جاقىندا قازاق ءتىلىن زەرتتەپ جۇرگەنىنە 50 جىلداي ۋاقىت بولعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بايىنقول قاليۇلى قاليەۆتىڭ «تۇسىندىرمە سوزدىك جاساۋدىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى» دەگەن مونوگرافياسى جارىق كوردى. كىتاپتا اۆتور 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلى سوزدىگىنە» عىلىمي تۇرعىدان ساراپتاما جاساپ، سوزدىك جاساۋدا جىبەرىلگەن ءبىراز كەمشىلىكتەردى كورسەتكەن. بۇل ىسكە كىرىسكەندىگىن عالىم بىلايشا تۇسىندىرەدى:

ء«تىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» دەپ اتالاتىن تۇسىندىرمە سوزدىكتى جاساپ شىعاردى (2011 ج). وقىپ قاراسام، «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» دەگەن اتىنا قاراماستان  بۇل سوزدىككە ەنگەن سوزدەردىڭ ءبىراز بولىگى جاتجۇرتتىق سوزدەر (ۆارۆاريزمدەر) ەكەندىگىنە، ءبىر تالاي قازاق سوزدەرىنىڭ سوزدىككە كىرمەي قالعاندىعىنا، اتاۋ سوزدەرگە بەرىلگەن انىقتامالاردىڭ  ءبىرازى قاتە ەكەندىكتەرىنە كوزىم جەتتى. ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرعاننان  كەيىن جانىڭ  شىدامايدى ەكەن. سول ولقى تۇستاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا، كەتكەن كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋگە ادال نيەتپەن، ءوز ەركىممەن  دەرەۋ كىرىسىپ كەتتىم.

ءبىرىنشى كەزەكتە 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» (قاتس) جوق، وندا قامتىلماعان سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن جيىپ-تەرىپ، ءبىر توم تۇسىندىرمە سوزدىك جاسادىم. ول «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى (15 تومدىققا قوسىمشا)» دەگەن اتپەن  2014 جىلى باسىلىپ شىقتى. كولەمى – 59,1 باسپا تاباق. تارالىمى 4 مىڭ دانا. وندا 10 مىڭ 690 ءسوز بەن 2 مىڭ 645 ءسوز تىركەسى – بارلىعى 13 مىڭ 335 تىلدىك بىرلىك قامتىلدى.

ال ەندى 15 تومدىق سوزدىكتى جاساۋشىلاردىڭ ءبىر عانا ماقساتتارى بولعان سياقتى. ول – قايتكەن كۇندە دە سوزدىكتىڭ كولەمىن ۇلكەيتىپ، سول ارقىلى ونىڭ توم سانىن 15-كە جەتكىزۋ دەگەن مۇددە. راسىندا جونسىزدىگىنە قاراماستان ولار وزدەرىنىڭ بۇل ماقساتىنا قول جەتكىزگەن.

وسىنداي ارزان امبيتسيانىڭ، داڭعازا ماقتانىشتىڭ كەسىرىنەن سوزدىكتە بۇلاردان باسقا دا كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلگەن. ولار:

– قاتس-تە باسى ارتىق جاتجۇرتتىق سوزدەر (لات.، گرەك، اراب.، پارسى، ورىس ت.ب.) مەن عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەر، جەرگىلىكتى سوزدەر مەن بىرقولدانىم سوزدەر كوپتەپ الىنعان.

–  ءبىر ماعىنالى ءبىر سوزگە ەكى ءتۇرلى: ءبىرى – جالپىحالىقتىق، ەكىنشىسى – عىلىمي انىقتاما بەرىلگەن;

– سوزدەرگە، ءسوز تىركەستەرىنە بەرىلگەن انىقتامالار كوپ جەردە ءدال، انىق، ايقىن ەمەس. كەيدە ءتىپتى مۇلدە قاتە بەرىلگەن انىقتامالار دا ءجيى كەزدەسەدى.

– 15 تومدىقتىڭ وزىندە دە، ونداعى اتاۋ سوزدەردىڭ جازىلۋىندا دا ورفوگرافيالىق قاتەلەر مولىنان ۇشىراسادى;

–  سوزدىكتەگى اتاۋ سوزدەردىڭ، تۇراقتى تىركەستەردىڭ الىپبيلىك جۇيەسى دۇرىس ساقتالىنا بەرمەيدى;

– جاتجۇرتتىق سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىن كورسەتەمىز دەگەن جەلەۋمەن ونداي سوزدەردىڭ لاتىنشا، گرەكشە، اعىلشىنشا، فرانتسۋزشا، ارابشا جازىلۋلارىن كورسەتكەن. بۇل، ارينە، ارتىق. ويتكەنى ولاردى قاراپايىم حالىق وقي دا، تۇسىنە دە المايدى; ولاردىڭ ۇلتتىق تۇسىندىرمە سوزدىككە قاجەتى دە شامالى. 

ادەتتە 15 تومدىق سياقتى ۇلكەن سوزدىككە كىرىسپەس بۇرىن سوزدىكتىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى، كىمدەرگە ارنالاتىندىعى، سوزدىكتە قاي عاسىرلار ارالىعىنداعى تىلدىك بىرلىكتەر قامتىلاتىندىعى، ول سوزدىك ادەبي ءتىلدىڭ سوزدىگى مە، جوق، جالپىحالىقتىق ءتىلدىڭ سوزدىگى مە، وعان قانداي سوزدەر الىنادى، قانداي سوزدەر الىنبايدى، كولەمى قانشا توم بولۋعا ءتيىستى، سونداي كولەمدى سوزدىك جاساۋعا تىلدىك مانبىلەر جەتكىلىكتى مە؟ – دەگەن سياقتى ءپرينتسيپتى ماسەلەلەر تۇگەل شەشىلىپ (كەلىسىلىپ), سوعان وراي سوزدىكتىڭ نۇسقاۋلىعى (ينسترۋكتسياسى) جاسالۋى كەرەك بولاتىن.

15 تومدىق سوزدىكتىڭ ونداي نۇسقاۋلىعى بولدى ما، بولمادى ما؟ ءبىز ونى كورگەن جوقپىز. كورگەنىمىز – ءبىرىنشى تومنىڭ الدىنا بەرىلگەن، ءبىر-بىرىمەن  بايلانىسى جوق ء«سوز بايلىعىن سارالاۋدىڭ نەگىزدەرى» جانە «سوزدىكتىڭ قۇرامى مەن قۇرىلىسى» دەگەن ەكى ءتۇرلى جونەۋ عانا. بۇل جونەۋلەردەن جوعارعى سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ ىزدەپ تابۋ قيىن.

راس، ون تومدىق تس-ءتىڭ نۇسقاۋلىعىنان الىنعان كەيبىر جونەۋسىماقتار بار. بىراق ولاردىڭ بارلىعىنان نە پايدا، ەگەر ول قاعيدالار سوزدىك جاساۋ بارىسىندا ساقتالماسا. ايتالىق، 15 تومدىق قاتس-ءتىڭ «قۇرامى مەن قۇرىلىسى» دەگەن جەردە «سوزدىك ادەبي ءتىلدىڭ سوزدىگى بولىپ تابىلادى» دەلىنگەن (1,8). ولاي بولسا، 15 تومدىقتا ۆارۆاريزمدەر مەن ديالەكتيزمدەر، فونەتيكالىق ۆاريانتتار نەگە قاپتاپ ءجۇر؟

سول جەردە (قۇرامى مەن قۇرىلىسىندا): تار ءورىستى تەرميندەر، سالا ماماندارى عانا قولداناتىن تەرميندەر سوزدىككە الىنبايدى، - دەلىنگەن.

الىنعاندا قانداي! ەگەر 15 تومدىقتاعى سالالىق تەرميندەردى ءبىر جەرگە جيناقتاساق، ولاردىڭ كولەمى ون بەس تومدىقتىڭ ءبىر تومىنىڭ كولەمىن قۇرايتىندىعى انىق.

 «قۇرامى مەن قۇرىلىسىندا»: - ادەبي ءتىلدىڭ نورماسىنا قايشى كەلەتىن ديالەكتيزمدەر سوزدىككە الىنبايدى، - دەلىنگەن. قايسى الىنباعاندىعى؟ 2005 ج. شىققان «قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندەگى» 22 مىڭ جەرگىلىكتى ءسوزدىڭ ءبارى بولماسا دا، كوپشىلىگى 15 تومدىققا تۇگەلدەي كوشىرىلگەن.

وندا: - ۆاريانت سوزدەردىڭ جۇرتشىلىققا تانىمالدارى عانا الىنادى، - دەلىنگەن. 15 تومدىقتى وقىپ كورىڭىزشى، فونەتيكالىق ۆاريانتتاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز.

 «قۇرامى مەن قۇرىلىسىندا»:  - ءسوز ماعىنالارى قىسقاشا، ىقشام تۇردە بەرىلەدى، - دەلىنگەن. قايسى ىقشام بەرىلگەندىگى؟ كەيبىر سوزدەرگە بەرىلگەن ماعىنالاردىڭ ۇزىندىعى 20 جولعا دەيىن جەتەدى.

شىندىقتى ايتساق، 15 تومدىقتىڭ 10 تومى سول باياعى 1966-1986 جىلدارى ءبىز جاساعان ون تومدىق تس-ءتىڭ ماتەريالدارى. وعان جاڭادان قوسىلعان 5 تومنىڭ ەكەۋى، راس، جاڭا ماتەريالدار.  ولار – 10 تومدا قامتىلماي قالعان سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى جانە عىلىمي تەرميندەر.  ال قالعان 3 تومى، كەشىرەرسىزدەر، قازاقشا ايتقاندا – ءبالدىر-باتپاق، ورىسشا ايتقاندا – حالتۋرادان تۇرادى. مەن بۇل جەردە 15 تومدىقتىڭ ساپاسى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن.

ويىمىزدى دالەلدەي تۇسەلىك:

ەگەر 15 تومداعى بارلىق جاتجۇرتتىق سوزدەر مەن سالاارالىق تەرميندەردى، ولارعا قويىلعان ەتيمولوگيالىق بەلگىلەردى، بەرىلگەن انىقتامالارى مەن مىسالدارىن ءبىر جەرگە جيناستىرساق، ءبىر تومنىڭ كولەمى شىعادى.

بارلىق تومدارداعى جەرگىلىكتى سوزدەر مەن بىرقولدانىم سوزدەردى، فونەتيكالىق ۆاريانتتاردى مىسالدارىمەن قوسىپ، ءبىر جەرگە توپتاستىرساق، ون بەس تومدىقتىڭ ەكىنشى تومنىڭ كولەمى شىعادى.

ال ادەتتەگى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنە بەرىلگەن ارتىق جانە ۇزىن مىسالداردى، ارتىق ومونيمدەر مەن ارتىق ماعىنالاردى، ارتىق رەڭكتەردى، ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قايتالانىپ الىنعان جەكە سوزدەر مەن كۇردەلى سوزدەردى، فرازەولوگيزمدەردى، ولارعا بەرىلگەن مىسالداردى ءبىر جەرگە توپتاستىرساق، سوزدىكتىڭ ءۇشىنشى تومنىڭ كولەمى شىعادى.

ارتىق الىنعان ءۇش تومدى تولتىرىپ تۇرعان جوعارىدا ايتىلعان ماتەريالداردى 15 تومدىقتىڭ قۇرامىنان شەگەرىپ تاستاساق، سوزدىگىمىز 15 توم ەمەس، 12 توم بولادى. بۇدان ءبىز ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. قايتا قاتس-ءتى قوقىر-سوقىردان (قوقىر-قوقسىقتان), ءبالدىر-باتپاقتان ارىلتامىز.

تس-تەردىڭ عىلىمي، ساپالى، جاقسى بولىپ جاسالۋى كوپتەگەن مانبىرلەرگە (فاكتورلارعا) بايلانىستى. سولاردىڭ ءبىرى – ونى جاساۋشى مامانداردىڭ جەكە باستارىنىڭ ءتىلدى ءبىلۋ، مەڭگەرۋ، ءتۇيسىنۋ قابىلەتتەرى مەن ءبىلىم دەڭگەيلەرى. تس-ءتى انا ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، ونىڭ قىر-سىرى مەن ءمان-ماعىنالارىن جاستايىنان بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن، ءتىلدىڭ تەوريالىق، پراكتيكالىق جاقتارىمەن قارۋلانعان، لەكسيكولوگيا، سەماسيولوگيا، فرازەولوگيا سالالارى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان، اكادەميك، كوررەسپوندەنت-مۇشە، دوكتور، كانديدات دەگەن اتاق-دارەجەلەرى بار ناعىز ءبىلىمدى، تاجىريبەلى عالىمدار جاساسا، ءسوز جوق، ونداي تس-تەر ساپالى بولىپ شىعادى.

ال بىزدە قالاي؟

بىزدە ءتىلدىڭ ء(سوزدىڭ، ءسوز تىركەستەرىنىڭ) بارلىق قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرگەن، لاۋازىمدى عالىمدار تس سياقتى اۋىر دا قيىن جۇمىستان بويلارىن اۋلاق ۇستايدى. سوندىقتان تس-ءتى ءتىلدىڭ قىر-سىرىن ءالى تولىق مەڭگەرمەگەن، تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تاجىريبەلەرى از، جاستار، لابورانتتار، جۇمىسسىز جۇرگەندەر جاسايدى.

ولاردىڭ ءبىرازى – اۋىلدا تۋسا دا، اسفالتتىڭ ۇستىندە وسكەن، عىلىمي دارەجەلەرى بار بولسا دا، تىلدىك ءبىلىمى تاياز، ونىڭ ءار قيلى سالالارىنان حابارلارى ءۇستىرتىن شالاپايلار. سونىڭ سالدارىنان جاسالىپ ءبىتىپ، باسىلىپ شىققان، اتى دارداي، كولەمى ۇلكەن قاتس ساپاسىز بولىپ، وعان الىنعان تىلدىك بىرلىكتەردىڭ دۇرىس تاڭدالماعاندىعى، ستيلدىك جاعىنان ءجوندى سارالانباعاندىعى، ماعىنالارىنىڭ انىق، ايقىن، ءدال اشىلماعاندىعى كورىنىپ تۇرادى. ارينە، مۇنداي سوزدىكتىڭ حالىققا تيگىزەر پايداسى شامالى.

دۇرىسىن ايتار بولساق، احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا تس جاساۋدىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماسەلەلەرىمەن اينالىسقان، اينالىساتىن ماماندار جوقتىڭ قاسى. سوعان قاراماستان ينستيتۋت باسشىلارى سوزدىك جاساۋدى وڭاي كورەدى. ولار «سوزدىك جاساۋىمىز كەرەك» دەپ شەشتى مە؟ ءبىتتى. ماماندىقتارى كەلسىن-كەلمەسىن ءار بولىمدە، ءار تاقىرىپتا ىستەيتىن عىلىمي قىزمەتكەرلەردى، وندا دا سوزدەرىن وتكىزە الاتىن جاستاردى، مۇرىندارىنان ءتىزىپ تۇرىپ جيىپ الادى دا، وتىرعىزا قويادى.

تس جاساۋ – تەحنيكالىق جۇمىس ەمەس، ول – عىلىم. ونى ءبىلىمى تولىسقان ناعىز عالىمدار عانا جاساي الادى. عالىم بولعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ ءبىر عانا سالاسىنىڭ، ايتالىق، گرامماتيكانىڭ، سينتاكسيستىڭ نەمەس فونەتيكانىڭ مامانى ەمەس، ونىڭ لەكسيكولوگيا، سەماسيولوگيا، فرازەولوگيا، ستيليستيكا، لەكسيكوگرافيا، ەتنولينگۆيستيكا ت.ب. سالالارىنىڭ ءبارىن تەرەڭ  مەڭگەرگەن عالىم بولۋى شارت. 15 تومدىق تس-تە كەتكەن كەمشىلىكتەردىڭ ءبىر پاراسى – وسىنداي مامانداردىڭ جوقتىعىنان كەتكەن ولقىلىقتار».

رەداكتسيادان: اقيقات عىلىمي ديسكۋسسيادان تۋىندايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ءبىز ەندى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنداعى سوزدىك جاساۋشىلاردىڭ ءۋاجىن كۇتەمىز.

Abai.kz