قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اياسىندا قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات»  قوزعالىسىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي

 «ازات» قوزعالىسى – قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ قارلىعاشى» اتتى شاراعا قاتىسقان قوزعالىس ارداگەرلەرىنىڭ

م ءا ل ءى م د ە م ە س ءى    

         حح عاسىردا قازاق حالقى تاريحىندا ايرىقشا ورىن الاتىن ۇلتتىق ساياسي سانانىڭ ۇجىمداسۋ كورىنىسى بولعان ەكى قۇبىلىس بار. ونىڭ ءبىرى: عاسىردىڭ باس كەزىندەگى پاتشالىق رەسەي قوعامىنىڭ ءبىلىمىن بويلارىنا ءسىڭىرىپ، وزەگىن ەل ەگەمەندىگى ورتەگەن، ۇلتتىق زيالى قاۋىم قۇرعان «الاش» پارتياسى; ەكىنشىسى: عاسىردىڭ سوڭىندا قاراپايىم بۇقارانىڭ ازاتتىققا دەگەن قۇلشىنىسىنان تۋىنداعان «ازات» قوزعالىسى. بۇل ەكەۋىنىڭ دە ماقساتى – قازاق ەلىن ازاتتىققا جەتكىزۋگە زور ۇمتىلىس بولعانىمەن، تاريحي مۇراتى ەكى باسقا ەدى: «الاش» - ازاتتىق جولىنداعى قازاق حالقىنىڭ ەليتالىق ساياسي تۇلعاسى بولسا، «ازات» - حالىقتىق قوزعالىستىڭ ساياسي سيپاتىنا اينالعان تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ناقتىلى ارەكەتتىڭ ۇلگىسى بولدى.

«الاشتى»  ۇلتتىڭ ات توبەلىندەي الدىڭعى قاتارلى توبى قۇرسا، «ازات» قالىڭ بۇقارانىڭ قولداۋىمەن دۇنيەگە كەلدى. العاشقىسى – ۇلتتىق اقىل-وي مەن كۇش-قايراتتىڭ جۇمىلۋ كورىنىسى بولسا، سوڭعىسى – حالىقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسقان جىگەرىنىڭ كورىنىسىن ايگىلەدى. سوندىقتان دا «الاش» حالىق اراسىندا ساياسي-اعارتۋ قىزمەتى مەن مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن تۋ ەتسە، «ازات» تاۋەلسىزدىكتى جۇزەگە اسىرۋ مۇراتىنا قول جەتكىزۋگە تىكەلەي ارالاستى.

         2015 جىلى 30 ماۋسىمدا قازاق ازاتتىعىنىڭ جاڭا تاريحىنان ويىپ ورىن الاتىن قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل تولدى. بۇل قوزعالىس – قازاق حالقىنىڭ الاشوردالىق ساياسي قوزعالىسىنان كەيىنگى بۇكىلحالىقتىق سيپات العان حح عاسىرداعى ساياسي بەلسەنىمنىڭ ايقىن كورىنىسى ەدى. عاسىر سوڭىنداعى ۇلتتىڭ ساياسي ازاتتىققا دەگەن سۇرانىسىن تانىتقان ۇيىم ەدى. «ازات» قوزعالىسى بيلىك ءۇشىن ەمەس، ەڭ اۋەلى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى. «ازات» قوزعالىسى – «قازاق حالقىنا تاۋەلسىزدىك اسپاننان ءتۇستى» دەگەن قاعيدانى جوققا شىعاراتىن بىردەن-ءبىر تاريحي دايەك.

الاش ازاتتىعى جولىندا قۇرىلعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ قانشالىقتى تاريحي قۇنى بار دەسەك، ول بىلايشا سيپاتتالادى:

1. قوزعالىس حح عاسىر باسىنداعى «الاش» ۇيىمىنىڭ عاسىر سوڭىنداعى ساباقتاس سيپاتى بولدى، قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعىن عانا ەمەس، قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ قاجەتتىگىن دە تايسالماستان كۇن تارتىبىنە قويعان جانە سول جولداعى بۇكىلقازاقستاندىق بىردەن-ءبىر ساياسي ۇيىم تۇرىندە قالىپتاستى;

2.  «ازات» قوزعالىسىنىڭ حالىقتىق سيپاتىن وسى ۇيىمنىڭ نەگىزى بولىپ قالانعان وڭىرلىك ۇيىمدار: ماڭعىستاۋلىق «پاراسات» ۇيىمى، شىمكەنتتىك «بەتبۇرىس»، «الاش» پارتياسىنىڭ ورال وبلىستىق ءبولىمى، اقتوبەلىك «جەم» انتيادرولىق توبى مەن «الداسپان» قوعامدىق-ساياسي بىرلەستىگى، اقمولالىق ء«تىل جانە مادەنيەت» ۇيىمى، جەزقازعاندىق – «ۇلىتاۋ» قوزعالىسى، شالقار اۋداندىق «جۇمىسشىلار قوزعالىسى»، ارال اۋداندىق «تامشى»  ت.ب. كورسەتتى; 

 3. «ازات» قوزعالىسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە العىشارت جاساعان جانە ەل تاۋەلسىزدىگىنە قارسى كەلگەن كۇشتەردى (جاڭاوزەن-1989, ورال-1991, گكچپ-1991, ت.ب.) اۋىزدىقتاۋعا كۇش سالعان قوعامدىق-ساياسي فاكتورعا اينالدى; ەل ەگەمەندىگى جاريالانباس بۇرىن سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ، بۇقارانى جۇمىلدىرۋ ارقىلى كەڭەستىك قازاقستان باسشىلىعىنىڭ ناقتى شەشىم قابىلداۋىنا تۇرتكى بولدى; بۇل شەشىمنىڭ سوۆەت وداعى بيلىگىنىڭ شەشىمىن تاۋەلسىزدىك الىپ ۇلگەرمەگەن قازاقستان باسشىلىعىنىڭ قولىمەن قابىلدانۋى – جاھاندىق اۋقىمداعى ۇلى تاريحي قۇبىلىس ءارى پرەتسەدەنت; تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا قازاقتىلدى مەكتەپ پەن بالا-باقشا اشۋ، باسشىلىقتا ۇلتتىق كادرلاردى كوبەيتۋ، شەتەلدەگى قازاق جۇرتشىلىعىن ەلگە قايتارۋ، شىنايى دەموكراتيالىق سايلاۋ جۇيەسىن جاساۋ، ونوماستيكا ماسەلەلەرى ت.ب. سەكىلدى جاس مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ فاكتورلارىن جاساقتاۋعا تىكەلەي قاتىستى;

4. قوزعالىس قازاقستاندى رەسەيگە تاۋەلدى اۋماق مارتەبەسىنەن شىعارىپ، شىنايى تاۋەلسىزدىككە لايىقتى ساياسي نىسان رەتىندە ايگىلەدى: 1991 جىلعى ورالداعى قىركۇيەك وقيعاسى بۇدان بىلاي  قازاقستاننىڭ ءوز اۋماعىنا يە بولاتىنداي، ونى قورعايتىنداي جانە ونىڭ ازاتتىعىن تالاپ ەتەتىن حالىقتىڭ اتىنان «ازات» قوزعالىسى ارەكەت ەتتى -  دەفاكتو قازاق ەلى بار ەكەنىن ايگىلەدى.

5. قوزعالىس ءوزىنىڭ 25 جىلدىق مەرزىمىندە قاراپايىم بۇقارا اراسىنان ۇلتشىل ساياسي ەليتانىڭ (س.اقاتاي, م. ەسەناليەۆ, س.شاپاعاتوۆ، ب. دارىمبەت ت.ب.) نەگىزىن قالادى, ۇلتتىڭ ساياسي جانە زياتكەرلىك الەۋەتىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق-دەموكراتيالىق تولىققاندى، مۇشەلەرى مەن جاقتاستارى ءبىر ميلليون ەلەكتوراتتى قامتىپ ىقپالدى ۇيىمعا اينالىپ ۇلگەردى.

6. «ازات» - قازاقستاندا دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ تۋىن العاش كوتەردى،  تۇڭعىش دەموكراتيا باستاۋىندا تۇردى جانە ءوز الەۋەتىنە ساي ۇلتتىق دەموكراتيانى ءىس جۇزىنە اسىرا ءبىلدى: بىرنەشە جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى مەن جەرگىلىكتى وكىلدىك بيلىككە  ونداعان دەپۋتاتتار مەن اكىمدەرىن شىنايى سايلاۋ ارقىلى تاعايىندادى.

7. «ازات» قوزعالىسى تاۋەلسىز قازاقستان رامىزدەرىنىڭ نەگىزىن قالادى: بۇگىنگى مەملەكەتتىك تۋدىڭ كوگىلدىر بوياۋى - «ازات» قوزعالىسىنىڭ جالاۋىنا ءتان ءتۇس بولاتىن; بۇگىنگى مەملەكەتتىك ءانۇران («مەنىڭ قازاقستانىم»)  سەمەي پوليگونىن جابۋ كەزىندە دە، ورال وقيعاسىندا دا، قوزعالىستىڭ بارلىق شارالارىندا سالتاناتپەن شىرقالعان بولاتىن; استانانى اقمولاعا كوشىرۋ ماسەلەسى دە – ورال وقيعاسىنا قاتىستى سەپاراتيزم قاتەرىنەن ازاتتىقتار كۇن تارتىبىنە قويعان ماسەلەنىڭ وزەكتىسى بولاتىن.

8. «ازات» قوزعالىسى – قازاقستاننىڭ ەگەمەن بولۋعا قاجەتتى العىشارت قالىپتاستىرۋداعى ۇيىتقى بولعان ساياسي ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى.

قورىتا كەلگەندە، «ازات» قوزعالىسىنىڭ 25 جىلدىعى – ازاتتىق جولىنداعى ساياسي كۇرەستىڭ 25 جىلدىعى. «ازات» قوزعالىسى – الاش ازاتتىعىنىڭ قارلىعاشى!

***

        «ازات» قوزعالىسىنىڭ 25 جىلدىعىنا ارنالعان قوعامدىق شاراعا قاتىسۋشىلار، ەگەمەن ەلدىڭ ازاماتى تۇرعىسىنان مىنا جايتتى ەرەكشە اتاپ وتەدى. وكىنىشتىسى سول: «ازات» قوزعالىسى قالىپتاستىرعان، تۇزگەن ۇلتتىق الەۋەت پەن ءىس-تاجىريبە تاۋەلسىز قازاقستان پايداسىنا جاراتىلماي، ءتىپتى، قاسقانا ەسكەرىلمەي كەلەدى. جاس ۇرپاق پەن قوعامعا پايدالى جانە اتازاڭدا كورسەتىلگەن دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ مۇراتى جولىندا پايداعا اساتىن «ازات» ۇيىمىنىڭ تاريحي ءھام ساياسي قۇندىلىعى مۇلدەم زەرتتەلىپ-زەردەلەنبەي وتىر. كيەلى تاۋەلسىزدىكتىڭ وسىناۋ مەرەيلى كەزەڭدەرىندە قوزعالىس ارداگەرلەرى بارلىق دەڭگەيدە قاعاجۋ كورىپ، اقيقات شىندىقتى زەردە مەن تاريحتان ءوشىرۋ پيعىلى بايقالۋدا.

         كوپتەگەن جىلدار بويى ەلدىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن قىمبات ۋاقىتىن سارپ ەتىپ، ءتىپتى، ۇلتتىق ۇلى مۇرات جولىنا بار عۇمىرىن ارناعان جۇزدەگەن تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ەل تاريحىنان سىزىپ تاستالدى. بۇگىندە الاشوردا قايراتكەرلەرى مەن «ازاتتىق» تۇلعالاردى قوعامدا ناسيحاتتاۋ، يگى ىستەرىن جاس ۇرپاققا ونەگە ەتۋ جوققا ءتان. «ازاتتىڭ» جوعارىدا اتالعان تاريحي ماڭىزى  ۇمىتتىرىلىپ، قوزعالىستىڭ اتى جالعان ۇيىمدارعا تەلىنۋمەن مانسۇق ەتىلۋدە. «ازات» قوزعالىسىنىڭ ۇلتجاندى مۇشەلەرى - ءبىر ساتتىك ناۋقانعا نەمەسە وقيعاعا قاتىسۋشى ەمەس، البەتتە، ەلدىڭ ازاتتىعى مەن تۇتاستىعىنا، بەيبىتشىلىگىنە جانقيارلىق ەتكەن، بۇگىنگى جارقىن ءومىردىڭ باستاۋىن قالاعان، وسى جولعا ومىرلەرىن ارناعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىزباسارلارى بولىپ تابىلادى.

         «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەرى قوزعالىس قۇجاتتارىندا كورسەتىلگەن قازاق ۇلتىن دامىتۋعا باعىتتالعان ىزگى مۇراتتارعا قول جەتپەگەنىنە وكىنىشپەن نازار اۋدارادى. سوڭعى 25 جىلدا قازاق ءتىلىنىڭ، ۇلتتىق رۋحانيات پەن الەۋمەتتىك احۋالدىڭ تاۋەلسىز ەلگە ءتان سيپاتتا جۇزەگە اسپاي وتىرعانىن اشىنىسپەن اتاپ وتەدى. ەلدەگى قالىپتاسقان جابايى دا بەزبۇيرەك كاپيتاليزم مەن اسىرە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ازاتتىق يدەياسىن تارك ەتەتىن سىڭايى بار.

         «ازات» قوزعالىسى ماقسات ەتكەن ەلدەگى ورتا تاپتىڭ دامۋى، ۇلتتىق رەسۋرستىڭ ءادىل بولىنۋىنە نەگىزدەلگەن نارىقتىق ەكونوميكا مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن دەموكراتيانىڭ قالىپتاسۋى قولعا الىنباي كەلەدى. ءبىز، بۇلاردىڭ ورنىن ەلدى اپاتتىق جاعدايعا دۋشار ەتەر سىبايلاس جەمقورلىق  جۇيەنىڭ، پاراقورلىق پەن ماسىلدىق سانانىڭ باسقانىن نارازىلىقپەن مالىمدەيمىز.

          بۇگىنگى قازاقستان بيلىگىن ەلدەگى قالىپتاسقان قۇقىقتىق ادىلەتسىزدىكتى، اسىرە تەڭسىزدىكتى، قيسىنسىز سيپاتتاعى بەيۇلتتىق جانە سولقىلداق الەۋمەتتىك ساياساتتى تەز ارادا جويىپ، مەملەكەتتىك ۇلى مۇراتتار مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرۋگە شاقىرامىز. قاجەت بولسا، وزەكتى ماسەلەگە تىكەلەي ارالاسۋدى ازاماتتىق پارىزىمىز سانايمىز.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەرى.

استانا.

12.06.2015.  

Abai.kz