن» . مەن شىنىمەن دە ابدىراپ قالدىم. قوناققا باراتىنداي گالستۋك تاعىپ، شىكىرەيىپ تە كەلمەگەن ەدىم. ءبىر جاعىنان مايرا قارىنداسىمنىڭ نيەتىنە، جات جەردە جۇرسە دە، قازاق دەگەن ازعانا حالىقتىڭ بەدەلىن كوتەرىپ جۇرگەنىنە ىشتەي ريزا بولدىم. سودان كەيىن ساعات 11-دە ۋادەلى جەرگە كەلدىك.

الدىمىزدان شاۋەشەك قالاسىنىڭ پارتكوم حاتشىسى جان يان، قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى، ءوزىمىزدىڭ قانداسىمىز جاۋدات، كەدەن باستىعى جانە «پاكيتۋ» اۆتوكولىك وتكەلىنىڭ باستىعى سين فۋ، سونداي-اق ەسىمدەرى سول وڭىرگە بەلگىلى اعايىندى كاسىپكەرلەر قايرات پەن ءدىلشات قارسى الدى. بەيرەسمي باسقوسۋ بولسا دا، داستارقان ۇستىندە ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق جانە ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس جونىندە جاقسى اڭگىمە ءوربىدى. بۇعان قوسا، قىتاي مەملەكەتى باسشىلىعى تاراپىنان ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا اينالىمىن ۇلعايتۋ ءۇشىن شاۋەشەك قالاسىنا بىرنەشە ميلليارد دوللار ينۆەستيتتسيا تارتىلىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مىقتى جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن ەستىدىم. سونىمەن قاتار وسى باسقوسۋدا تارباعاتاي ايماعى باسشىلىعىنىڭ ءبىزدىڭ قانداس قارىنداسىمىز مايراعا قانداي سىي-قۇرمەتپەن قارايتىنىنا كوز جەتكىزدىم. بۇل مەن ءۇشىن، ارينە ۇمىتىلماس ءبىر ءسات بولىپ قالدى دەسەم دە بولادى.وتىرىستان شىققان كەزدە مايرانىڭ ۇيالى تەلەفونى شىر ەتە ءتۇستى. تەلەفوندى كوتەرگەن ول: ء«يا، قىزىم، قازىر كەلەمىز» دەدى دە، ماعان بۇرىلىپ: «اعا، جارتى ساعات قانا ۋاقىت كەتەدى. رەنجىمەسەڭىز، قىزىمدى مەكتەپكە اپارىپ تاستايىن» دەدى. ەكەۋمىز ءوزى تۇراتىن ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كەلدىك. الدىمىزدان كىشكەنە عانا ءسۇپ-سۇيكىمدى رانا ەسىمدى قىز بالا شىقتى. «سالەمەتسىز بە، اعا؟» دەپ جىلى امانداستى. قازاقشا سۋداي اعىپ تۇر. ديكتسياسىندا ەشبىر اكتسەنت بايقالمايدى. «بالاڭ قاي تىلدە وقيدى؟» دەپ سۇرادىم مايرادان. «قىتاي تىلىندە» دەدى. مەن ابدىراپ قاراپ قالدىم. سودان كەيىن مەنىڭ كوكەيىمدە كەپتەلىپ تۇرعان سۇراۋلى سويلەمدى ءدوپ باسقانداي: «قازىر شاۋەشەكتە تازا قازاق مەكتەبى جوق، اعا. تەك ارالاس مەكتەپتەر عانا قالدى. سوندىقتان دا قىتاي تىلىندە وقىتىپ جاتىرمىن. ال ۇيدە تەك قازاقشا عانا سويلەسەمىز. قىزىم بولاشاقتا قازاق، قىتاي جانە اعىلشىن تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرسە دەپ ارماندايمىن. سوندىقتان، قوسىمشا اعىلشىنشا دا وقىتىپ ءجۇرمىن. ال ءوزىم بولسا ازداپ ورىسشا ۇيرەنە باستادىم» دەدى. سونىمەن قاتار ءسوز اراسىندا جالعىز قىزى رانانىڭ ونەرپاز ەكەنىنەن دە حاباردار بولدىم. ول 2013 جىلدىڭ تامىز ايىندا كورەيانىڭ استاناسى سەۋل قالاسىندا وتكەن ونەر سايىسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق «قارا جورعا» ءبيىن بيلەپ، 1-ورىن الىپتى. بۇعان قوسا، مۋزىكامەن اۋەستەنەدى جانە قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنىڭ قۇلاعىندا وينايدى ەكەن. ءيا، قانشاما جىل اتامەكەنىنەن جىراق جۇرسە دە، كىندىگىنىڭ قانى جات جەردە تامسا دا، ءوزىنىڭ انا ءتىلىن ۇمىتپاي، ۇلتتىڭ ادەت-عۇرىپتارىن دارىپتەي ءبىلۋ – تاريحي وتانىن، حالقىن سۇيەتىن جانە بويىندا ۇلتتىق رۋحى بار ادامدارعا عانا ءتان قاسيەت ەكەنى اقيقات. ءدال وسى ساتتە قالىڭ قازاقتىڭ اراسىندا جۇرسە دە، ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن جانە بىلۋگە دە تىرىسپايتىن كەيبىر ماڭگۇرت اعايىندار ەسىمە ءتۇسىپ، ءىشىم ۋ جالاعانداي اسەردە قالدىم.

مايرا ءوزىنىڭ يگى ىستەرى جايلى ايتۋعا ىڭعايسىزداندى ما، كوپ اشىلا قويعان جوق. سودان كەيىن: «اعا، شەتەلدە كاسىپقويلىقپەن اينالىسىپ، كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن قانداستارىمىز جونىندە مۇراتحان شوقان دەگەن اقىن ءارى ورالمان جىگىت «قىتايداعى قازاق كاسىپكەرلەرى» اتتى كىتاپ شىعارعان بولاتىن. سول كىتاپتىڭ ىشىندە ءبىراز مالىمەت بار» دەپ مەنىڭ قولىما سول كىتاپتى ۇستاتتى. كىتاپتى پاراقتاپ وتىرىپ، مايرانىڭ كىم ەكەنىنە سوندا عانا تولىق كوزىم جەتكەندەي بولدى. ول 2008 جىلى قازان ايىندا دۇنيەجۇزىلىك از ۇلتتاردىڭ ۇزدىك جەكە كاسىپكەر وكىلى رەتىندە تانىلىپ، امەريكا، مەكسيكا، ۋكراينا، مولدوۆا، قازاقستان، تۇركيا مەملەكەتتەرىندە ەكونوميكالىق باس قوسۋلاردا بولىپتى. سونىمەن قاتار تارباعاتاي ايماعى بويىنشا «ۇزدىك كاسىپكەر ايەل» اتاعىنىڭ يەگەرى ەكەن. بۇعان قوسا، ءوزى باسقاراتىن «رانا» (قىزىنىڭ اتىمەن قويىلعان) سىرتقى ساۋدا سەرىكتەستىگىنىڭ جىلدىق تاۋار اينالىمى ون ميلليون دوللاردان اسىپتى. قازاقستانعا جىلىنا ون مىڭ توننادان استام كوكونىس جونەلتۋگە قول جەتكىزگەن. بۇعان قوسا، ەكى ەل اراسىندا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن وتانداستارىمىزعا قولدان كەلگەن كومەگىن اياماي، ءتيىستى جەرىندە اقىل-كەڭەسىن دە بەرىپ جۇرەتىن كورىنەدى. قازىرگى ۋاقىتتا اتا-اناسىن قازاقستانعا كوشىرىپ الىپ، بار جاعدايلارىن جاساپ قويعان. ەلگە ورالۋ ءوز جوسپارىندا دا بار سياقتى.قايتاتىن ۋاقىت تا تايادى. شاۋەشەكتە بار-جوعى ەكى-اق كۇن بولسام دا، ەكى ساعاتتاي وتە شىقتى. ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا قاراماستان، قانشاما مىقتى ازاماتتارمەن تانىسىپ، دەنساۋلىعىما بايلانىستى دا نەگىزگى شارۋامدى ءبىتىرىپ الدىم. كوڭىلىمە سول مەدەۋ. شەكاراعا كەلدىك. كەدەن بەكەتىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان كەزدە، سول جەردە جينالىپ تۇرعان ءبىراز ازاماتتار جاپىرىلا مايرامەن امانداسىپ جاتتى. مايرا مەنى ولارمەن «اعام» دەپ تانىستىرىپ جاتىر. ال مەن بولسام ىشتەي ماقتاۋعا دا، ماقتانۋعا دا لايىقتى قارىنداس تاپقانىما قۋانىپ تۇردىم. ءيا، جات جەردە، ميللياردتاعان قىتاي حالقىنىڭ ىشىندە كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى بولىپ جۇرگەن قازاق قىزىنىڭ ادامگەرشىلىگىنە، يگى ىستەرىنە ەرىكسىز باسىڭدى يەسىڭ. وسىندايدا ءوزىنىڭ بىلىمىمەن، مادەنيەتىمەن، ادامگەرشىلىك قاسيەتىمەن جانە ەڭبەكقورلىعىمەن ەكى ەلدىڭ اراسىن بايلانىستىرىپ جۇرگەن مايرا مىرزاش قىزىن شىنىمەن دە شاۋەشەكتىڭ شىرايى دەسە دە بولادى. 

«ايقىن» باسىلىمى 

بەكەن تولەۋجانۇلى