رەسەيدە پاتشا بيلىگىنىڭ قۇلاۋى نəتيجەسىندە قازاقتىڭ ۇلتجاندى قايراتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن قازاق جەرىندە «الاشوردا» دەپ اتالاتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇكىمەتى (1917 جىلى 13 جەلتوقساندا) قۇرىلىپ 1917–1920 جىلدارى ءومىر سۇرگەنى تاريحتان بەلگىلى. الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا سول كەزدەگى بوكەي ورداسى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي وبلىستارىنداعى، كاسپي سىرتى وبلىسىنداعى، التاي گۋبەرنياسىنداعى قازاقتار مەكەندەيتىن اۋداندار ەنگىزىلدى. ال تۇركىستان اۋماعىنداعى قازاقتاردى قوسىپ، اۆتونوميا جاريالاۋعا 1 اي مەرزىم بەلگىلەندى [1, 125].

قازاق حاندىعى مەن مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى بىرنەشە عاسىر بويى قالىپتاسىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ مەن جۇزەگە اسىرۋدىڭ مول تəجىريبەسىنىڭ جيناقتالۋى، الاش زيالىلارىنا XX عاسىر باسىندا رەسەي قۇرامىندا اۆتونوميا تۇرىندە ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ سىرتقى بايلانىستاردى قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەردى. الاش ۇكىمەتىن جاريالاعان 1917 جىلعى جەلتوقسانداعى ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ شەشىمدەرىندە سىرتقى بايلانىستار ورناتۋ ماڭىزدى مəسەلە رەتىندە كوتەرىلدى. سەزد الاشورداعا: ا) قارىزدار الۋعا; ب) باسقا اۆتونوميالىق كورشىلەرمەن بىرلەسىپ كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە ۋəكىلدىك بەرگەن. بۇل جاعدايدا كەلىسىم جاساۋ قۇقىعى: «الاش» قۇرىلتاي جينالىسىنا جۇكتەلەدى — دەپ كورسەتتى [2, 87].

رەسەيدىڭ ازيالىق بولىگىندە 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيالار نəتيجەسىندە 1917–1918 جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان بىرنەشە ۇكىمەتتەر قۇرىلىپ، الدى بىرنەشە اي، ال كەيبىرى بىرنەشە جىل ءومىر ءسۇردى. قازىرگى رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە بولشەۆيكتەردەن ازات ەتىلگەن رەسەيدىڭ شىعىس ايماقتارىندا قۇرىلعان دەموكراتيالىق «ۇكىمەتتەر» ىشىندە ەكەۋى جەتەكشى ءرول اتق. ءبىرى — سامارا قالاسىندا قۇرىل عان كومۋچ (1918 ج. — قىركۇيەك — قاراشا), ەكىنشىسى — ورتالىعى ومبىدا ورنالاسقان ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى (1918 ج. قىركۇيەك — قاراشا). بۇل ەكى ۇكىمەتتىڭ دە وزدەرىن قورعايتىن قارۋلى كۇشتەرى (حالىق ارمياسى، ءسىبىر ارمياسى) بولدى. ەكى ۇكىمەت 1918 جىلى قىركۇيەكتە ۋفا قالاسىندا وتكەن بىرىككەن كەڭەستە بىرىگۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، 5 ادامنان تۇراتىن ديرەكتوريا قۇرىپ، بۇرىنعى ۋاقىتشا ۇكىمەت تۇسىندا مينيستر بولعان ەسەرلەر پارتياسىنىڭ مۇشەسى ن. د. اۆكسەنتەۆتى توراعا ەتىپ سايلايدى. بىراق سول جىلى 18 قاراشادا ومبىدا كازاك əسكەرلەرى توڭكەرىس جاساپ ديرەكتوريانى قۇلاتىپ، بيلىك تىزگىنى پ. ۆ. ۆولوگودسكيگە كوشەدى. بۇل ۇكىمەت كوپ ۇزاتپاي دەموكراتيالىق جولمەن بارلىق بيلىكتى ادميرال ا. ۆ. كولچاكقا تاپسىرادى. ال ادميرال كولچاك سىبىردەگى بيلىكتى 1920 جىلدىڭ 4 قاڭتارىنا دەيىن قولىندا ۇستادى [2, 209–217]. ورتالىق ازيادا ورتالىعى قوقان قالاسىندا ورنالاسقان تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى قۇرىلىپ 1917 جىلدىڭ قاراشاسىنان 1918 جىلدىڭ 11, اقپانىنا دەيىن، ياعني 72 كۇن ءومىر ءسۇردى. رەسەيدىڭ ىشكى اۋماعىندا 1917 جىلى 29 قاراشادا باشقورتستان اۆتونومياسى جاريالانىپ 1919 جىلدىڭ 18, اقپانىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى. بۇل ۇكىمەتكە ز.ۋəليدي باسشىلىق جاسادى. الاشوردا باسشىلارى وسى ۇكىمەتتەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزە وتىرىپ، قازاق مەملەكەتتىگىن مويىنداتۋعا بارلىق ءəدىس امالدارمەن كۇش سالدى. الاشوردا باسشىلىعى əر كەزەڭدە وسى ۇكىمەتتەرمەن بايلانىس ورناتىپ، ولاردان قولداۋ تابۋعا ۇمتىلادى. بۇل ۇكىمەتتەر الاش اۆتونومياسىن ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە مويىندايدى دەپ ۇمىتتەنەدى. سوندىقتان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى وسى ۇكىمەتتەرمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعۋعا تىرىستى. قازاق قايراتكەرلەرى الاش اۆتونومياسىن ساقتاپ قالۋ جولىندا كورشىلەس əسكەري جəنە ساياسي كۇشتەرمەن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستار جۇرگىزدى [4, 124].

الاشوردا ۇكىمەتىنە وتە كۇردەلى جاعدايدا قىزمەت اتقارۋىنا تۋرا كەلدى. 1918 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي رەسەيدە ازامات سوعىسى مەن شەتەل ينتەرۆەنتسياسى باستالدى. قازاق دالاسىن دا قامتىعان ازامات سوعىسى سالدارىنان 1918 جىلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باتىس جəنە شىعىس بولىمدەرى قۇرىلادى. باتىس الاشوردانىڭ ورتالىعى جىمپيتى اۋىلىندا (قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى سىرىم اۋدانىنىڭ ورتالىعى — س.د.) ورنالاسىپ، وعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ جەتەكشىلىك جاسادى. الاش ور دا نىڭ شىعىس ءبولىمى سەمەي قالاسىندا ورنالاسىپ ونى Əليحان بوكەيحانوۆ باسقاردى. تاريحشى عالىمداردىڭ پىكىرى بويىنشا سەمەيدەگى بيلىك ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ءرولىن اتقاردى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى بارىنشا تاباندى كۇرەس جۇرگى ءزىپ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىن ازامات سوعىسى اياقتالعانعا دەيىن توقتاتپادى [5, 83].

الاش باسشىلارى رەسەي جەرىندەگى ۋاقىتشا əسكەري ۇكىمەتتەردەن بولاشاق قازاق əسكەرىن قۇرۋ ءۇشىن قارۋ-جاراق پەن قازاق ساربازدارىن əسكەري ونەرگە ۇيرەتەتىن ماماندار الۋدى ماقسات ەتتى جəنە بۇل ىستە ەدəۋىر نəتيجەگە قول جەتكىزەدى. العاشقى كەلىسسوزدەردى جاھانشا جəنە حالەل دوسمۇحامەدوۆتار «كومۋچپەن» (كوميتەت چلەنوۆ ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا) جۇرگىزەدى جəنە ولاردان ەدəۋىر كولەمدەگى قارۋ-جاراقتار الادى. 1918 جىلى 3 ماۋسىمدا سامارادا قۇرىلعان كومۋچ قۇرامىنا 10-عا جۋىق الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى كىردى جəنە بۇل قۇرىلىم فەدەراليزم ءپرينتسيپىن ۇستاندى [6, 250]. كومۋچ الاشوردانى نەگىزىندە مويىندادى جəنە 1918 جىلى 25 قىركۇيەكتە الاشوردا تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداپ، قازاق ۇكىمەتىمەن بايلانىس جۇرگىزەتىن ارنايى ۋəكىل تاعايىندادى. الاشوردا باشقۇرت اۆتونومياسىمەن-دە وداقتىق قارىم-قاتىناس جاساۋعا əرەكەتتەندى [7, 174].

ال ۋفا ديرەكتورياسى بولسا 1918 جىلى 4 قاراشادا الاشوردا ۇكىمەتىن تاراتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، بۇل اۆتونوميانى باسقاراتىن باس ۋəكىل قىزمەتىن ەنگىزەدى [7, 172]. الاش باسشىلىعى ورىنبوردا اتامان دۋتوۆپەن بايلانىس جاسادى. ومبىدا ورنالاسقان ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى رەسەي يمپەرياسى قۇرامىندا بولعان وتار حالىقتارعا بۇيرەگى بۇرا قويمادى. ول ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنداعى م. ب. شاتيلوۆ باسقارعان بۇراتانالار ءىسى جونىندە مينيسترلىك الاش اۆتونومياسىمەن ءتۇرلى مəسەلەلەر بويىنشا (زەمستۆو، سالىق مəسەلەسى، əسكەر جاساقتاۋ، سوت بيلىگى.ت.ب.) بويىنشا جۇمىستار جاسادى. الاشوردا باسشىسى Ə.بوكەيحانوۆ ءسىبىر ۇكىمەتىنە «الاشوردا مەن ءسىبىر ۇكىمەتى اراسىنداعى ۋاقىتشا قاتىناستار ورناتۋ تۋرالى» تومەندەگىدەي ۇسىنىس جاسايدى: «1) ءسىبىر ۇكىمەتى مەن الاش اۆتونومياسى ءبىرىن-ءبىرى تانيدى… 3) الاش تەرريتورياسىن مەكەندەيتىن بارلىق حالىقتار مويىندايتىن وكىمەت قۇرىلعانشا الاشوردا قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ وكىمەت ورگانى بولىپ تابىلادى… 4)…ارميا تەرريتوريالىق جəنە ۇلتتىق نەگىزدە قۇرىلادى… ول سوعىس كەزىندە ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ əسكەريلەرىمەن ورتاق كوماندوۆانيەگە باعىنادى. ءسىبىر ۇكىمەتى ارميانى قارۋ-جاراقپەن… ازىق-تۇلىكپەن جəنە əسكەري نۇسقاۋشىلارمەن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. …الاشوردا الاش تەرريتورياسىن بولشەۆيكتىك باندالاردان تازارتۋدى، تۇركىستان مەن جەتىسۋعا كومەك كورسەتۋدى ءوزىنىڭ ءبىرىنشى مىندەتى دەپ سانايدى. 5)…بانكتەر مەن باسقا دا قارجى مەكەمەلەرى əزىرگە ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنە باعىنادى… 6)تاياۋ ۋاقىتتا بولشەۆيكتەردەن ازات ەتىلگەن اۆتونوميالىق حالىقتارمەن شەت ايماقتاردىڭ دەپۋتاتتار كونگرەسىن فەدەرالدىق وكىمەت قۇرۋ ماقساتىمەن شاقىرۋ قاجەت… ءسىبىر، الاش، باشكيريا جəنە تۇركىستان فەدەراتسياسىن قۇرۋ مۇمكىن. ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى الاشوردانىڭ ۇسىنىسىن ءتورت كۇن بويى تالقىلاپ تومەندەگىدەي شەشىمگە كەلەدى: الاشوردا قازاق حالقىن باسقاراتىن وكىمەت ورگانى بولىپ مويىندالسىن، وعان ءۇي باس سايىن سالىق جيناۋعا رۇقسات ەتىلسىن، الاشوردا ۇلتتىق سوت قۇرۋعا قۇقىلى بولسىن، ۇلتتىق ارميا ءسىبىردىڭ əسكەري مەكەمەسى بەلگىلەگەن ءتəرتىپ بويىنشا قۇرىلادى. ونىڭ قولباسشىسى مەن əسكەري بولىمدەردىڭ كومانديرلەرىن الاشوردانىڭ كەلىسىمىمەن ءسىبىردىڭ əسكەري مينيسترلىگى تاعايىندايدى [7, 181].

 الاشتانۋشى عالىم ك.نۇرپەيىسوۆ ءسىبىر ۇكىمەتىمەن الاشوردانىڭ بۇل كەلىسىمىن الاش اۆتونومياسىن جارتىلاي مويىنداۋ بولدى دەپ باعالايدى. الاشوردانىڭ əسكەري ءبولىمىنىڭ باستىعى، كاپيتان ح.توقتامىشەۆ ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن الاشوردا əسكەرىن قۇرۋعا كومەكتەسۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. سونىڭ نəتيجەسىندە الاشتىڭ əسكەري قۇرامالارى، اق گۆاردياشىلارمەن كۇش بىرىكتىرىپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىس قيمىلدارىن جۇرگىزۋگە قاتىسادى. كولچاك پەن اننەنكوۆ əسكەرلەرى بەيبىت قازاق اۋىلدارىنا زورلىق-زومبىلىق جاساعاندىقتان الاش قايراتكەرلەرى ولاردان باس تارتىپ كەڭەس وكىمەتىمەن جاقىنداسۋعا بەت بۇرادى. كولچاك ءسىبىر ۇكىمەتىنەن بيلىكتى تارتىپ الىپ الاشورداعا باعىنۋدى تالاپ ەتكەندە ونىڭ باتىس ءبولىمى بۇيرىققا باعىنبايتىنىن ءوز قاراۋىنداعى تەرريتوريادا باسقارۋدى بۇرىنعىشا جۇرگىزە بەرەتىنىن مəلىمدەدى. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ ورتالىعى ورنالاسقان جىمپيتىعا 80 əسكەرى مەن كولچاكتىڭ وكىلى گەنەرال لەبەدەۆ كەلگەندە ج.دوسمۇحامەدوۆ بيلىكتى بەرمەيدى [4, 114–115].

الاشوردا مەن تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى جەتەكشىلەرى قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدا ءبىر باعىت ۇستانادى. تۇركىستاندىق ۇكىمەت باسشىلارى م.شوقاي مەن م.تىنىشباەۆ الاش سەزدەرىنە قاتىسسا، الاش وردا اتىنان م.دۋلاتوۆ، ب.قۇلمانوۆ جəنە ت.قۇنانباەۆ سياقتى الاش وكىلدەرى 1918 جىلى 6–9 قاڭتاردا وتكەن سىرداريا قازاقتارىنىڭ سەزىنە قاتىسادى. الاشوردا مەن تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى جەتەكشىلەرى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى پوزيتسيادا بولىپ، سوعان ساي əرەكەت جاسادى. بىراق العاشقى كەزدە ولاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ مəسەلەسىندە پىكىر الشاقتىعى دا كەزدەستى. Əليحان بوكەيحانوۆ قازاقستاننىڭ (قازاق اۆتونومياسىنىڭ) تۇركىستانمەن (قوقان اۆتونومياسىمەن) بىرىگۋىنە قارسى بولدى. م.دۋلاتوۆتىڭ ايتۋىنشا Ə.بوكەيحانوۆ بۇل مəسەلە تۋرالى كوزقاراسىن مىنا تۇرعىدا دəلەلدەدى: «ورتا ازيانىڭ حالىقتارى، سولاردىڭ قاتارىندا وزبەكتەرمەن بىرىگۋگە بولمايدى. ولاردا ءدىني فاناتيزم مەن كەرتارتپالىق عۇرىپتار كوپ ساقتالىنعان. ورتا ازيا حالىقتارى شاريعات زاڭىمەن ءومىر سۇرەدى. ولار مəدەني تۇرعىدان بىزدەن ءبىر ساتى تومەن تۇر. سوندىقتان ولارمەن بىرىگۋدەن ەشبىر نəتيجە شىقپاق ەمەس». تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنداعى وزبەك وكىلدەرى دە الاشوردا باسشىسى Ə.بوكەيحانوۆ تۋرالى دۇرىس كوزقاراستا بولمادى. قازاقتاردىڭ سىرداريا وبلىستىق سەزىنە قاتىسۋعا قوقانعا كەلگەن ب. قۇلمانوۆ، ت. يبراگيموۆ، م. دۋلاتوۆتارعا ولار بىلاي دەگەن: «سىزدەردىڭ كوسەمدەرىڭىز كادەت Ə.بوكەيحانوۆ بارىپ تۇرعان ورىسشىل ادام». تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىنىڭ وكىلدەرىنە سىرداريا وبلىسىن قازاق اۆتونومياسىنا قوسۋ تۋرالى پىكىر ۇنامادى. ال سىرداريا وبلىسىنان ەكىنشى بۇكىل قازاق سەزىنە قاتىسقان م.شوقاي بۇكىل قازاق جەرى تۇركىستان اۆتونومياسىنا بىرىكتىرىلسىن دەگەن العاشقى ءوز ۇسىنىسىنان باس تارتىپ، ەكى جاقتىڭ كوزقاراسىن جاقىنداستىرۋدا جاعىمدى ءرول اتقاردى [1, 126]. الاش اۆتونومياسىنىڭ باسشىلارى كەڭەس بيلىگىمەن دە ساياسي ىمىراعا كەلۋ جولدارىن قاراستىرادى. باتىس الاشوردانىڭ 1918 جىلى قاڭتاردا قاراتوبەدە وتكەن سەزىندە كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن مəسكەۋگە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان دەلەگاتسيا جىبەرۋگە شەشىم قابىلدايدى. ونىڭ ءبىر سەبەبى كەڭەس وكىمەتىن باسشىسى ۆ. ي. لەنين جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن ونىڭ ورىس əيەلى ولگانى (يانگا) جاقسى تانۋى دا سەبەپ بولدى [8, 73].

 الاش ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ مəسكەۋگە بارىپ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ. ي. لەنينمەن، ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي. ۆ. ستالينمەن كەزدەسىپ ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن تابىس ەتەدى. كەلىسسوزدەردىڭ بارىسىندا الاشوردا جەتەكشىلەرى كەڭەس وكىمەتى باسشىلارىنىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا كەڭەس وكىمەتىن «رەسەيدەگى بارلىق اۆتونوميالى حالىقتاردىڭ كىندىك ۇكىمەتى» دەپ تانۋعا ءمəجبۇر بولادى. زەرتتەۋشىلەر دەرەكتەرىنە قاراعاندا كەلىسسوزدەر نəتيجەلى وتكەن. الاشتىقتار كەڭەس بيلىگىنەن الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى. الاش ۇكىمەتى كەڭەس ۇكىمەتى جانىنان قازاق كوميسسارياتىن قۇرۋدى سۇرادى. ي. ۆ. ستالين سەمەيدەگى الاشوردا باسشىسى Ə.بوكەيحانوۆ پەن ح.عابباسوۆتى تەلەگرافقا شاقىرىپ: «…قازاق-قىرعىز وكىلدەرى جەرگىلىكتى سوۆەتتەرمەن بىرىگىپ، ۇلت نيەتتەرىن جارىسقا شىعارۋعا سيەز شاقىراتىن كوميسسيا قۇرۋ كەرەك» — دەپ الاشورداشىلاردان وسى مəسەلەگە بايلانىستى جاۋاپ قايتارۋىن وتىنەدى. الاش دەلەگاتسياسى دا ءوز تəۋەلسىزدىگىن بەلگىلى دəرەجەدە قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى ءبىراز تالاپتاردى كەڭەس وكىمەتىنە قويادى. حالەل جəنە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتار كەلىسسودەردىڭ اياقتالعانىن حابارلاي كەلە سەمەيگە جولداعان جەدەلحاتىندا كەڭەس وكىمەتى قازاقستاننىڭ ءəربىر وبلىستىق كەڭەسىندە تۇتقىندالعان قازاق قايراتكەرلەرىن بوساتۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرگەندىگىن، الاشوردا ۇسىنعان وزگە شارتتارعا تاياۋ كۇندەرى جاۋاپ بەرەتىندىگىن جəنە ركفسر-ءدىڭ ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسارياتىنىڭ قۇرامىندا قازاق ءبولىمىن قۇرۋعا قول جەتكىزگەندىكتەرىن حابارلايدى. كەلىسسوزدەر نəتيجەسىندە مəسكەۋ الاشتىقتار سۇراعان 40 ملن. ءرۋبلدىڭ 12 ميلليونىن بەرەدى. بىراق ورتا جولدا، ساراتوۆ قالاسىندا ورال وبلىستىق دەپۋتاتتار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولشەۆيك د.ي.ياكوۆلەۆ كۇتىپ وتىرىپ، اقشانى تارتىپ الادى. بۇل وقيعا الاشتىقتاردىڭ كەڭەس بيلىگىنە دەگەن نارازىلىعى مەن سەنىمسىزدىگىن ودان ءəرى ءورشىتتى. الاشتانۋشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە سول كەزدە رەسەيدىڭ ازيالىق بولىگىندە قۇرىلعان ۇكىمەتتەر دە الاشوردانى ساياسي كۇش رەتىندە تانىپ ءوز جاعىنا تارتۋعا əرەكەت جاساعان [9]. كەڭەس وكىمەتى ازامات سوعىسىنىڭ العاشقى جىلىنىڭ قورىتىندىلارىن شىعارا كەلىپ، كەڭەس وكىمەتىن ۇلت ايماقتارىندا نىعايتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى — ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىستى تەرەڭدەتۋ قاجەت دەپ سانادى. بۇل باعىتتا كەڭەستىك نەگىزدەگى تاتارستاننىڭ، باشقۇرتستاننىڭ جəنە قازاقستاننىڭ اۆتونوميالىق مەملەكەتتىگىن تەز ارادا قۇرۋ بولشەۆيكتەردىڭ ۇلت ساياساتى سالاسىنداعى ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى دەپ انىقتالدى. بۇل باعىت بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ VIII سەزىندە (ناۋرىز 1919 جىل) بەكىتىلدى. كەڭەس وكىمەتى، اقگۆاردياشىلار جاعىنداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتەردەن تۇڭىلگەن الاشوردا ۇكىمەتىمەن بايلانىسقا بارىپ، ءوز جاعىنا تارتتى. ەڭ الدىمەن مۇنداي بايلانىسقا الاش وردانىڭ بەلگىلى قايراتكەرى ا.بايتۇرسىنوۆ باسقارعان توبى باردى [7, 190–191].

1919 جىلى قازاق دالاسىندا بولشەۆيكتەردىڭ نۇسقاۋىمەن قازاق اكسر-ءىن قۇرۋدى ۇيىمداستىرۋ مəسەلەسىمەن اينالىساتىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىن (قازرەۆكوم) قۇرىلادى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن 1919 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باتىس الاشوردا مەن كازرەۆكوم اراسىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ مəسەلەسى قارالدى. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازرەۆكوم وكىلدەرى جاھانشا جəنە حالەل دوسمۇحامەدوۆتارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە كەلەدى. بىراق بۇل كەلىسسوزدەر بارىسىندا الاشوردا ۇكىمەتى قازرەۆكوم تاراپىنان قويىلعان ۇسىنىستارعا كەلىسپەگەندىكتەن ناقتى جاۋاپ قايتارماعان [10, 235]. دەگەنمەن ازامات سوعىسى كەزىندە وزدەرىنىڭ باستى ساياسي قارسىلاسى ساناعانىمەن الاشوردا باسشىلىعى رەسەيدەگى جəنە قازاقستانداعى ساياسي جاعدايدى ەسكەرە كەلە كەڭەس وكىمەتىمەن ىمىراعا بارۋعا ءمəجبۇر بولدى. الاش اۆتونومياسى باسشىلارى əرقاشان ەكى لاگەرگە ءبولىنىپ سوعىسىپ جاتقان رەسەيدىڭ ازامات سوعىسىنا قازاق ازاماتتارىن قوسىپ قۇربان ەتۋدەن بارىنشا ساقتانىپ، ۇلت مۇددەسىن قورعاپ əرەكەت جاسادى. مəسەلەن، 1918 جىلى قاراشادا قىزىل ارميامەن سوعىستاردا جەڭىلىسكە ۇشىراعان، اقگۆاردياشىل كۇشتەردىڭ قاتارىنداعى ورال كازاكتارى الاشوردادان əسكەرگە قازاق جىگىتتەرىن بەرۋدى تالاپ ەتكەندە، الاش جىگىتتەرى تەك ءوز جەرىن قورعاۋعا عانا انت بەرگەندىگىن العا تارتىپ الاش باسشىلارى ودان باس تارتادى. الاشوردا باسشىلارى سىرتقى كۇشتەرمەن قاتىناستارىندا قازاق ولكەسىن اۆتونوميالى باسقارۋعا كۇش قولدانباي، قان توگىسسىز، كونستيتۋتسيالىق جولمەن، ساياسي كۇرەس ءəدىسى ارقىلى جەتۋدى ماقسات ەتتى. سونىمەن قاتار بولشەۆيكتىك كۇشتەرمەن، اقگۆاردياشىلارمەن جəنە رەسەيدىڭ قازاق ەلىمەن شەكارالاس ايماقتارىنداعى سول كەزدەردە قۇرىلىپ شامالى ۋاقىت ءومىر سۇرگەن ۇكىمەتتەرمەن ۋاقىتشا ىمىراعا كەلگەندە ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاي وتىرىپ، تəۋەلسىز ساياسات جۇرگىزۋگە ۇمتىلدى. الاش كوسەمدەرى رەسەيدەگى الاپات ازامات سوعىسى جاعدايىندا سان ءتۇرلى ءəدىس تəسىلدەر قولدانىپ كەيىنگى تولقىن قايراتكەرلەرگە مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە، سونىڭ ىشىندە سىرتقى قاتىناستار سالاسىندا ۇلت كادرلارىنا ۇلت مۇددەسىن قورعاۋدىڭ ۇلگى ونەگەسىن، العاشقى تəجىريبەسىن كورسەتىپ كەتتى. سول زامانعا ساي تولىققاندى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بار الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 1917–1919 جىلداردا بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى اۋماعىندا قىسقا مەرزىمدى ءومىر سۇرگەن 5–6 ۇكىمەتتەرمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋى، سولارعا قاتىستى قاۋلى-قارارلار قابىلداۋى، بۇل قازاق ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ ساياسي ساۋاتتى بولعاندىعىن جəنە بۇل ۇكىمەتتىڭ سىرتقى بايلانىستار قالىپتاستىرۋعا قابىلەتتى ەكەندىگىن ايعاقتايدى.

سەيىتقالي دۇيسەن،

قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ 

جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، پ.ع.ك.، استانا ق.

e-history.kz